Detectie van voedselpathogenen in proceswater
Snelle detectie van ziekteverwekkende bacteriën op groenten en fruit
Eten van verse groenten en fruit wordt vandaag de dag meer en meer aangemoedigd. Verse groenten en fruit leveren immers de nodige dosis van onze dagdagelijkse voedingsstoffen. Talrijke studies hebben aangetoond dat je door het eten van groenten en fruit een verlaagd risico hebt op verschillende chronische ziekten zoals zwaarlijvigheid, hart- en vaatziekten en bepaalde vormen van kanker. Echter, zoals overal in onze omgeving, zijn bacteriën talrijk aanwezig op groenten en fruit. De meeste van deze bacteriën zijn niet schadelijk en kunnen zelfs gunstig zijn. Er zijn echter ook bacteriën die ziektes kunnen veroorzaken. Deze zogenaamde pathogene bacteriën kunnen leiden tot een voedselinfectie bij mensen. In deze masterproef werd een nieuwe methode ontwikkeld om op een snelle manier pathogene bacteriën te detecteren in water en op groenten en fruit.
De laatste jaren worden er steeds meer voedselinfecties gerapporteerd die gerelateerd zijn aan de consumptie van verse groenten en fruit (Figuur 1 - zie bijlage "journalistiek artikel"). In Europa zijn verse groenten en fruit verantwoordelijk voor ongeveer 10% van het totaal aantal voedselinfecties. Veel groenten- en fruitsoorten worden immers rauw geconsumeerd zonder deze te koken.
Door groenten en fruit te koken verliezen ze wat van hun voedingswaarde, maar worden ook de aanwezige bacteriën gedood. Omdat groenten en fruit rauw worden gegeten, zullen aanwezige pathogenen of ziekteverwekkers niet gedood worden en bestaat de kans dat ze een voedselinfectie kunnen veroorzaken.
Hoe komen deze micro-organismen nu op de groenten en fruit terecht? Bacteriën kunnen tijdens de teelt via dierlijke meststoffen, de bodem, of het irrigatiewater op de vrucht of planten terechtkomen. Ook na de teelt kunnen de vruchten besmet worden door ze bijvoorbeeld te wassen of te spoelen met onzuiver water. Ook tijdens het sorteren, inpakken en het transporteren van deze groenten en het fruit kan er besmetting plaatsvinden.
Om het risico op voedselinfecties door consumptie van groenten en fruit in te schatten werd in dit onderzoek de kwaliteit van het water dat gebruikt wordt in de groente- en fruitteelt geanalyseerd. Dit water komt tijdens irrigatie, wassen, spoelen of sorteren rechtstreeks in contact met de vrucht waardoor de bacteriën in het water op de vrucht terecht kunnen komen. Het gebruik van kwaliteitsvol water is dus van groot belang. Daarom werd water onderzocht op aanwezigheid van bacteriegroepen (zoals fecale bacteriën) en specifieke ziekteverwekkers (zoals Salmonella en Listeria).
Klassieke diagnose duurt te lang
Bij de klassieke methode (Figuur 2 - zie bijlage "journalistiek artikel") om bacteriën te detecteren en te identificeren, worden bacteriën opgegroeid op specifieke groeibodems, gevolgd door enkele biochemische testen. Deze methode vraagt echter heel wat werk en is tijdsrovend. Een analyse voor één bepaalde ziekteverwekker neemt al snel enkele dagen tot weken in beslag. Daarnaast bevat een staal vaak verschillende micro-organismen en zijn deze met de klassieke methoden moeilijk te onderscheiden van elkaar.
Daarom werd in dit onderzoek, uigevoerd binnen de onderzoeksgroep “Microbiële Procesecologie en –beheersing” van de KU Leuven, een methode ontwikkeld om op een snellere en efficiëntere manier ziekteverwekkers te detecteren in water- of productstalen.
Detectie op basis van DNA
De ontwikkelde methode maakt gebruik van het DNA van de bacteriën. Elk levend wezen heeft een unieke DNA-samenstelling waarin zijn eigenschappen zijn vastgelegd. Op basis van het DNA is het dus mogelijk om specifieke ziekteverwekkers te detecteren en te identificeren.
In een eerste deel van de masterproef werd een DNA-test (de zogenaamde “DNA-multiscan®”) ontwikkeld voor detectie van een 20-tal relevante voedselpathogenen of ziekteverwekkers, waarvan Listeria monocytogenes, Legionella, Clostridium, Campylobacter, Escherichia coli en Salmonella de bekendste zijn.
