Opkomst en neergang van de oligarchie in Rusland in zijn sociale, politieke en economische context
Oligarchie in Rusland.
Een historie met een onwaarschijnlijk begin en een onzeker einde.
De Russische zakenelite of ook wel oligarchie, kwam de laatste tijd onder steeds grotere druk van de autoriteiten te staan. De Putinadministratie houdt immers niet van hun vijandigheden tegenover het presidentiële beleid, waartegen een aantal van deze zogenaamde oligarchen
ageert. Een zoveelste voorbeeld in rij is de zaak Jukos, waarbij topman Michail Chodorkovskij onlangs veroordeeld is tot een werkstraf van negen jaar in een Siberische strafkolonie wegens belastingontduiking. Specialisten zien de echte oorzaak echter in de openlijke anti-presidentiële houding van de ex-Jukostopman. Nochtans was er een tijd dat deze oligarchie een vinger had in bijna elke beslissing die het Kremlin nam.
De opkomst van deze zakenelite moet begrepen worden in het licht van de laatste dagen van de Sovjet-Unie. De klasse die later bijna alle rijkdom van het land onder zich zou verdelen, had hier haar verschillende wortels. Een eerste ligt in de illegale schaduweconomie, de markt die parallel met de ontoereikende planeconomie bestond. In deze wereld golden andere wetten, die veel gelijkenis vertoonden met de markteconomie. Hier zal een groot deel van de latere oligarchen onmisbare vaardigheden opdoen, die ze zou aanwenden om een enorm zakenimperium uit te bouwen. De tweede tak is afkomstig uit de nomenklatura of de bestuurlijke elite van de partij. Zij waren in het communistische leven fabrieksdirecteur of stonden aan de top van het politieke gebeuren en kregen via hun connecties deuren open die voor anderen gesloten bleven. Ondanks hun verschillende achtergrond, hadden deze mannen hun vermogen gemeen in te spelen op de nakende veranderingen en met behulp van connecties de barsten in het systeem te misbruiken voor persoonlijk geldgewin.
Direct na de val van de Sovjet-Unie kondigde de nieuwe Russische regering, die voornamelijk uit jonge liberalen bestond, aan van start te gaan met een hervormingsprogramma dat Rusland in een mum van tijd aansluiting zou doen vinden bij de Westerse vrije markt. Door een te naïeve aanpak en de tegenwerking van de oude communistische garde bleek dit project op niets uit te draaien, met het gevolg dat het land in een spiraal van economische en sociale chaos terecht kwam.
Dit bleek nu de ideale voedingsbodem voor de latere oligarchen. Via hun bankfilialen speculeerde het merendeel op bronnen van easy money, zoals de koers van de dollar, die gezien de hyperinflatie van de roebel ongekende hoogten bereikte en voor een enorme return zorgde. Met het opdrogen van die bronnen was de latere businesselite gedwongen andere markten te verkennen. Een mooi alternatief was de op handen zijnde privatisering, waardoor ze de mogelijkheid hadden zich ‘in te kopen’ in ondernemingen die geprivatiseerd zouden worden. De tactieken die hiervoor toegepast werden strookten meestal niet al te zeer met de wet, wat hen ontzaglijk onpopulair maakte bij de verpauperende gewone bevolking. Op deze manier slaagden ze er echter wel in een heus concern uit te bouwen, waarvan hun financiële instelling meestal de kern uitmaakte. Deze zogenaamde Financieel-Industriële Groepen bestonden uit een hele waaier verschillende bedrijven. Wat ze echter allemaal in hun bezit hadden, was een mediaonderneming, op zich eerder een verlieslatende investering, maar hierdoor slaagden ze er wel in de publieke opinie te beïnvloeden, een troef die hun later enorm van pas zou komen.
Naarmate de tijd vorderde, accumuleerden ze niet alleen hun rijkdom, maar ook hun sociaal-politieke invloed. Deze reikte zo ver dat ze erin slaagden tot binnen de muren van het Kremlin door te dringen. Rond 1995 had ieder zichzelf respecterend oligarch wel één of meerdere invloedspersonen in de directe omgeving van president El’cin. De situatie rond de verkiezingen van 1996, waarbij een doodzieke El’cin volgens de opiniepolls geen enkele kans maakte op een tweede ambtstermijn, zorgde ervoor dat macht en kapitaal compleet in elkaar verankerd werden. Aangezien beide een gemeenschappelijke vijand hadden, namelijk de communistische partij, waren ze wel gedwongen de handen in elkaar te slaan. Via een enorme mediacampagne slaagden de oligarchen erin een doodzieke man terug in het zadel te zetten voor een tweede ambtstermijn.
