Europa's militaire missies: begunstigd of belemmerd door de belangen van enkele lidstaten?
Europa's militaire missies: begunstigd of belemmerd door de belangen van enkele lidstaten?
Kevin De Pril
Wat is de plaats van Europa op het wereldtoneel? Ook de recentste Europese top van donderdag 16 september, tracht hierop een antwoord te geven. Moet Europa zich beperken tot louter het nastreven van economische en normatieve doelstellingen of moet het zich mengen in de strijd om vrede tussen landen onderling te bewaren? Een eenduidig antwoord is niet mogelijk. Wat wel vaststaat, is dat de Unie de laatste jaren geprobeerd heeft zich als grootmacht te laten erkennen. In een poging om te vermijden passief te moeten toekijken naar de rest van de wereld, wil ze op globaal een rol spelen. Daarom voert de EU sinds 2003 civiele en militaire missies uit in de rest van de wereld. Dit artikel probeert een evaluatie te maken van de geloofwaardigheid van die militaire missies. De EU als actor in crisismanagement is iets geheel nieuws. Hoewel er in de meeste academische bijdragen nogal smalend gedaan wordt over Europa’s militaire capaciteiten, heeft de Unie sinds 2003 toch al acht missies uitgevoerd. Desalniettemin kan er gesproken worden over een vergeten factor van het Europese eenwordingsproces.
Het gevoerde onderzoek concentreert zich op militaire missies die de Europese Unie via haar Gemeenschappelijk Buitenlands en Veligheidsbeleid op het Afrikaanse continent ondernam. De grootste uitdaging is om op een heldere en overzichtelijke manier redenen te zoeken waarom de EU in sommige gevallen beslist tot interventie, maar in de meeste gevallen apathisch toekijkt. Zo zijn er ontelbare conflicten op het Afrikaanse continent; in de meeste van deze gevallen echter, is de EU zo goed als afwezig.
De studie bouwt verder op enkele hypotheses. Die zijn tot stand gekomen op basis van wat er in de literatuur al verschenen is over Europa’s capaciteiten inzake crisismanagement. Het is alom bekend dat heel wat moeilijkheden veroorzaakt worden door het gebrek aan een overkoepelende strategie en door het bureaucratisch karakter van de Europese Unie. De besluitvormingsprocedure van Europa’s buitenlandse politiek verloopt nu eenmaal erg intergouvernementeel. Daardoor kunnen lidstaten de totstandkoming van een missie dus doelbewust begunstigen of belemmeren.
De hoofdonderzoeksvraag brengt dit in de praktijk: ‘De totstandkoming van Europa’s militaire missies in Afrika in de periode tussen 2003 en 2009, werd begunstigd door lidstaten die Europa als vehikel voor hun nationale belangen inzetten, wat voor frustratie heeft gezorgd bij andere, traditioneel intergouvernementeel ingestelde lidstaten, die hierdoor het politiek besluitvormingsproces en de eigenlijke start van de operatie belemmerden of zelfs verhinderen.’
Als men deze onderzoeksvraag ontleedt, krijgt men drie uitgangspunten. Het eerste suggereert dat lidstaten de belangrijkste actoren zijn bij de totstandkoming van een missie en dat ze de beslissing om tussen te komen beïnvloeden in het voordeel van hun persoonlijke belangen. Het tweede uitgangspunt stelt dat andere lidstaten doelmatig de ontplooiing van troepen verhinderen uit onvrede met het opportunisme van de lidstaat die de missie voorstelt. Ten derde kan men onderzoeken of de landen die de totstandkoming belemmeren, landen zijn waarvan men dat – gezien hun aard en geschiedenis – kan verwachten. Op systematische wijze worden deze uitgangspunten onderzocht aan de hand van drie concrete cases: de operatie Artemis in DRC Congo, de EUFOR DRC missie en de EUFOR Tsjaad/CAR-missie.