De analyse met de DNA multiscan bestaat uit twee fasen. In de eerste fase worden de bacteriën uit het water- of productstaal geïsoleerd en wordt het DNA van de bacteriën vermenigvuldigd aan de hand van een zogenaamde “polymerase chain reaction”, of PCR. Tegelijkertijd wordt het DNA gemerkt met een molecule zodat het gevisualiseerd kan worden.
In een tweede fase wordt het vermenigvuldigde DNA toegevoegd aan een diagnosestrip met DNA-verklikkers. Dit is een strip waarop stukjes DNA gebonden zijn die kenmerkend zijn voor een specifieke ziekteverwekker. Indien een specifieke ziekteverwekker aanwezig is in het staal, kan het in de volgende stap binden op de overeenkomstige DNA-verklikker op de diagnosestrip. Dit kan zichtbaar gemaakt worden door een donkere vlek.
Op één diagnosestrip zijn heel veel verschillende DNA- verklikkers aangebracht die telkens overeenkomen met een andere bacterie. Aan de hand van de plaats van de donkere vlek op de diagnosestrip kan precies bepaald worden welke ziekteverwekkers in het staal aanwezig zijn (Figuur 3 - zie bijlage "journalistiek artikel").
De DNA-multiscan® die werd ontwikkeld in dit onderzoek, is met een analysetijd van ongeveer 36 uur veel sneller dan de klassieke detectiemethode. Hoewel je voor deze test gespecialiseerde apparatuur nodig hebt, is het een relatief eenvoudige methode. Bovendien kunnen er met de ontwikkelde methode in één enkele analyse een 20-tal ziekteverwekkers worden gedetecteerd. Dit is een grote stap vooruit ten opzichte van de klassieke methode waarbij er voor elke ziekteverwekker een afzonderlijke test moet worden ingezet. Daarnaast is het mogelijk op een snelle en eenvoudige manier kwaliteitscontroles te kunnen uitvoeren en de kwaliteit van het water dat gebruikt wordt in de groente- en fruitteelt te bepalen.
Gebruik van de DNA-test in de praktijk
In een tweede deel van de masterproef werd deze nieuwe DNA-gebaseerde detectiemethode gebruikt om de waterkwaliteit na te gaan in de groente- en fruitteelt. De DNA-test werd gebruikt om meer dan 200 waterstalen, afkomstig van een 80-tal groente- en fruittelers te analyseren. Op deze manier werd een goed beeld gevormd rond de kwaliteit van het proceswater in de Belgische groente- en fruitsector en het daaraan gekoppelde risico voor de voedselveiligheid. Algemeen kon vastgesteld worden dat de geanalyseerde waterstalen ruimschoots voldeden aan de vereiste normen. In de Belgische groente- en fruitteelt, lijkt het risico op overdracht van bacteriën aanwezig in het proceswater op groenten en fruit miniem.
Bibliografie
Adak G.K., Long S.M., O'Brien S.J., (2002). “ Trends in indigenous foodborne disease and deaths”. England and Wales: 1992 to 2000. Gut 51, 832-841.
Adam R.D., (2001). “ Biology of Giardia lamblia”. Clin. Microbiol. Rev. July 2001 vol. 14 no. 3 447-475.
Anderson M., Jaykus L., Beaulieu S., Dennis S., (2011). “Pathogen-produce pair attribution risk ranking tool to prioritize fresh produce commodity and pathogen combinations for further evaluation”. Food control, 22, p 1865-1872.
Anon, (2004). “Outbreaks of Salmonella Infections Associated with Eating Roma Tomatoes”. MMWR weekly 54(13) 325-328.
Anon, (2007a). “The Community Summary Report on Trends and Sources of Zoonoses, Zoonotic Agents, Antimicrobial Resistance and Foodborne Outbreaks in the European Union in 2006”. The EFSA Journal (2007) 130.
Anon, (2007b). “Report of the Task Force on Zoonoses Data Collection on the Analysis of the baseline survey on the prevalence of Salmonella in broiler flocks of Gallus gallus”. Part A, The EFSA Journal (2007) 98, 1-85.
Anon, (2007c). “Turtle-Associated Salmonellosis in Human”. CDC, MMWR, Surveillance Summaries July 6, 2007 / 56(26);649-652.
Arthurson V., Sessitsch A., Jäderlund L., (2010). “Persistence and spread of Salmonella enterica serovar Weltevreden in soil and on spinach plants”. FEMS Microbiology Letters Volume 314, Issue 1, pages 67–74, January 2010.
Auty M., Duffy G., O’Beirne D., McGovern A., Gleeson E., Jordan K., (2005). “In situ localization of Escherichia coli O157:H7 in food by confocal scanning laser microscopy.” J Food Prot 68, 482–486.