Zoals dat elders het geval is, gold ook hier het gezegde ‘voor wat, hoort wat’. De oligarchen kregen in ruil voor El’cins herverkiezing het recht de openbare verkoop van Ruslands waardevolste bedrijven te begeleiden, wat eigenlijk betekende dat ze die voor een prikje aan zichzelf ‘verkochten’ en de staat met een kater achterlieten. Hun invloed was zo groot geworden dat ze onder elkaar uitmaakten wie welke stukken van de taart kreeg en een stevige voet in het beleid hielden.
Dat echter ook de oligarchie niet almachtig was, bleek tijdens de crisis van 1998. Die bracht de oligarchie een zware financiële klap toe waarvan deze maar moeizaam herstelde. Op datzelfde moment kwamende oligarchen eveneens tot het besef dat het noodzakelijk was voor hun voortbestaan een opvolger voor El’cin aan te duiden die hen niets in de weg zou leggen. Hun oog viel op de enerzijds grijze en onbeduidende, maar anderzijds enorm loyale Vladimir Putin. Wederom zetten ze hun geduchte wapen in om de verkiezingen in de juiste richting te laten lopen.
Putin bleek echter eerder het paard van Troje dan de gewillige stroman. Aanvankelijk volgde hij getrouw de voor hem uitgestippelde weg, maar toen zijn machtsbasis sterker werd doordat hij zich omringde met figuren uit zijn omgeving, zette hij een frontale aanval in op de oligarchie.
Hij verklaarde hen dat de tijden van de ‘kleptocratie’ voorgoed voorbij waren. Hij plaatste hen voor de keuze voortaan te handelen binnen de grenzen van het legale en zich afzijdig te houden van het politieke firmament. Indien ze hier geen gevolg aan zouden geven zouden de gevolgen niet lang op zich laten wachten.
De oligarchen waren oligarchen en dit betekende dat ze niet gewend waren de touwtjes zomaar uit handen te geven. De kritische berichtgeving tegenover de president was alomtegenwoordig. Putins reactie bleef niet uit en enkele van de invloedrijkste oligarchen werden gedwongen het land te verlaten of werden gevangen gezet, zoals dat het geval was met Michail Chodorkovskij. Sommigen kozen eieren voor hun geld en gaven toe, waardoor zijzelf en hun kapitaal buiten schot bleven. Maar over hun toekomst is niets zeker.
Putin lijkt dus de overhand te hebben gehaald, maar in Rusland is iets vaak anders dan het lijkt. In het zog van hun voorgangers stonden er nieuwe oligarchen op, die vooral in de regio’s actief zijn en waar het presidentiële gezag veel minder vat op heeft. Zij blijken veel moeilijker controleerbaar, en ook de ‘oude’ oligarchen laten meer van zich horen. Het is dus afwachten wat de toekomst brengt.
Bibliografie
Bibliografie
1. Conventionele bronnen
Åslund, Anders
(1995) How Russia Became a Market Economy. Washington (D.C.): Brookings Institution, 378 p.
(2002) Building Capitalism: the Transformation of the Former Soviet Bloc. Cambridge: Cambridge University Press, 508 p.
Blasi, Joseph R., Maya Kroumova en Douglas Kruse
(1997) Kremlin Capitalism: Privatizing the Russian Economy. Ithaca: Cornell University Press, 249 p.
Boycko, Maxim, Andrei Shleifer en Robert Vishny
(1995), Privatizing Russia. Cambridge (Mass.): MIT Press, 165 p.
Breslauer, George W. et al.
(2000) “Russia at the end of Yel’tsins presidency,” Post-Soviet Affairs 16 (1): 1-32
Breslauer, George W.
(2001) “Evaluating Gorbachev and Yeltsin as Leaders,” In: Shevtsova, Lilia en Archie Brown (eds.) Gorbachev, Yeltsin and Putin: Political Leadership in Russia’s Transition. Washington (D.C.): Carnegie Endownment for International Peace, pp.45-66
Deweerdt, Mark, Clem De Ridder en Roger Dillemans
(1994) Wegwijs Politiek. Leuven: Davidsfonds, 670 p.
Freeland, Crystia
(2005) Sale of the Century: the Inside Story of the Second Russian Revolution. London: Abacus, 384 p.
Goldman, Marshall I.
(2003) “Render unto Caesar: Putin and the oligarchs,” Current History 102 (666): 320-326.