Operatie Artemis vond plaats in 2003 in de Democratische Republiek Congo en was ontzettend belangrijk voor de verdere uitwerking van het Europees Veiligheids- en Defensiebeleid. Hierbij trad vooral Frankrijk op als motor van het gebeuren. Bovendien werd aan de Fransen eerst gevraagd de operatie zelfstandig uit te voeren. Hoewel ze hiertoe zeker in staat werden geacht, kozen ze ervoor de Europese Unie bij de missie te betrekken. Deze opmerkelijke zet zorgde voor heel wat vertraging. Een plausibele verklaring is dat de Fransen op dat moment wilden bewijzen dat ze via de Europese Unie, zonder de NAVO en dus zonder de VS, in staat waren, om een missie op autonome basis uit te voeren. Het is echter te simplistisch om Frankrijk te verwijten via Artemis louter hun eigen veiligheidspolitiek te willen dienen, want ze hebben op dat moment Europa als actor in crisismanagement boven de doopvont gehouden.
De tweede onderzochte operatie, EUFOR DRC vond in 2006 plaats en kwam er op vraag van de VN. Europa kon, zijn eigen waarden in acht nemend, een tussenkomst de facto niet weigeren. Het was problematisch dat de lidstaten voor alle noodzakelijke inspanningen exclusief op elkaar waren aangewezen, omdat ze niet kon rekenen op NAVO-middelen. Bovendien zorgde het risicogehalte van het mandaat voor heel wat politieke disputen tussen de EU-landen. Wie zou welke last op zich nemen? Frankrijk en België voerden een pleidooi om de operatie te laten doorgaan, maar drongen de Duitsers het leiderschap van de operatie op. Daarover waren laatst vermelden uiteraard niet te spreken. Bovendien werd het mandaat van de operatie finaal door sommige landen gevoelig afgezwakt. De studie verklaart waarom EUFOR DRC als symbool kan beschouwd worden voor de wil van sommige landen om een Europees Veiligheids- en Defensiebeleid uit te bouwen, maar tegelijkertijd voor de onmacht om dit op een geloofwaardige manier te doen.
Ook in 2008, bij de operatie Tsjaad CAR, speelde Frankrijk een belangrijke rol. Hun voorstel om tussen te komen in het conflictueuze grensgebied tussen Tsjaad en Soedan was erg omstreden. Bij verschillende Europese lidstaten bestond de vrees dat de Fransen via de EU hun neokoloniale belangen met president Déby wilden versterken. Iedereen verwachtte dat de Fransen het overgrote deel van de noodzakelijke middelen ter beschikking zouden stellen, maar zelf wilden ze dit niet. Discussies rond het budget en het risicogehalte van de operatie zorgden daarenboven voor extra vertragingen. Uiteindelijk bleek de EU de enige instelling te zijn die de missie op zich kon nemen. De Tsjadische president Déby weigerde immers de VN of de NAVO toe te laten militaire taken uit te voeren op zijn grondgebied en bovendien was de Afrikaanse Unie – aanvankelijk door Déby zelf uitgekozen als organisatie om de taak te volbrengen – niet capabel genoeg om de situatie alleen op te lossen. Het geheel werd daarom aan ex-kolonisator Frankrijk voorgelegd, dat op zijn beurt de EU bij de problematiek betrok. Zo kon de missie uiteindelijk na zeer moeizame onderhandelingen toch nog van start gaan.
Het is duidelijk dat de militaire missies die de EU tot hiertoe uitvoerde, er niet zonder slag of stoot kwamen. De beslissing om een troepenmacht te ontplooien is niet afhankelijk van de humanitaire situatie die een tussenkomst uitlokt. In plaats daarvan maken de lidstaten per geval een kosten-batenanalyse en interveniëren ze enkel bij een positieve uitkomst. Toch mogen we ons niet blindstaren op deze moeilijkheden. De interventie in Tsjaad toont dat Europa, ondanks de weinige militaire missies dat het tot nu toe uitvoerde, een geloofwaardige actor in crisismanagement kan zijn, daar waar dat voor andere organisaties om bepaalde redenen niet mogelijk is.
Bibliografie
AFP. (2008, 2 februari). Chad army fails to repulse rebels after fighting near capital. Geraadpleegd op 1 april 2010 via http://www.sudantribune.com/spip.php?article25781
Art, R.J. (1991). A Defensible Defense: America’s Grand Strategy After the Cold War. International Security, 15, p.5-53.