Bae K., Lee Y.K., Cho Min S., Ma Seong K., Kim S., Kim N.H., Choi K.C., (2006). “A Case of Hemolytic Uremic Syndrome Caused by Escherichia coli O104:H”, Yonsei Med J.
Baker K.H., HegartyJ.P., (2001). “Presence of Helicobacter pylori in drinking water is associated with clinical infection.” Scand J Infect Dis 33: 744–746, 2001.
Barnes M., Brown M.L., (2011). “A Review of Flavobacterium Psychrophilum Biology, Clinical Signs, and Bacterial Cold Water Disease Prevention and Treatment”. The Open Fish Science Journal, 2011, 4, 40-48.
Behravesh CB., Mody RK., Jungk J., Gaul L., Redd JT., Chen S., Cosgrove S., Hedican E., Hoekstra R.M., Angulo F., Swerdlow D.L., Tauxe R., Griffin P., Williams T., (2011). “Outbreak of Salmonella Saintpaul Infections Associated with Raw Produce”. N Engl J Med. 364:918-927.
Belmusto V., (2007). “Norovirus”, Communicable Disease Controller Sacramento County.
Berger C.N., Sodha S.V., Shaw R.K., Pink D., Frankel G., (2010). “Fresh fruit and vegetables as vehicles for the transmission of human pathogens”. Environmental Microbiology,12(9), p 2385-2397.
Berin M., Darfeuille-Michaud A., Laurence E., Miyamoto Y., Kagnoff M., (2002). “Role of EHEC O157:H7 virulence factors in the activation of intestinal epithelial cell NFk B and MAP kinase pathways and the upregulated expression of interleukin 8,” Cellular Microbiology.
Beuchat L.R., (2002). "Ecological factors influencing survival and growth of human pathogens on raw fruits and vegetables." Microbes and Infection 4(4): 413-423.
Blecker U., (1999). “Helicobacter pylori”. Disseration library 1-58112-078-8.
Blumenthal U.J., Mara D.D., et al., (2000). "Guidelines for the microbiological quality of treated wastewater used in agriculture: recommendations for revising WHO guidelines." Bulletin of the World Health Organization 78(9): 1104-1116.
Brandl M.T., Haxo F., Bates A., Mandrell R., (2004). “Comparison of Survival of Campylobacter jejuni in the Phyllosphere with That in the Rhizosphere of Spinach and Radish Plants”, Appl Environ Microbiol.
Braeye T., (2012). “ Vlaams Infectieziekte bulletin 2012”. http://www.infectieziektebulletin.be/uploadedFiles/2012-1-79_bulletin_v… (geraadpleegd op 03/09/2012).
Brown T., (2002). “Genomes, 2nd edition”. Wiley-Liss: Oxford.
Brown T., (2008). “Gene cloning & DNA analysis”. p269-270.
Buck J.W., Walcott R.R., Beuchat L.R., (2003). “Recent trends in microbiological safety of fruits and vegetables”. http://www.plantmanagementnetwork.org/pub/php/review/2003/safety/ (geraadpleegd op 08/09/2012).
Burnett S.L., Chen J., Beuchat L.R. (2000). “Attachment of Escherichia coli O157:H7 to the surfaces and internal structures of apples as detected by confocal scanning laser microscopy”. Appl Environ Microbiol 66, 4679–4687.
Busch S., Dalsgaard I., Buchmann K., (2003). “Concomitant exposure of rainbow trout fry to Gyrodactylus derjavini and Flavobacterium psychrophilum: effects on infection and mortality of host.” Vet Para-sitol 2003; 117: 117-22.
CDC, Center for Disease Control and Prevention, (2011 b). “Making food safer to eat”, Vital Signs,
http://www.cdc.gov/vitalsigns/FoodSafety/index.html, (geraadpleegd op 03/09/2012).
CDC, Center for Disease Control and Prevention, (2012 a). http://www.cdc.gov/ (geraadpleegd op 03/09/2012).
CDC, Centers for Disease Control and Prevention, (2005). “SHIGELLA SURVEILLANCE: ANNUAL SUMMARY: 2005 (2007)”.
http://www.cdc.gov/ncidod/dbmd/phlisdata/shigtab/2005/ShigellaIntroduct… (geraadpleegd op 01/10/2012).
CDC, Center for Disease Control and Prevention, (2009). “Agricultural water.” http://www.cdc.gov/healthywater/other/agricultural/
(geraadpleegd op 18/09/2012).
Chen Y., (2012). “Listeria monocytogenes”. FDA- Bad Bug Book - Foodborne Pathogenic Microorganisms and Natural Toxins. Int. Med. Pub. 12-16.
