Kroniek van een ontmoeting die er nooit kwam

Wat hebben een Native-American danseres, Molly Spotted Elk, en de groep artiesten van het Frans Surrealisme gemeen? Naast dat ze allebei deelnamen aan de culturele scène van interbellum Parijs, niet zo heel veel zo blijkt. Maar dat is nog maar het begin van het verhaal.

Primitivisme

De Europese avant-gardes van de eerste helft van de twintigste eeuw waren verzot op wat zij “primitieve” kunst noemden. Dat was de term die ze gebruikten voor zowat alle niet-Westerse en Inheemse kunst. In de jaren 1930 in Parijs waren het in het bijzonder de Afrikaanse objecten die populair waren onder de beau monde. Vaak waren deze objecten echter brutaal geroofd. Hun verzameldrang kan bovendien niet losgezien worden van de algehele obsessie met Zwart-Amerikaanse jazz cultuur.

Dat alles was te mainstream voor de Surrealisten. Zij keken naar Oceanische, Pre-Colombiaanse en cruciaal, Native-American en Inuit kunstobjecten. Bovendien apprecieerden ze niet enkel de vorm. Ze wouden ook alles weten over de mythes en gebruiken die achter de objecten schuilden. In die gebruiken zagen zij een “irrationeel” alternatief voor de Westerse focus op rede.

Georges Bataille bijvoorbeeld zag in de ceremoniële vernietiging van waardeobjecten tijdens de Kwakwaka‘wakw potlatch een uitweg voor het kapitalisme. Pittig detail: terwijl die ceremonie als entertainment opgevoerd werd in Parijs, heerste er in Canada al jaren een strikt verbod op de potlatch.

La Grande France

“Primitief” was dus een positieve eigenschap voor de avant-gardes, nochtans voelen we dat vandaag helemaal anders aan. Frankrijk kende in de jaren 1930 het hoogtepunt van haar koloniale uitbreiding. Appreciatie voor niet-Westerse kunstobjecten en Zwart-Amerikaanse populaire cultuur werd dus gekaderd door een racistische mindset die Europa als het summum van de beschaving zag. Die paradox geeft een gespannen invulling aan het concept “primitivisme”.

De Koloniale Tentoonstelling van 1931 was hét symbool van dit hoogtepunt van het Frans imperialisme. Op deze wereldtentoonstelling lieten Frankrijk en tal van andere Europese landen, waaronder België, zien hoe ze de “beschaving” hadden gebracht naar hun kolonies. Tegelijkertijd adverteerden ze lokale eigenheid aan de hand van dansopvoeringen en “authentieke” paviljoenen. Ook werden er mensen tentoongesteld op de Expositie in zogeheten “mensentuinen”.

Poster voor de koloniale expositie

Molly Spotted Elk

Molly Spotted Elk (1903-1977), een Native-American Penobscot danseres, kwam naar Parijs om te dansen op de Exposition Coloniale. Ze maakte deel uit van een Native entertainmentcultuur die typisch was voor de Verenigde Staten. Denk dan vooral ook aan Wild West shows en Westerns. Om de rollen van de “Indianen” te vervullen in dit genre, werd er gescout op Native-American reservaten. De rollen waren vaak denigrerend en stereotiep. Toch vonden veel Native-Americans dat ze als entertainers meer respect en vrijheid kregen dan op het reservaat. Zo belandde ook Spotted Elk in dat circuit. Maar haar passie voor dans bracht haar ertoe te dromen van Parijs. In die stad zou ze eindelijk vrij zijn om zichzelf uit te drukken zoals ze wou.

Hoewel de Exposition Coloniale dus een koloniaal machtsvertoon van formaat was, zag Spotted Elk het als haar big break. Haar dagboeken en brieven zijn laaiend enthousiast over de pracht en praal van de expositie. Dit staat in contrast met de kritische, anti-imperialistische pamfletten van de Franse Surrealisten. Met titels als “Bezoek de Koloniale Expositie niet!” en “Eerste schadebalans van de Koloniale Expositie” spiegelen die pamfletten hedendaagse kritiek op wereldtentoonstellingen. In hun tegententoonstelling voerden ze zelf performances op die parodieën waren op dansopvoeringen zoals die door Spotted Elk.

En daar wringt het schoentje toch. Spotted Elk wou met haar dansen oprechte appreciatie voor haar cultuur en uitdrukking van haar eigen bestaan in de moderniteit bereiken. Dat blijkt uit haar gepassioneerde betogen in haar dagboeken. Toch zagen de Surrealisten haar dans als een zij-fenomeen, medeplichtig aan het imperialistisch vertoon en totaal commercieel ingegeven. Ook vandaag blijft die neiging om exotische danseressen van deze periode van hun eigenheid en stemkracht te ontdoen. Ze worden steeds voorgesteld als slachtoffers van hun periode, wat kortzichtig is.

Fundamentele verschillen

Nochtans, zoals hierboven beschreven, waren de Franse Surrealisten zelf hele grote fans van al wat Native-American was. Zo blijkt ook dat veel van hen wel aanwezig waren op Native-American performances als die plaatsvonden in het grote etnografische museum. In dit museum, het Trocadéro, was Spotted Elk ook kind aan huis. Zij en de Surrealisten waren dan ook meermaals in dezelfde ruimtes aanwezig. Toch ontmoetten ze elkaar nooit.

De Surrealisten waren geïnteresseerd in een geïdealiseerd beeld dat ze hadden over de Native-American bevolkingsgroepen. Spotted Elk als moderne vrouw die alle pijn en trauma van het assimilatieprogramma van de VS had ervaren, was niet “authentiek” genoeg voor hen. Hoewel ze lezingen gaf over die ervaringen aan het Institut d’Ethnologie, waren daar waarschijnlijk nooit Surrealisten aanwezig. Dit toont de problematische kant van avant-garde “primitivisme”. Omdat de fascinatie van het Westen zo romantiserend was, werd alles wat dat idealistische beeld niet bevestigde geweerd. Surrealisten als André Breton en Max Ernst kochten dan wel massaal Native-American kunst, ze ondernamen nooit of amper pogingen om de eigenlijke mensen te leren kennen.

Aan de andere kant, had  Spotted Elk ook geen interesse in de Surrealisten. Parijs was diep politiek gepolariseerd in deze periode. Spotted Elk gruwelde van de communistische ideologie van het Surrealisme. Verbazingwekkend genoeg moest ze ook niet hebben van hun anti-imperialisme. Ze was politiek geëngageerd tegen het assimilatieprogramma van de V.S., maar ze stond positief tegenover het Frans imperialisme. In dat opzicht was ze ongetwijfeld beïnvloed door het beeld dat in de V.S. bestond over Frankrijk als hét land van de vrijheid.

De fundamentele tegenstelling tussen Spotted Elk en het Surrealisme wijst op een culturele scène die bijna even gepolariseerd was als de politiek. Toch heeft de geschiedenis steeds de kant van het Surrealisme gekozen. Onderzoekers verdedigen het idealisme van de Surrealisten al sinds de jaren 70. Daarentegen, is het waardeoordeel over exotische dansen onveranderd gebleven. Het bestaan van danseressen als Spotted Elk is daarom vaak tussen de pagina’s van de geschiedenisboeken verdwenen. Toch zijn het net deze transculturele expressies die  voor onze huidige geglobaliseerde samenleving razend interessant zijn.