Bacia, H. (2006, 16 maart). Spring du, ich schieße. Wie Berlin den Kongo-Einsatz der EU blockiert. Frankfurter Allgemeine Zeitung, p. 5.
Barringer, F. (2003, 29 mei). French proposal for U.N. force to halt Congo strife gets support. New York Times, p. A3.
Besluit van de Raad. (2003, 12 juni). Besluit betreffende het starten van de militaire operatie van de Europese Unie in de Democratische Republiek Congo. 2003/432/GBVB. Geraadpleegd op 4 maart 2010, op http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:32003D0432:…
Bickerton, C.J. (2009, januari). Realpolitik for an ethical age? Exploring the functionality of EU foreign policy. CFSP Forum, 7(1), 11-14. Geraadpleegd op 12 februari 2010, op http://www.fornet.info/documents/CFSP-Forum_vol7_no1.pdf
Biscop, S. (Ed.). (2007, juni). De militaire bijdrage van België aan het Europees veiligheids- en defensiebeleid. Egmontpaper 14. Brussel: Academia Press. Geraadpleegd op 12 februari 2010, op http://www.irri-kiib.be/paperegm/ep14.pdf
Biscop, S. (2010). Defence- Lisbon Treaty From ESDP to CSDP: Time for some strategy. Geraadpleegd op 18 februari 2010, op http://www.diploweb.com/From-ESDP-to-CSDP-Time-for-some.html
Buchanan P.J. (1990). America First – and Second and Third. National Interest, 19, p. 77-82.
Bundesministerium der Landesverteidigung. (2007). Militärstrategische Weisung Nr. 2. GZ 93304/ 134 Evb/ 2007.
Chafer, T. (2002). Franco-African relations: no longer so exceptional? African Affairs, 101, p. 353.
Deheza, E. (2009, oktober). EU crisis management in Africa: the time for a “real adventure” has come. Biuletyn Opinie, 30, 5-11. Geraadpleegd op 15 maart 2010, op http://www.kwasniewskialeksander.eu/attachments/BIULETYN_OPINIE_EU_cris…
Dembinski, M., Förster, F., (2007, juli). Die EU als Partnerin der Vereinten Nationen bei der Friedenssicherung: Zwischen universalen Normen und partikularen Interessen. Frankfurt am Main: Hessische Stiftung Friedens- und Konfliktforschung.
Ehrhart, H.G. (2007, maart). EUFOR RD Congo: a preliminary assessment [Electronic version]. European Security Review, 32, p. 9-12.
Ehrhart, H.G. (2008, december). Assessing EUFOR Chad/CAR [Electronic version]. European Security Review, 42, p.1.
Edwards, G. (2006, juli). Is there a European Security Culture in the enlarged European Union? The International Spectator, 41( 3), p. 7-23.
European Security and Defence Assembly. (2008, 4 juni). The European Union Mission in Chad: EUFOR Tchad/RCA. Geraadpleegd op 10 april 2010, op http://www.assembly-weu.org/en/documents/sessions_ordinaires/rpt/2008/2…
Europees Parlement. (2007, 27 september). EP sets out conditions for its support to the ESDP mission in Chad and the Central African Republic. Geraadpleegd op 12 april 2010, op http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+IMPRESS+
20070823IPR09795+0+DOC+XML+V0//EN&language=NL.
Europese Raad. (2003, 12 december). Een veiliger Europa in een betere wereld –Europese veiligheidsstrategie. Geraadpleegd op 22 februari 2010, op http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/031208ESSIINL.pdf.
Europese Raad. (2005, 15-17 december). Conclusies van het voorzitterschap. Geraadpleegd op 1 maart 2010, op http://www.consilium.europa.eu/ueDocs/cms_Data/docs/pressData/nl/ec/876…
Europese Raad (2008, 11 december). Verslag over de toepassing van de Europese veiligheidsstrategie –Veiligheid in een veranderende wereld-. Brussel: S407/08. Geraadpleegd op 22 februari 2010, op http://www.consilium.europa.eu/ueDocs/cms_Data/docs/pressdata/NL/report…
Everts, S., Freedman, L., Grant, C., Heisbourg, F., Keohane, D. & O’Hanlon, M. (2004). A European Way of War. London: Centre for European Reform.