Christison C.A., von Holy A., (2007). “Cleaning and Handling Implements as Potential Reservoirs for Bacterial Contamination of Some Ready-to-Eat Foods in Retail Delicatessen Environments”. Journal of Food Protection®, Volume 70, Number 12, December 2007 , pp. 2878-2883(6).
Claeys W., De Voghel S., Schmit J., Vromman V., Pussemier L., (2008). “Exposure assessment of the Belgian population to pesticide residues through fruit and vegetable consumption”. Food Additives and Contaminants, TFAC- 2007-346.R1.
Creel R., (1912). “ Vegetables as a possible factor in the dissemination of typhoid fever”. Public Health Report. 27, 187‐193.
Crepet A ., Albert I., Dervin C., Carlin F., (2007). “ Estimation of microbial contamination of food from prevalence and concentration data: Application to Listeria monocytogenes in fresh vegetables”. Applied and Environmental Microbiology 73, 250‐258.
Danciger M., (1975). “Numbers of Giardia in the feces of infected children”. The American Journal of Tropical Medicine and Hygiene; 2: p. 237-42.
Darfeuille-Michaud A., Neut C., Barnich N., Lederman E., Marine P., Gambiez L., Joly B., Cortot A., Colombel J.F., (1998). “Presence of adherent Escherichia coli strains in ileal mucosa of patients with Crohn’s disease”. Gastroenterology
Volume 115, Issue 6 , Pages 1405-1413, December 1998.
Delahaye E.B., Leblon G., Montiel A., (2003). “An ATP-based method for monitoring the microbiological drinking water quality in a distributoin network”. Walter Research 37:3689-3696.
Denamur E., (2011). “The 2011 Shiga toxin-producing Escherichia coli O104:H4 German outbreak: a lesson in genomic plasticity”. Clinical Microbiology and Infection, Volume 17, Issue 8, pages 1124–1125, August 2011.
De schrijver K., (2009). “Statusrapport, infectieziekten Vlaanderen in 2009”. Infectieziektebestrijding, Antwerpen, Vlaams agentschap zorg en gezondheid.
De schrijver K., Van den Branden D., (2008). “Een voedelinfectie voor norovirus in Antwerpen”, Infectieziekten Bulletin nr. 63/2008/1, Agentschap voor Zorg en Gezondheid.
De schrijver K., Mak R., Forier A., Top G., (2008). “Overzicht van de geregistreerde infectieziekten in Vlaanderen”, Bulletin nr. 63/2008/1, Agentschap voor Zorg en Gezondheid.
De Roever C., (1998). "Microbiological safety evaluations and recommendations on fresh produce." Food Control 9(6): 321-347.
Dickson J.S., Koohmaraie M. (1989). “Cell surface charge characteristics and their relationship to bacterial attachment to meat surfaces.” Appl Environ Microbiol 55, 832– 836.
Dijk et al., (2007). “Microbiologie van Voedingsmiddelen:methodes, principes en
Criteria”. Noordervliet Media BV, Houten, Nederland ISBN 978 90 72072 77 1.
Doyle M.P., Erickson M.C., (2007). “Summer meeting 2007 – the problems with fresh produce: an overview”. Centre for Food Safety, University of Georgia, Griffin, GA, USA, Journal of Applied Microbiology ISSN 1364-5072.
Duffell E., Espié E., Nichols T., Adak G.K., De Vlak H., Anderson K., Stuart J.M., (2003). “ Investigation of an outbreak of E. coli O157 infections associated with a trip to France of schoolchildren from Somerset”, England. pp. 81‐86.
Duncan C., Prashar A., SO J., Tang P., Low D.E., Terebiznik M., Guyard C., (2011). “I Lcl of Legionella pneumophila Is an Immunogenic GAG Binding Adhesin That Promotes Interactions with Lung Epithelial Cells and Plays a Crucial Role in Biofilm Formation”. Infection and immunity, June 2011, p. 2168–2181, Vol. 79, No. 6.
Eurogentec (2012). “Smartladder”.
https://secure.eurogentec.com/product/research-smartladder.html?country=bel (geraadpleegd op 06/09/2012).
European Commision. (2010) “Rapid alert system for food and feed (RASFF) – RASFF Portal - online searchable database”.
http://ec.europa.eu/food/food/rapidalert/rasff_portal_database_en.htm
(geraadpleegd op 23/10/2012).
EFSA, European Food Safety Autority (2010). “The Community Summary Report on trends and sources of zoonoses, zoonotic agents and foodborne outbreaks in the European Union in 2008.” EFSA Journal 2010 8(1): 1496 [410 pp.]. http://www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/pub/1496.htm (geraadpleegd op 29/09/2012).
