Relatie ruimtelijke planning & milieueffectrapportering bij de havenontwikkeling in Antwerpen & Genova.

Genua-Antwerpen: op weg naar een kruisbestuiving?

Het is zondagochtend in Multedo (Genua, Italië). Je zou de hele dag in bed kunnen blijven liggen als je wil, maar de geur van foccacia en het geluid van de zee lokken je naar buiten. Je zoekt snel wat kleren bij mekaar, steekt je schoenen aan, bevestigt vlug de halsband rond de nek van je hond (deze stond uiteraard al ongeduldig te wachten), en slaat de deur open... Geen idyllisch beeld van de Ligurische kust spijtig genoeg, maar twee gigantische olietanks en verschillende loodsen en trucks.

Uit onderzoek is gebleken dat zowel in Antwerpen als in Genua de meerderheid van de havenactiviteiten op een bepaald moment verhuisde uit het oude havengebied. In en nabij de oude haven kwamen hierdoor uitgestrekte, verlaten gebieden vrij die smeekten om een invulling. Daarnaast bleek ook dat de constructie van nieuwe haveninfrastructuren voor de omgeving van beide steden een grote impact had. Omliggende dorpskernen, zoals Multedo in Genua en Berendrecht in Antwerpen, verloren hun relatie met het water en komen in conflict met de havenactiviteit.

De vergelijking van beide havensteden brengt nu aan het licht dat, terwijl men in Genua nog achterop hinkt en de havenactiviteit nog steeds de leefbaarheid van de omgeving aantast, men in Antwerpen op goede weg is. Zo ‘goed op weg’ zelfs, dat men Antwerpen als inspiratiebron zou kunnen gebruiken voor een toekomstige ontwikkeling in andere Europese havensteden.

Landmark als symbool van stadsvernieuwing

In beide steden verhuisde de havenactiviteit omwille van plaatsgebrek, maar ook omwille van milieuafwegingen, uit het oude havengebied. Daarnaast werd in beide steden, na het verdwijnen van de havenfunctie, een stedelijke omgeving gecreëerd. De manier waarop, met een mix van verschillende functies, is zeer vergelijkbaar tussen beide. Zo bieden zowel de Porto Antico (Genua) als het Eilandje (Antwerpen) plaats aan musea, restaurants en een jachthaven en hebben ze beide een nieuwe landmark die symbool staat voor de stadsvernieuwing. In Genua is dat de Grande Bigo terwijl dit voor het Eilandje het MAS (Museum Aan de Stroom) is. Het opladen van de gebieden met verschillende functies en de herinrichting van de publieke ruimte, zorgden ervoor dat ze terug deel gingen uitmaken van de binnenstad.

Oude haven als scharnierpunt vs. verzwakkende barrières

Terwijl in Antwerpen het Eilandje het belangrijkste scharnierpunt is tussen de haven en de binnenstad, blijkt dat in Genua vooral wordt gefocust op de as langsheen de havenboog. Een aantal barrières (zowel architecturale, infrastructurele als publieke ruimte als barrière), die vandaag in Genua nog steeds bestaan, verzwakken bovendien de relatie tussen het historisch centrum en de Porto Antico.

Multedo en Berendrecht: groene bufferzone

Door de haven uit de stad te bannen en de havenactiviteit te verschuiven is uiteraard ook het milieuprobleem verschoven. De haven komt nu in conflict met omliggende dorpen. In Antwerpen creëerde men een bufferzone van zodra de havengebieden werden geconstrueerd. Terwijl deze in het begin louter zandvlaktes waren, zijn deze vandaag een meerwaarde voor het dorp en omgeving. Een meerwaarde niet alleen op ecologisch vlak, maar ook een aantrekkelijke, recreatieve plek voor dorpsbewoners en havenbezoekers. Voor Multedo voorziet men twee mogelijke toekomstscenario’s: ofwel verplaatst men de havenactiviteit en voorziet men nieuwe verbindingen tussen haven en dorp, ofwel wordt deze behouden (doch ingeperkt) en wordt er een groene bufferzone gecreëerd tussen haven en dorp.

De haven als meerwaarde vs. aantasting leefbaarheid

Alhoewel Berendrecht en Multedo beide aan het water liggen, wordt er nauwelijks gebruik van gemaakt. Het water behoort vandaag de dag bijna volledig tot de wereld van de haven. In de toekomst wil men in Berendrecht het kanaal echter gebruiken voor personenvervoer waardoor er terug een relatie zou ontstaan tussen dorp en haven. Hierbij zou zich een aanmeerplaats aan het dorp bevinden die gekoppeld zou worden aan het fietsnetwerk.

In Multedo daarentegen is er louter sprake van een groene bufferzone tussen dorp en haven. Men ziet er niet onmiddellijk mogelijkheden om de meerwaarde van de aanwezigheid van de haven voor het dorp uit te buiten. Daarnaast zijn er, net als in de Porto Antico, enkele barrières die de relatie tussen het dorp en het water verzwakken en komt de leefbaarheid van het dorp sterk in gedrang door de hinder van de havenactiviteit.

Antwerpen als bron van inspiratie

Beide oude havens hadden in het verleden dus te maken met een aantal barrières tussen haven en stad. Terwijl door de stadsvernieuwing in Antwerpen het Eilandje terug volop deel begint uit te maken van de binnenstad, hinkt Genua nog achterop. De focus ligt vooral op de link tussen culturele activiteiten langs het water, maar de relatie tussen binnenstad en haven blijft op de achtergrond. De manier waarop in Antwerpen gelijkaardige barrières tussen stad en haven werden opgelost, kan echter een inspiratie zijn voor de Porto Antico van Genua. Zo zou, net als op het Eilandje, een publiek gebouw kunnen worden toegevoegd op de kruising van twee belangrijke assen. Dit gebouw zou, ook hier, kunnen functioneren als scharnierpunt en ontmoetingsplaats tussen verschillende wijken.

In Multedo daarentegen zou, net als in Berendrecht, het water kunnen gebruikt worden voor personenvervoer. Hierdoor zou een drukke verkeersweg, die in Multedo het dorp van de haven afsnijdt en de leefbaarheid ervan aantast, in de toekomst deels ontlast kunnen worden.

Planningsproces vs. inhoudelijke realisaties

Terwijl de inhoudelijke realisaties in Genua op zich laten wachten, lijkt het planningsproces voor de haven wel sterk op punt te staan. In tegenstelling tot Vlaanderen, waar havenplanning een taak is van het gewest, speelt havenplanning zich in Italië af op gemeentelijk niveau. Specifiek voor Genua vonden bij de opstelling van het havenplan maandelijkse bijeenkomsten plaats waar onder andere de burgemeester en studenten van de universiteit op aanwezig waren. De lokale betrokkenheid is hierdoor groot. Deze, maar ook vele andere, eigenschappen van hun havenplanning zouden zeker een inspiratie kunnen zijn voor de Vlaamse havenplanning. De samenstelling van de sterke punten van havenontwikkeling en –planning die volgden uit dit onderzoek leidde uiteindelijk tot een ‘mix van beloftevolle ingrediënten’, geïnspireerd én verkregen door een kruisbestuiving van beide steden.