Faria, F., (2004, april). Crisis management in sub-Saharan Africa, the role of the European Union. Occasional Paper No. 51. Paris: The European Union Institute for Security Studies.
Forsythe, D.P. (2000). Human Rights in International Relations. New York: Cambridge University Press.
Gegout, C. (2005). Causes and consequences of the EU’s military intervention in the Democratic Republic of Congo: a realist explanation. European Foreign Affairs Review, 10, 427-443.
Gegout, C. (2009). EU conflict management in Africa: The limits of an international actor. Ethnopolitics, 8(3), 403-415.
Gemeenschappelijk Optreden. (2003, 5 juni). Militaire operatie van de Europese Unie in de Democratische Republiek Congo. 2003/423/GBVB. Geraadpleegd op 4 maart 2010, op http://eur-lex.europa.eu/Notice.do?mode=dbl&lang=de&ihmlang=de&lng1=de,…
Gemeenschappelijk Optreden. (2006, 27 april). Militaire operatie van de Europese Unie ter ondersteuning van de missie van de Organisatie van de Verenigde Naties in de Democratische Republiek Congo (MONUC) tijdens het verkiezingsproces. 2006/319/GBVB. Geraadpleegd op 14 maart 2010, op http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/misc/8…
Gemeenschappelijk Optreden. (2007, 15 oktober). Militaire operatie van de Europese Unie in de Republiek Tsjaad en de Centraal-Afrikaanse Republiek. 2007/677/GBVB.
Giegerich B., Wallace W. (2004, januari). Not such a soft power: the external deployment of European forces. Survival, 46 (2), 163-182.
Giegerich, B. (2008). European Military Crisis Management: Connecting ambition and reality. Adelphi Paper 397. Londen: International Institute for Strategic Studies.
Gillingham, J. (2003). European Integration, 1950-2003: Superstate or New Market Economy. Cambridge: Cambridge University Press.
Gros-Verheyde, N., (23 April 2008). General Ganascia: Maintenir la force en état opérationnel. Europolitique. Geraadpleegd op 12 april 2010, op http://www.europolitics.info/dossiers/eufor-chad-car-mission/general-ga…
Hendrickson, R., Strand, J., Raney, K. (2007, Spring). Operation Artemis & Javier Solana: EU prospects for a stronger common foreign and security policy [Electronic version]. Canadian Military Journal. 8 (1) p.35-42. Geraadpleegd op 5 maart 2010, op http://www.journal.forces.gc.ca/vo8/no1/hendrick-eng.asp
Hermans, E., Van der Meer, S. (2008). Eufor in Tsjaad: Lakmoesproef voor het Europees defensiebeleid. Militaire Spectator, 177 (7/8), 403-409.
Hoffmann, S. (2003). Intervention: should it go on, can it go on? In D.K. Chatterjee and D.E. Scheid (Eds.), Ethics and Foreign Intervention. (pp. 21-23). New York: Cambridge University Press.
Homan, K., (2007, mei). Operation Artemis in the Democratic Republic of Congo. In A. Ricci Faster and more united? The debate about Europe’s crisis response capacity. (pp. 151-155) Luxembourg: European Communities Commission, Directorate General for External Relations.
Howorth, J. (2005). From Security to Defence: The revolution of the CFSP. In C. Hill and M. Smith (Eds.), The International Relations of the European Union. Oxford: Oxford University Press.
Ibid. (2003, 3 juni). Misgivings in Germany over potential Congo mission. Deutsche Press-Agentur. Lexis-nexis, World News, Europe.
Kirk, L. (2003, 19 mei). European forces for Congo peace mission. Geraadpleegd op 31 maart 2010, op http://www.EUobserver.com.
Kissinger, H. (1994). Diplomacy. New York: Touchstone.
Laisné, A. (2007, Juin). Un Epervier aux aguets. Terre Magazine, 185, p. 16-19.
Layne, C. (1993). The Unipolar Illusion: Why new great powers will rise. International Security, 17(4), p.5-53.
Lindley-French, J., Algieri, F. (2004). A European Defence Strategy. Guetersloh: Bertelsmann.
Lindstrom, G. (2007) Enter the EU Battlegroups. Chaillot Paper 97. Paris: EU Institute for Security Studies.