Golubovič, Aleksej
(2005) “Delo Jukosa – Pokazatel’nyj process ili plata za ošibki?” Ėkspert, 11 december, pp. 40-52.
Gumbel, Peter
(2006) Putin’s “Power Surge,” Time, 9 januari, pp. 22-23.
Hedlund, Stefan
(1999) Russia’s ‘Market’ Economy: a Bad Case of Predatory Capitalism. London: UCL Press, 390 p.
Hoffman, David E.
(2003) The oligarchs: Wealth and Power in the New Russia. New York: Public Affairs, 575p.
Johnson, Juliet
(1997) “Russia’s emerging financial-industrial groups,” Post-Soviet Affairs 13 (4): 333-365.
Klebnikov, Paul
(2000) Godfather of the Kremlin: the Decline of Russia in the Age of Gangster Capitalism. New York: Harcourt, 400p.
Kryštanovskaja, Ol’ga V.
(2002) “Biznes-ėlita i oligarchi: itogi desjatiletija,” Mir Rossii 11 (4): 3-60.
Lavigne, Marie
(1999) The Economics of Transition: from Socialist Economy to Market Economy. Basingstoke: Macmillan, 328 p.
Ledeneva, Alena V.
(1997) Russia’s Economy of Favours: Blat, Networking and Informal Exchange. Cambridge: Cambridge University Press, 235 p.
Malleret, Thierry, Natalia Orlova en Vladimir Romanov
(1999) “What loaded and triggered the Russian crisis?” Post-Soviet Affairs 15 (2): 107-129.
McWilliams, Wayne C. en Harry Piotrowski
(2001) The World since 1945: a History of International Relations. London: Lynne Rienner Publishers, 618 p.
Pinto, Brian, Evsey Gurvich en Sergei Ulatov
(2005) “Lessons From the Russian Crisis of 1998 and Recovery,” In: Aizenman, Joshua en Brian Pinto (eds.) Managing Economic Volatility and Crises: a Practitioner’s Guide. Cambridge: Cambridge University Press, pp. 406-439.
Rubanov, Ivan en Dmitrij Sivakov
(2005) “Chotim kak bol’šie,” Ėkspert, 10 oktober, pp. 30-34.
Rutland, Peter
(2000) “Putin’s path to power,” Post-Soviet Affairs 16 (4): 313-354.
Sakwa, Richard
(2004) Putin: Russia’s Choice. London: Routledge, 307 p.
Schröder, Hans-Henning
(1999) “El’tsin and the oligarchs: The role of financial groups in Russian politics between 1993 and july 1998,” Europe-Asia Studies 51 (6): 957-988.
Shevtsova, Lilia
(2001) “From Yeltsin to Putin: the Evolution of Presidential Power,” In: Shevtsova, Lilia en Archie Brown (eds.) Gorbachev, Yeltsin and Putin: Political Leadership in Russia’s Transition. Washington (D.C.): Carnegie Endownment for International Peace, pp. 67-113.
(2003) Putin’s Russia. Washington (D.C.): Carnegie Endowment for International Peace, 306 p.
Tikhomirov, Vladimir
(1997) “Capital flight from post-Soviet Russia,” Europe-Asia Studies 49 (4): 591-615.
(2001) “Russia’s Debt Problem and the Financial Constraints of Reform,” In: Tikhomirov, Vladimir (ed.) Russia after Yeltsin. Aldershot: Ashgate, 267 pp. 120-142.
Tsygankov, Andrei P.
Tsyganov, Yuri
(2001) “Farewell to the Oligarchs? Presidency and Business Tycoons in Contemporary Russia,” In: Tikhomirov, Vladimir (ed.) Russia after Yeltsin. Aldershot: Ashgate, pp. 79-102
Van Zwol, Koen
(2005) “De verlegen intrigant Roman Abramovitsj. Rijkste Rus weet dat hij niet onafhankelijk van de macht kan opereren,” De Standaard, 20 mei, pp. 54-55.
2. Digitale bronnen
AGANBEGJAN, Abel G.