EFSA, European Food Safety Authority (2009). “Food-borne outbreaks in the European Union in 2007”, EFSA journal 2009.
EFSA, European Food Safety Authority (2012). “The European Union Summary Report on Trends and Sources of Zoonoses, Zoonotic Agents and Food-borne Outbreaks in 2010”, EFSA journal 2012;10(3):2597.
Ells T.C., Hansen L.T., (2006). “Strain and growth temperature influence Listeria spp. attachment to intact and cut cabbage”. Int J Food Microbiol 111, 34–42.
Environmental Protection Agence (EPA 1973). “Water quality criteria.” Ecological Research Series. U.S. Environmental Protection Agency, Washington, D.C., EPA R3-73-033.
Environmental Protection Agency (US)/Agency for International Development (US) (EPA (1992)). “Guidelines for water reuse.” Washington, DC, Environmental Protection Agency, Office of Wastewater Enforcement and Compliance, 1992 (technical report no. EPA/625/R-92/004).
Evmi, Management in de voedingsindustrie, “voedselveiligheid- kwaliteit”,
http://evmi.nl/voedselveiligheid-kwaliteit/weer-minder-meldingen-voedse…, (geraadpleegd op 04/09/2012).
Evmi, Management in de voedingsindustrie, “voedselveiligheid- belgisch melkpoeder”, http://evmi.nl/voedselveiligheid-kwaliteit/belgisch-melkpoeder-besmet-k…, (geraadpleegd op 04/09/2012)
Falkenhorst G., et al., (2005). “Imported frozen raspberries cause a series of norovirus outbreaks in Denmark, 2005.” Eurosurveillance, Volume 10, Issue 38, 22 September 2005.
Falkinham J.O., Norton C.D., LeChevallier M., (2001).” Factors Influencing Numbers of Mycobacterium avium, Mycobacterium intracellulare, and Other Mycobacteria in Drinking Water Distribution Systems”. Appl Environ Microbiol. 2001 March; 67(3): 1225–1231.
Farber J., Peterkin P., (1991). “Listeria monocytogenes, a Food-Borne Pathogen.” Microbiological Reviews , 55 (3), 476-511.
FAO/WHO (2008). “Herbs: Meeting Report”, Microbiological Risk Assessment Series, 14, 1-115.
FAO/WHO (2008). “Microbiological hazards in fresh fruits and vegetables.” Microbiological risk assessment series, Meeting report, 1-28.
FASFC, Federal Agence for the Safety of the Food Chain (2008 - 2009). “Trends and sources: report on zoonotic agents in Belgium, 2008-2009”.
http://www.favv.be/publicationsthematiques/_documents/2008-2009_Report-… (geraadpleegd op 22/09/2012).
FAVV, Federaal agentschap voor voedselveiligheid, (2011). “West-Nile koorts”.
FAVV, Federaal agentschap voor voedselveiligheid, (2011). “Feiten en cijfers van 2011”.
FDA (1998). Guidance for Industry: Guide to Minimize Microbial Food Safety Hazards for Fresh Fruits and Vegetables
Finale Disposal Methods, “Subsurface drip irrigation” www.limnoterragroup.com/sfi/drain.html, (geraadpleegd op 19/09/2012)
Flanders food, Duquenne B., (2010). “Salmonella bestrijding in de varkensproductie”,
http://www.flandersfood.com/artikel/2010/02/25/salmonella-bestrijding-d…, (geraadpleegd op 06/09/2012).
Fliermans C.B., Cherry W.B., Orrison L.H., Smith J.S., Tison D.L., Pope D.H., (1981). “Ecological distribution of Legionella pneumophila.” Appl. Environ. Microbiol.41:9–1.
Food-Info. (2009). “Listeria monocytogenes”. http://www.food-info.net/nl/bact/limon.htm, (geraadpleegd op 06/11/2012)
Forier A., Dehollogne C., Maes I. en Meertens,. (2011). “Een voedselgebonden outbreak van hepatitis A in Limburg”, Infectieziekten bulletin nr. 2011/3/77, Agentschap Zorg en Gezondheid, 8-11.
Fraisse A., Temmam S., Deboosere N., Guillier L., Delobel A., Maris P., Vialette M., Morin T., Perelle S., (2011). “Comparison of chlorine and peroxyacetic-based disinfectant to inactivate Feline calicivirus, Murine norovirus and Hepatitis A virus on lettuce”. International Journal of Food Microbiology 151 (2011) 98–104.
