Protest loopt spaak: een lesje in betekenisvol verzet

 Protest loopt spaak: een lesje in betekenisvol verzet

Boegbeeld van de Youth For Climate-beweging in België, Anuna de Wever, stelde na de twaalfde klimaatmars: “De boodschap is echt aangekomen, maar dan gaan ze toch niet voor de herziening van artikel 7bis. Dat kan ik niet snappen […] Natuurlijk ben ik wel “pissed” dat we hier nog steeds moeten staan elke week [mijn cursief]”. Hoewel de frustratie en teleurstelling in dit geval zeker is gegrond, komt het falen van het zoveelste politieke burgerproject niet als een verrassing. In de gehele Westerse wereld lijkt protest de laatste decennia namelijk steeds minder rendement op te leveren. De Franse filosoof Geoffroy De Lasagnerie kondigde zelfs een neoliberale toestand van politieke ‘machteloosheid’ (powerlessness) aan. Toch is er, mijns inziens, geen reden tot wanhopen. De weg naar betekenisvol verzet met redelijke kans op slagen is niet veraf. We moeten gewoon eens snuisteren in de oude werken van een vergeten genie: Emmanuel Levinas.

Het ligt aan het systeem! En ook een klein beetje aan ons…

Wanneer De Lasagnerie het heeft over een specifiek neoliberale toestand die de vruchteloosheid van hedendaags protest veroorzaakt, kan dit op verschillende zaken wijzen. De techno-sociologe Zeynep Tufekci biedt één mogelijke interpretatie. Zo stelt ze dat: “Before the Internet, the tedious work of organizing that was required … also helped build infrastructure for decision making and strategies for sustaining momentum. Now movements can rush past that step, often to their own detriment”. De communicatie- en/of informatiemaatschappij zou aldus de illusie hebben gecreëerd dat het mogelijk is om zinvol te organiseren zonder een vaste structuur, een hiërarchie. Het falen van de Occupy was volgens meerdere onderzoekers juist hieraan te wijten.

Anderzijds worden we daarbovenop geconfronteerd met wat we de algehele politisering (in de betekenis van: ‘verpolitieken’) van protest kunnen noemen. Ons sociaal-politiek orgaan heeft verzet als sociale praktijk langzaamaan geïnstitutionaliseerd. Zo is het recht op demonstreren als één van de fundamenten van de democratische rechtstaat nadelig gebleken voor zij die er werkelijk recht op hebben. Tegenspraak is immers door de staat geformaliseerd in een geheel van normen en regels. Ze is aldus ingeschreven in de logica van het politiek systeem zelf. We vergeten vaak dat de ruimte van aanvechting één van de meest gecodificeerde sociale ruimtes is. Wanneer we op straat komen, doen we dit zoals de staat het ons voorschrijft. In reactie op dit feit zouden spontaan de bekende woorden van Audre Lorde in ons moeten opkomen: “the master's tools will never dismantle the master’s house ... [T]hey will never enable us to bring about genuine change.” Toch lijken we dit keer op keer te vergeten.

“We vergeten vaak dat de ruimte van aanvechting één van de meest gecodificeerde sociale ruimtes is.”

Filosofisch intermezzo

Wat kunnen we dan wel nog doen? Is geweld en absolute ongehoorzaamheid de enige uitweg die ons rest? Het mag alvast duidelijk zijn dat protest af moet van diens nieuwe identiteit als instituut, en terug moet kunnen resisteren. In de zoektocht naar hoe dit te realiseren, laat ik mij graag leiden door het denken van Emmanuel Levinas. Hij zou misschien wel zeggen - waarschijnlijk in vloeiend en quasi-poëtisch Frans - dat de huidige burgeractivisten uit het oog zijn verloren wat het betekent om betekenisvol verzet te leveren. Betekenisvol verzet vertrekt immers volgens hem uit het erkennen van een absolute verantwoordelijkheid die elk van ons draagt ten opzichte van de unieke Andere. Bovendien moeten we beseffen dat deze absolute verantwoordelijkheid altijd onbereikbaar is. Hiermee sluit Levinas zich aan bij een Platoonse visie die ervan uitgaat dat wat écht waardevol is, net zo waardevol is omdat het buiten ons handbereik ligt. En zeg nu zelf; wat ligt er verder van ons af dan de letterlijke en figuurlijke Andere?

Ja, ja... En nu in mensen taal?

Concreet wordt hiermee bedoeld dat wij als politiek rechtvaardige individuen altijd moeten ageren met oog op het goed van de mensen om ons heen. We zullen nooit de ideale samenleving bekomen want het ideale, het betekenisvolle is per definitie onbereikbaar. Maar toch dragen we de verantwoordelijkheid om systemen die de rechten van anderen bemoeilijken, tegen te werken. Het neoliberalisme en diens institutionalisering van verzet, is zo’n systeem. Levinas spoort ons aan om te protesteren op een manier die meer zegt dan het huidige: “Ik vind het niet leuk”. Verzet moet veeleer vertrekken vanuit een verantwoordelijkheidsgevoel voor anderen. Een gevoel dat ons zou moeten brengen tot een redelijk experimenteren met de politieke mogelijkheden waarover we beschikken. We moeten aldus buiten het onderdrukkende systeem zelf treden, en nieuwe dingen proberen.

Dit kan verstikkend aanvoelen. Waar te beginnen, wat te doen? Het is echter belangrijk om te beseffen dat er de laatste jaren alreeds nieuwe vormen van succesvol protest zijn uitgetest. Bronnen van inspiratie worden ons voor de voeten geworpen. In het bijzonder denk ik aan de acties van WikiLeaks, Anonymous, Chelsea Manning, de vele individuen die AI Face Recognition

Technology creatief proberen te ondermijnen… De verbindingslijn tussen deze modi van verzet is “that they [all] express the aspiration to constitute a form of political subjectivity that escapes the processes by which we are produced as citizens in liberal democracy.” Ze spelen stuk voor stuk vals in het traditionele politieke spel. Aan deze voorbeelden kunnen we ons optrekken, al moeten we niet per se hen methodes overnemen. Niet elk van ons kan en moet klokkenluider zijn.

“Niet elk van ons kan en moet klokkenluider zijn.”

Samen spelen is betekenisvol winnen

Ik zou graag besluiten met dit punt: Levinas probeert ons duidelijk te maken dat politiek geen spel is waarin we zelf moeten winnen. Het is de bedoeling dat we als collectief een rechtvaardig speelbord vormgeven. Deze ingesteldheid roept ons op om verzet te organiseren dat zelfkritisch is, buiten de lijntjes kleurt, en dat zeker niet na herhaaldelijk falen in zichzelf vastbijt. Blijven we verder doen zoals velen van ons bezig zijn, dan zullen de broodnodige beleidsveranderingen te laat komen, en zal de welwillende ‘activist’ uiteindelijk verdrinken in een uitzichtloos pessimisme.