(2000) “O pričinach finansovogo krizisa v Rossii,” Naučnye Trudy 4 (18): 17-21. Online beschikbaar op: http://wwwiet.iet.ru/publication.php?publication-id=1755&print-version=…
Agenstvo Federal’nych Rassledovanij
(s.d.) Černomyrdin Viktor Stepanovič. Online beschikbaar op: http://www.flb.ru/index_open.php?person_id=66# (gevonden op 26 februari 2006)
Ajdinov, Jurij
(2000) “Berezovskij boitsja Putina,” Novaja Gazeta, 7 juli, Online beschikbaar op: http://2000.novayagazeta.ru/nomer/2000/30n/n30n-s16.shtml
Aron, Leon
(1998) “The strange case of Russian capitalism,” AEI Russian Outlook. Online beschikbaar op: http://www.aei.org/publications/pubID.8770/pub_detail.asp
Alisimčik, Nadežda
(2003a) “Oligarchofrenija,” Pravda, 22 juli, Online beschikbaar op: http://www.pravda.ru/politics/authority/kremlin/30143-oligarchi-0
(2003b) “Oligarchofrenija (Okončanie),” Pravda, 30 juli, Online beschikbaar op: http://www.pravda.ru/politics/authority/kremlin/39659-oligarchiend-0
Barcic, Oksana, Michail Lamcov en Valerij Buldakov
(2002) “Kak ubivali List’eva,” Argumenty i fakty 27 februari, Online beschikbaar op: http://www.aif.ru/online/aif/1114/10_01
Bulivanov, Il’ja
(2003a) “Koloda Rossijskoj Federacii,” Kommersant” Vlast’, 10 november. Online beschikbaar op: http://www.kommersant.ru/kvlast/get_page.asp?page_id=20034420-6.htm
(2003b), “Koloda Rossijskoj Federacii,” Kommersant” Vlast’, 17 november, Online beschikbaar op:
http://www.kommersant.ru/k-vlast/get_page.asp?page_id=20034536-11.htm
(2003c) “Koloda Rossijskoj Federacii,” Kommersant” Vlast’, 1 december, Online beschikbaar op:
http://www.kommersant.ru/k-vlast/get_page.asp?page_id=20034734-9.htm
Castells, Manuel
(1998) “The crisis of industrial statism and the collapse of the Soviet Union,” In: Castells, Manuel (ed.) End of Millennium: The Information Age: Economy, Society and Culture. Malden (Mass.): Blackwell, pp. 4-69. Online beschikbaar op: http://www.sociology.kharkov.ua/docs/problems/2-13_1.doc
Chiodo, Abbigail J. en Michael T. Owyang
(2002) “A Case Study of a Currency Crisis: The Russian Default of 1998,” The Federal Reserve Bank of St. Louis Review 84 (6): 7-17. Online beschikbaar op: http://research.stlouisfed.org/publications/review/02/11/ChiodoOwyang.p…
Davydova, Milana en Nikolaj Makeev
(2006) “8½ samuraev: o čëm molčat rossijskie milliardery,” Kompanija, 5 mei, Online beschikbaar op: http://www.ko.ru/document_for_print.asp?d_no=14010&p=1
Fossato, Floriana en Anna Kačaeva
(2000) ORT i SMI Borisa Berezovskogo. Internet, 13.04.2006. Online beschikbaar op: http://www.svoboda.org/archive/dossier/rumedia6/business.asp
Golovkov, Aleksandr en Grigorij Nechorošev
(2000) “Gus’: Sud’ba i kar’era mediamagnata,” Nezavisimaja Gazeta, 16 juni, Online beschikbaar op: http://www.ng.ru/ideas/2000-06-16/8_goos.html
Gumbel, Peter
(2004) “Power Play,” Time, 28 november, Online beschikbaar op: http://www.time.com/time/nation/article/0,8599,832152,00.html
Kezik, Irina en Evlalija Samedova
(2005) “Rjumočnaja sdelka,” Nezavisimaja Gazeta, 20 december, Online beschikbaar op: http://www.ng.ru/economics/2005-12-20/3_sdelka.html
Kolotov, Aleksandr
(2002) “Spasti Borisa El’cina,” Pravda, 1 november, Online beschikbaar op: http://www.pravda.ru/print/culture/literature/news/9729-elzin-0
Latynina, Julija
(1999) “Michail Chodorkovskij: chimija i žizn’. Neizvestnye stranicy biografii superoligarcha,” Soveršenno Sekretno, 8 augustus, Online beschikbaar op: http://www.dl.ru/latynina/hodor.htm
Matthews, Robin en Roman Golov
(2000) “Fundamental aspects of the Russian crisis,” In: Biberman, Jerry en Abbass Alkhafaji (eds.) Business Research Yearbook. Online beschikbaar op: http://www.kingston.ac.uk/~ku00136/publications/russcris.pdf
McGeary, Johanna
(2000) “The spy who came in from the crowd: An up-closeprofile of the former KGB agent who rules the Kremlin and is intent on making the world respect Russia again,” Time, 23 mei, Online beschikbaar op: http://www.time.com/time/archive/preview/0,10987,996495,00.html
Minkin, Aleksandr
(1997) “Ja ljublju, kogda tarel’ki očen’ bol’šie,” Novaja Gazeta, augustus, Online beschikbaar op: http://www.compromat.ru/main/nemtsov/a.htm
(1998) “Proščaj, umytaja Rossija. Priznanie byvšego vice-prim’era,” Novaja Gazeta, 3 augustus, Online beschikbaar op: http://www.compromat.ru/main/koh/a.htm
Ollcot, Martha B.