Fratamico P.M., Schultz F.J., Benedict R.C., Buchanan R.L., Cooke, P.H. (1996). “Factors influencing attachment of Escherichia coli O157:H7 to beef tissues and removal using selected sanitizing rinses.” J Food Prot 59, 453–459.
Geldreich EE., (1990). “Microbiologische kwaliteit van de bron water voor de drinkwatervoorziening”. pp 3 tot 31 in GA McFeters (red.) Drinkwater Microbiologie: Vooruitgang en recente ontwikkelingen. Springer-Verlag, New York.
Gillespie IA., (2004). “Outbreak of Salmonella Newport infection associated with lettuce in the UK”. Euro Surveill. 8(41):pii=2562.
GLOBALG.A.P., (2007). “Belgian Interpretation Guideline, Integrated Farm Assurance, Control Points and Compliance Criteria”, MODULES: ALL FARM | CROPS BASE | FRUIT AND VEGETABLES.”
Goss M.J., Unc A. (2004). “Transport of bacteria from manure and protection of water resources”. Applied Soil Ecology, Volume 25, Issue 1, January 2004, Pages 1–18.
Greene G.R., Thomas T.R., (1993). “Rainwater Quality from Different Roof Catchments”. Water Scinde & Technology, vol 28 nr 3-5, p 291-299.
Griffiths A.J.F., Gelbart G., Miller L., Lewontin S., (2008). “Modern Genetic introduction to genetic analysis”. Freeman & Co. New York.
Guzman-Herrador B., Vold L., Comelli H., MacDonald E., Heier B., Stavnes E., Jensvoll L., Aanstad L., Severinsen G., Grini JA., Johansen W., Cudjoe K., Nygard K., (2011). “Outbreak of Shigella sonnei infection in Norway linked to consumption of fresh basi”l. Eurosurveillance. 16.
Hammack T., (2012). “Salmonella species”. FDA- Bad Bug Book - Foodborne Pathogenic Microorganisms and Natural Toxins. p12-16. International Medical Publishing.
Hassan A.N., Frank J.F., (2003). “Influence of surfactant hydrophobicity on the detachment of Escherichia coli O157:H7 from lettuce.” Int J Food Microbiol 87,145–152.
HPA, Health protection agency, “Update on Legionnaires cluster associated with a hotel in Spain”, http://www.hpa.org.uk/NewsCentre/NationalPressReleases/2012PressRelease…;(geraadpleegd op 05/09/2012).
Heaton J.C. and Jones K., (2007). “Microbial contamination of fruit and vegetables and the behaviour of enteropathogens in the phyllosphere: a review”, Journal of Applied Microbiology.
Hiller E.J., Zhang Y., Peng BI., (2008). “Weather and the transmission of bacillary dysentery in Jinan, Northern China, A time-series analysis”. Public Health Reports. 2008 Jan-Feb; 123(1): 61–66.
Huffman D. E., Nelson K.L., et al. (2003). "Calicivirus - An emerging contaminant in water: State of the art." Environmental Engineering Science 20(5): 503-515.
Hutchison M.L., Avery S.M., Monaghan J.M., (2008). “The air-bor.ne distribution of zoonotic agents from livestock waste spreading and microbiological risk to fresh produce from contaminated irrigation sources”. Journal of Applied Microbiology ISSN 1364-S072.
Imik, Instituut voor microbiële ketenbeheersing. (2006). Europese hygiene richtlijnen en microbiologische criteria. (www.imik.org/wettelijke_context/Europese_hygienerichtlijn_en_microbiolo…, geraadpleegd op 19-10-2012).
Invitrogen. UltraPure Phenol:Chloroform:Isoamylalcohol (25:24:1;v/v).
http://products.invitrogen.com/ivgn/product/15593031 (geraadpleegd op 30/09/2012).
Isaaa, International service for the acquisitionof agro-biotech applications (2008). “Plant didaese diagnostics”. http://www.isaaa.org/resources/publications/pocketk/22/default.asp (geraadpleegd op 15/09/2012).
Isaacs S., Aramini J.,Ciebin B., Farrar J.A., Ahmed R., Middleton D.,(2005). “An International Outbreak of Salmonellosis Associated with Raw Almonds Contaminated with a Rare Phage Type of Salmonella Enteritidis”. Journal of Food Protection®, Volume 68, Number 1, January 2005 , pp. 191-198(8)
Isonormen, Internation Organisation for standardisation. “Water quality -- Detection and enumeration of Escherichia coli and coliform bacteria”. www.iso.org/iso/home/store/catalogue_tc/catalogue_detail.htm?csnumber=20878, geraadpleegd op 05/11/2012.