Major, C. (2008, September). EU-UN cooperation in military crisis management: the experience of EUFOR RD Congo in 2006. Occasional paper 72. Paris: European Institute for Security Studies.
Mattelaer, A. (2008). The Strategic Planning of EU Military Operations - The Case of EUFOR TCHAD / RCA. IES Working Paper 5. Brussel Institute for European Studies, VUB.
Michel, L. (2004, Winter). NATO and the EU, stop the minuet, it’s time to tango! EuroFuture.
Morgenthau, H. (1993). Politics among Nations: The Struggle for Power and Peace, 6th edn. New York: McGraw-Hill.
Posen, B.R., Ross, A.L. (1997). Competing Visions for US Grand Strategy. International Security, 21(3), p. 5-53.
Raad van de Europese Unie. (2006, a, maart 23). Democratic Republic of Congo: Council launches planning for an EU operation in support of MONUC during the electoral process. 7762/06 (Presse 88), Luxembourg. Geraadpleegd op 14 maart 2010, op http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/esdp/8…
Raad van de Europese Unie. (2006,b, 12 juni) EU military operation in support of the MONUC during the election process in DR Congo. 10366/06 (Presse 180), Luxembourg. Geraadpleegd op 14 maart 2010, op http://www.consilium.europa.eu/ueDocs/cms_Data/docs/pressData/en/esdp/8…
Raad van de Europese Unie. (2007, 15, 16 oktober). Conclusies van de Raad met betrekking tot Tsjaad/Centraal-Afrikaanse Republiek/Soedan.
Raad van de Europese Unie. (2008, 28 januari). Conclusies van de Raad met betrekking tot Soedan/Tsjaad/Centraal-Afrikaanse Republiek.
Ravenal, E. (1991). The case for adjustment. Foreign Policy, 81, p. 3-19.
Reid, T.R. (2004). The United States of Europe: the new superpower and the end of American supremacy. New York: Penguin Press, 2004.
Salmon, T. (2004). United in its Diversity (or disunited in adversary): that is the question for the European Union and the European security and defence policy. Perspectives on European politics and society, 5(3), 447-468.
Secretariaat van de Raad van de Europese Unie. (2006, november). EUBATTLEGROUPS FACTSHEET BG 02. Geraadpleegd op 23 maart 2010, op http://www.consilium.europa.eu/ueDocs/cms_Data/docs/pressData/en/esdp/9…
Secretariaat van de Raad van de Europese Unie. (2007, januari). The EU Operations Centre. Geraadpleegd op 23 maart 2010, op http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/070228-EU_OpsCentre.pdf
Seibert, B.H. (2008, maart). EUFOR Tchad/RCA- A Cautionary Note [Electronic version]. European Security Review, 37, p. 1-4.
Smith, M.H. (2005). Implementation. In C. Hill and M. Smith (Eds.), The International Relations of the European Union. (pp. 3-17). Oxford: Oxford University Press.
Smith, M.H. (2006). The EU as an international actor. In J. Richardson (Ed.), European Union: power and policy-making. (pp. 289-309). London: Routledge.
Solana, J. (2003, a, 7 april). Mars and Venus reconciled: a new era for transatlantic relations. S0087/03
Solana, J. (2003, b, 8 april). Remarks by Javier Solana on the occasion of the East-West Institute annual awards dinner. S0089/03
Solana, J. (2003, c, May 7). Europe and America: Partners of Choice. S0103/03
Tardy, T. (2005). EU-UN cooperation in peacekeeping : a promising relationship in a constrained environment. In S. Biscop, F. Francioni, G. Kennedy, T. Felício, J. Laurenti & T. Tardy (Eds.). The European Union and the United Nations:Partners in effective multilateralism. (pp. 49-68). Paris: Institute for Security Studies European Union.
Terzake. [Televisieuitzending]. (2008, 21 december). Brussel: VRT.
Tsoukalis, L. (2005). What kind of Europe? Oxford: Oxford University Press.
Tucker, R.W. (1972). A New Isolationism: Threat or Promise? New York: Universe Books.
Van Staden A. (2009, 25 maart). De plaats van Europa in een nieuwe wereldorde. Afsluitend college van de Binnenlandse Francqui Leerstoel 2008-2009 in Het Pand, Gent.