(2004) The energy dimension in Russian global strategy: Vladimir Putin and the geopolitics of oil. The James A. Baker III Institute for Public Policy of Rice University, 31 p. Online beschikbaar op: http://www.rice.edu/energy/publications/docs/PEC_Olcott_10_2004.pdf
Polit.ru
(2004) Novyj ėkonomičeskij kurs Rossii ob”javlen. Internet, 19 maart, Online beschikbaar op: http://3-04.olo.ru/news/economy/24904.html)
Radygin A. D., R. M. Ėntov en I. V. Mežeraups
(2003) Osobennosti formirovanija naciolnal’noj modeli korporativnoj upravlenija. Institut Ėkonomiki Perechodnogo Perioda. Online beschikbaar op: http://www.iet.ru/publication.php?folder-id=44&publication-id=1680
Rautava, Jouko (ed.)
(1998) Russian Economy - The Month in Review. Yearbook 1998. Bank of Finland Institute for Economies in transition (BOFIT) Online beschikbaar op: http://www.bof.fi/bofit/fin/4ruec/index.stm
Rostovskij, Michail, Ol’ga Perekusichina, Nadežda Arabkina, Ol’ga Demidova en Aleksej Lebedev
(2004) “Čukča šibko umnyj,” Moskovskij Komsomolec,28 mei, Online beschikbaar op: http://www.mk.ru/numbers/1102/article31803.htm
Ševcova, Lilija
(2005) “Rossija – god 2005: logika otkata,” Nezavisimaja Gazeta, 21 januari, Online beschikbaar op: http://www.ng.ru/ideas/2005-01-21/1_otkat.html
Sprenger, Carsten
(2001) Ownership and Corporate Governance in Russian Industry: a Survey. European Bank for Reconstruction and Development (EBRD) Working Papers. Online beschikbaar op: http://ssrn.com/abstract=333705
Starostenkova, Elena
(2005) “Jakov Pappė: Oligarchičeskij period zakončen. Zabud’te,” Delovye Ljudi. 31 augustus, Online beschikbaar op: http://pda.mk.ru/article.html/use.article.60350.supplement.bp/
Stepašin, S. V.
(2004) Analiz privatizacii gosudarstvennoj sobstvennosti v Rossijskoj Federacii za period 1993-2003. Moskou: Olita, 472p. Online beschikbaar op: http://rusref.nm.ru/priv00.htm
Šljapentoch V. Ė.
(1997) “Mnogoslojnoe obščestvo: ‘antisistemnyj’ vzgljad na sovremennuju Rossiju,” Sociologičeskij žurnal. Online beschikbaar op: http://www.nir.ru/socio/scipubl/sj/4shlap.htm
Velikanova, Irina en Anatolij Kostjukov
(1998) “Biznes molodovo janki na zemle predkov. Boris Iordan, stroiltel’ «družestvennogo kapitalizma»,” Obščaja Gazeta, 26 februari, Online beschikbaar op: http://www.compromat.ru/main/jordan/a.htm
Voslenskij, Michail
(1991) Nomenklatura, Gospodstvujuščij klass Sovetskogo Sojuza. Moskou: Oktjabr’. Online beschikbaar op: http://lib.ru/POLITOLOG/woslenskij.txt
Worldbank Moscow Office
(2005) Russian Economic Report – November 2005. Online beschikbaar op: http://siteresources.worldbank.org/INTRUSSIANFEDERATION/Resources/RER11…
(2006) Russian Economic Report – April 2006. Online beschikbaar op: http://ns.worldbank.org.ru/files/rer/RER_12.1_eng.pdf
Zaslavskaja, Tat’jana
(1983) O soveršenstvovanii proizvodstvennych otnošenij socializma i zadačach ėkonomičeskoj sociologii. Online beschikbaar op: http://www.msses.ru/tiz/1.pdf