Jalava K., Hakkinen M., Valkonen M., Nakari U.M., Palo T., Hallanvuo S., Ollgren J., Siitonen A., Nuorti J.P., (2006). “An outbreak of gastrointestinal illness and erythema nodosum from grated carrots contaminated with Yersinia pseudotuberculosis”. Journal of Infectious Diseases 194, 1209‐1216.
Jong B., Öberg J., Svenungsson B., (2007). “Outbreak of salmonellosis in a restaurant in Stockholm,Sweden”. Euro Surveillance 2007;12(11).
Koopmans, M. and E. Duizer (2004). "Foodborne viruses: an emerging problem." International Journal of Food Microbiology 90(1): 23-41.
Kotloff K.L., Winickoff J.B., Ivanoff B., Clemens J.,Swerdlow DL., Sansonetti P.J., Adak G., Levine M., (1999). “Global burden of Shigella infections: implications for vaccine development and implementation of control strategies”. Bulletin of the World Health Organization, 1999, 77 (8) pag 651-666.
Lampel KA., (2012). “Shigella species”. FDA- Bad Bug Book - Foodborne Pathogenic Microorganisms and Natural Toxins. P12-16. International Medical Publishing.
Larkin MA., Blackshields G., Brown NP., Chenna R., McGettigan PA., McWilliam H., Valentin F., Wallace IM., Wilm A., Lopez R., Thompson JD., Gibson TJ., Higgins DG., (2007). “Clustal W and Clustal X version 2.0”. Bioinformatics, 23, p2947-2948.
Lenntech, Water treatment solutions (2010). “Noodzaak desinfectie van (drink)water”. www.lenntech.nl/processen/desinfectie/noodzakelijkheid/noodzaak-desinfe… (geraadpleegd op 20-09-2012).
Lievens B., Thomma BPHJ., (2005). “Recent developments in pathogen detection arrays: implications for fungal plant pathogens and use in practive”. Phytopathology. 95; 1374-1380.
Lievens B., Brouwer M., Vanachter ACRC., Cammue BPA., Thomma BPHJ., (2003). “Design and development of a DNA array for rapid detection and identification of multiple tomato vascular wilt pathogens”. FEMS Microbiol. Lett. 223: 113-122.
Lungu B., Ricke S. C., Johnson M. G.,(2009). “Growth, survival, proliferation and pathogenesis of Listeria monocytogenes under low oxygen or anaerobic conditions”, Anaerobe, 2009, Vol. 15, pp. 7-17.
Lynch M.F., Tauxe R.V., Hedberg C.W., (2009). “The growing burden of foodborne outbreaks due to contaminated fresh produce: risk and opportunities”. Epidemiology & infection, 137, p. 307-315.
Madsen E.L., Ghiorse W.C., (1993). “Grondwater microbiologie: ondergrondse ecosysteem processen”. Aquatische Microbiologie. Blackwell Scientific Publications, Boston. pp 167 tot 214.
Madsen M., Thanh bui X., Wolff A., Bang D., (2012). “Interaction between Food-borne Pathogens (Campylobacter jejuni, Salmonella Typhimurium and Listeria monocytogenes) and a Common Soil Flagellate (Cercomonas sp.).” Journal of Food Research Vol. 1, No. 2; May 2012.
Mak R., Broucke C., (2010). “Een uitbraak van Norovirus gastro-enteritis na een barbecue”. Infectieziekten bulletin nr. 67/2009/1, Agentschap Zorg en Gezondheid, 3-5.
Medema G.J., Bahar M., Schets F.M., (1996). “Survival of Cryptosporidium parvum, Escherichia coli, faecal enterococci and Clostridium perfringens in river water: influence of temperature and autochthonous microorganisms”. Water Science and Technology, Volume 35, Issues 11–12, 1997, Pages 249–252.
Menzies J.G., Ehret D.L., Stan S., (2009). “Effect of inoculum density of Pythium aphanidermatum on the growth and yield of cucumber plants grown in recirculating nutrient film culture”. Canadian Journal of Plant Pathology ,Volume 18, Issue 1, 2009.
Mermin J.H., Griffin P.M., (1999). “Invited Commentary: Public Health in Crisis: Outbreaks of Escherichia coli O157:H7 Infections in Japan”. Am. J. Epi. 150.
Monaghan J.M., (2006). “ United Kingdom and European approach to fresh produce food safety and security”. Horttechnology 16, 559‐562.
Monaghan J.M., Hutchison M.L., (2012). “Distribution and decline of human pathogenic bacteria in soil after application in irrigation water and the potential for soil-splash-mediated dispersal onto fresh produce”. Journal of Applied Microbiology ISSN 1364-5072.