Veiligheidsraad van de VN (2003, a, 28 mei). Brief van de Secretaris-generaal naar de Veiligheidsraad. S/2003/574. Geraadpleegd op 1 maart 2010, op http://ods-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N03/373/66/PDF/N0337366.pdf?Open…
Veiligheidsraad van de VN. (2003, b, 30 mei). Resolution 1484. S/RES/1484. Geraadpleegd op 1 maart 2010, op http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/UNresolution1484.pdf
Veiligheidsraad van de VN. (2005, 28 oktober). Resolution 1635. S/RES/1635. Geraadpleegd op 14 maart 2010, op http://ods-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N05/577/42/PDF/N0557742.pdf?Open…
Veiligheidsraad van de VN. (2006, a, 30 maart). Letter dated 30 March 2006 from the Permanent Representative of the Democratic Republic of the Congo to the United Nations addressed to the President of the Security Council. S/2006/203. Geraadpleegd op 14 maart 2010, op http://www.securitycouncilreport.org/atf/cf/%7B65BFCF9B-6D27-4E9C-8CD3-…
Veiligheidsraad van de VN. (2006, b, 13 april). Letter dated 12 April 2006 from the Secretary-General addressed to the President of the Security Council. S/2006/219. Geraadpleegd op 14 maart 2010, op http://www.securitycouncilreport.org/atf/cf/%7B65BFCF9B-6D27-4E9C-8CD3-…
Veiligheidsraad van de VN. (2006, c, 25 april). Resolution 1671. S/RES/1671. Geraadpleegd op 14 maart 2010, op http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/Res1671_En.pdf
Veiligheidsraad van de VN. (2007, a, 23 februari). Report of the Secretary-General on Chad and the Central African Republic.S/2007/97. Geraadpleegd op 13 april 2010, op http://ods-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N07/242/07/PDF/N0724207.pdf?Open…
Veiligheidsraad van de VN. (2007, b, 31 juli). Resolution 1769. S/RES/1769. Geraadpleegd op 13 april 2010, op http://ods-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N07/445/52/PDF/N0744552.pdf?Open…
Veiligheidsraad van de VN (2007,c, 10 augustus). Report of the Secretary-General on Chad and the Central African Republic. S/2007/488. Geraadpleegd op 13 april 2010, op http://minurcat.unmissions.org/Portals/MINURCAT/SG%20Report%2010%20Augu…
Veiligheidsraad van de VN. (2007, d, 25 september). Resolution 1778. S/RES/1778. Geraadpleegd op 5 maart 2010, op http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/N0751615.pdf
Veser R., (2007, 8 März). Frankfurter Allgemeine Zeitung, p.1.
Von Ondarza, N. (2008, April). EU military deployment: an executive prerogative? Decision-making and parliamentary control on the use of force by the EU. Paper for the Garnet EU in International Affairs Conference. Brussels. Geraadpleegd op 16 maart 2010, op http://www.ies.be/files/repo/conference2008/EUinIA_IX_2_vonOndarza.pdf
Vos, H. (2008). Besluitvorming in de Europese Unie: een survival kit. Leuven: Acco.
Ulriksen, S., Gourlay, C., Mace C. (2004). Operation Artemis: The shape of things to come? International peacekeeping 11(3), 508-525.
United Kingdom Ministry of Defence. (2003, 23 juni). Latest News: Royal Engineers to Deploy on Op Artemis [Press release].
Wagner, W. (2006). Democratic control of military power Europe. In H. Sjursen (Ed.), Civilian or Military Power: European Foreign Policy in Perspective. (pp. 32-48). London: Routledge, 2007.
Waltz, K.N. (1979). Theory of International Politics. New York: McGraw-Hill.
Wessel, R.A. (2008). Tien jaar Europees Veiligheids-en defensiebeleid: een nieuwe rol voor Europa in de wereld. In B. Bomert, T. van den Hoogen & R. A. Wessel (Eds.), Jaarboek vrede en veiligheid 2008. (pp.66-84). Amsterdam: Rozenberg, 2009. Geraadpleegd op 22 februari 2010, op http://www.mb.utwente.nl/legs/research/wessel/wessel57.pdf
