Parelmoer pour toujours: De conservatie van een bijzondere laktechniek
Meubilair uit de periode van de Franse koning Louis XIV, die de geschiedenis is ingegaan als de ‘Zonnekoning’, wordt door kunsthistorici beschouwd als een van de hoogtepunten van de Westerse meubelkunst. De meest vooraanstaande meubelmakers uit Europa werden aan het hof aangesteld om de koninklijke residenties van de Franse koning te voorzien van luxueuze meubels, die moesten getuigen van de macht en grandeur van de Franse absolute monarchie.
De Rubens van de meubelkunst
Tot de vele ambachtsmannen die voor Louis XIV werkten, was er een meubelmaker die boven alle anderen uitblonk in zijn vak: Pierre Gole. Deze Nederlandse meubelmaker viel door zijn uitzonderlijke virtuositeit en zijn gebruik van diverse kostbare materialen, zoals ivoor en schildpadschild, bijzonder in de smaak bij de Franse koning. Gole werd al snel benoemd tot “ébéniste du Roi”, of meestermeubelmaker van de koning. In zijn atelier ontwierp en vervaardigde hij talloze meubels zoals kabinetten en bureaus, die vaak rijkelijk waren gedecoreerd met bloemenmarqueterie of lakwerk. Eén van de koning zijn favoriete meubels was een pronktafel waar deze beide technieken werden gecombineerd en tot een ongeëvenaard niveau werden gebracht. Deze Barokke pronktafel werd in 1663 voor de jonge Louis XIV ontworpen door Gole voor het kasteel van Vincennes, nabij Parijs.
Een tour de force van de Barok
Naast gekleurde composities van geschilderde bloemen, fruit en dieren onder transparant hoorn voorzag Gole de tafel van een bijzondere laktechniek, die door kunsthistorici lacque burgauté wordt genoemd. Deze decoratieve techniek bestaat uit kleine parelmoerfragmenten die zijn ingebed in zwarte lak, en vindt zijn oorsprong in het Verre Oosten. De toepassing van deze laktechniek op Europees meubilair is echter vrij zeldzaam en is een techniek die tot op heden nog weinig onderzocht is geweest.
Meer dan 350 jaar later bevindt deze unieke tafel zich in de collectie van de stad Antwerpen, waarbij het na een brand in 1987 in het voormalig museum Smidt van Gelder werd overgebracht naar het centraal depot van de stad. De tafel is omwille van de bijzondere artistieke waarde een van de weinige meubels in België dat is benoemd tot Vlaams topstuk. Heden ten dage is de tafel aan een conservatiebehandeling toe omdat er door veroudering verschillende schadefenomenen zijn ontstaan die moeten worden aangepakt om de bewaring van het kunstobject te verzekeren. Een van deze degradatiefenomenen omvat opgestuwd lakwerk, waarbij er in bepaalde zones fragmenten van de lacque burgauté zijn losgekomen. Om deze vorm van schade stop te zetten en verder materiaalverlies te voorkomen, is het daarom noodzakelijk dat het gedelamineerd lakwerk terug aan de drager wordt verlijmd. Binnen de conservatie van erfgoed wordt deze behandeling aangeduid met de term ‘consolidatie’.
Pattex of secondelijm?
Een essentieel principe binnen de deontologie van de conservatie van erfgoed is dat de materialen en producten die aan een kunstobject worden toegevoegd na verloop van tijd ook terug verwijderd moeten kunnen worden. Daarnaast moeten producten aangewend worden die duurzaam zijn en over een lange periode chemisch en fysisch stabiel blijven. Producten die ongewenste effecten op de originele materialen van het kunstobject veroorzaken, zijn bijgevolg geen optie. De selectie van een geschikt lijmproduct voor de consolidatie van erfgoedmaterialen is daarom allerminst een evidentie. Alvorens een lijmproduct geselecteerd en aangewend kan worden, moet daarom eerst inzicht verkregen worden in de eigenschappen van zowel de originele materialen in het object als de lijmproducten die aan het object worden toegevoegd.
Bewaren voor de eeuwigheid
Het lakwerk met de ingelegde parelmoerfragmenten werd in dit onderzoek onder de loep genomen. Enerzijds werd er beoogd om inzicht te krijgen in de gebruikte materialen en technieken van de lacque burgauté, en anderzijds werden verscheidene lijmproducten geselecteerd en getest om tot een optimale consolidatie te komen. De lak op de tafel werd onderzocht met verschillende onderzoekstechnieken, waaronder optische microscopie en chemische analyses op een aantal samples. Daarnaast werd een literatuurstudie gedaan naar 17de en 18de -eeuwse traktaten met als doel recepten te traceren die het productieproces van deze laktechniek beschrijven.
Op basis van de bekomen resultaten was het mogelijk om deze historische techniek in het laboratorium te reconstrueren. De gemaakte reconstructies werden zodoende gebruikt om zeven natuurlijke en zeven synthetische lijmproducten te testen. Per lijmproduct werden volgende aspecten nauwgezet onderzocht: adhesieve kracht, elasticiteit, compatibiliteit en penetratievermogen. Op basis van de uitgevoerde tests kon een geschikt consolidant worden geselecteerd, namelijk Aquazol 200. Dit synthetisch lijmproduct wordt courant binnen de conservatie van erfgoed gebruikt omdat het niet alleen een goede adhesie vertoont, maar ook wateroplosbaar, duurzaam en bovendien niet-toxisch is. In samenspraak met de Vlaamse topstukkenraad werd beslist om dit consolidant, samen met twee andere lijmproducten, te gebruiken voor een proefconservatie op de Gole tafel om te bepalen welk product de meest optimale resultaten geeft.
De resultaten van dit onderzoek hebben geleid tot nieuwe inzichten in zowel de kunsthistorische context, de gebruikte materialen als de productiemethode van de bijzondere lacque burgauté techniek. Hierdoor was het mogelijk om op een experimentele en doelgerichte manier een geschikt consolidant te selecteren voor een optimale conservatiebehandeling, waardoor de lak met het schitterende parelmoer voor de eeuwigheid bewaard kan worden.
De Gole tafel is vanaf 31 oktober opnieuw in volle glorie te bewonderen in het MAS in Antwerpen samen met andere kunstobjecten van de Vlaamse topstukkenlijst, zoals werken van Michelangelo, Magritte, Ensor en Rubens in de tentoonstelling “Zeldzaam & Onmisbaar”.