Moriarty EM., Weaver L., Sinton LW., Gilpin B., (2012). “Survival of Escherichia coli, Enterococci and Campylobacter jejuni in Canada Goose Faeces on Pasture”. Zoonoses Public Health. 2012 Sep 11. doi: 10.1111/zph.12014.
National Institute of Allergy and Infectious Disease (NIAID), (2012). “Norovirus Infection”,
http://www.niaid.nih.gov/topics/norovirus/Pages/Default.aspx , (geraadpleegd op 21/09/2012).
Norris R.D., (1994). “Handbook of bioremediatie”. US EPA Robert S. Kerr Environmental Research Laboratory. Lewis Publishers, Ann Arbor.
Oron G., (2002). “Effluent reuse in agricultural production.” In Modern and traditional irrigation technologies in the eastern Mediterranian, chap. 9. International Development Research Centre. http://www.idrc.ca/openebooks/304-6/ (geraadpleegd op 26/09/2012).
Parashar U., Hummelman E., Bresee J., Glass I., (2003). “Global Illness and Deaths Caused by Rotavirus Disease in Children”. Emerg Infect Dis. 2003 May; 9(5): 565–572. doi: 10.3201/eid0905.020562.
Pedley S., Yates M., Schijven F.J., West J., Howard G., Barrett M., (2006) “Pathogens: health relevance, transport and attenuation”, p49-80. http://www.bvsde.paho.org/bvsacd/cd59/protecting/sect1-3.pdf (geraadpleegd op 09/09/2012).
Peeters L., Hanssen I., Luyten L., Willems K., (2005). “Microbiële veiligheid van groenten en fruit:bedreiging of opportuniteit”, Proeftuinnieuws,15, 7, 20-22.
Ponka A., Maunula L., (1999). "An outbreak of calicivirus associated with consumption of frozen raspberries." Epidemiology and Infection 123(3): 469-474.
Rediers et al., (2013). “Voortgangsverslag:Samenvatting van de resultaten voor het beleidscomité, FOD-RT Project: WaterQ”.
Reller M.E., Nelson J.M., Mølbak K., Ackman D.K., Schoonmaker-Bopp D.J., Root T.P., Mintz E.D., (2006). “A Large, Multiple-Restaurant Outbreak of Infection with Shigella flexneri Serotype 2a Traced to Tomatoes”. Clin Infect Dis. 42 (2): 163-169.
Ries A.A., (1994). “Epidemic Shigella dysenteriae type 1 in Burundi:pan-resistance and implications for prevention”. Journal of infectious diseases, 1994, 169: 1035±1041.
Rivm, Rijksinstituut voor Volksgezondheis en milieu, “Infectieziekten Bulletin”,
http://www.rivm.nl/Bibliotheek/Algemeen_Actueel/Uitgaven/Infectieziekte…;, (geraadpleegd op 04/09/2012).
Rombouts F.M., Koenraad P.M., Notermans S.H., (1997). “Epidemiological aspects of thermophilic Campylobacter in water-related environments: A review”. Water Environment Research, Volume 69, Number 1, January/February 1997 , pp. 52-63(12).
Schets F.A., Van Wijnen J.H., et al. (2008). "Monitoring of waterborne pathogens in surface waters in Amsterdam, The Netherlands, and the potential health risk associated with exposure to Cryptosporidium and Giardia in these waters." Applied and Environmental Microbiology 74(7): 2069-2078.
Schuit F.C., (2008). “Medische biochemie moleculaire benadering van de geneeskunde”. Bohn Stafleu van Loghum. Hoofdstuk 8. 234-245.
Semenov A.V., Overbeek L., Van Brugen A.H.C., (2009). “Percolation and survival of Escherichia coli O157:H7 and Salmonella enterica serovar Typhimurion in soil amended with contaminated dairy manure or slurry”. Applied and environmental microbiology, May 2009, p 3206-3215.
Seymour I. J., Appleton H., (2001). "Foodborne viruses and fresh produce." Journal of Applied Microbiology 91(5): 759-773.
Shah S., Azmuda N., Ziaur Rahman M., Akhter H., Begum A., (2010). “Survival potentiality of shigella boydii 15 atcc12034 in laboratory microcosm using water from two sources”. Dhaka University Journal of Biological Sciences > Vol 19, No 2 (2010).
Simões M., Simões L., Vieira M. (2010). “A review of current and emergent biofilm control strategies”. Food Science and Technology , 43, 573-583.
Sivapalasingam S., Friedman C.R., CohenL. , Tauxe R.V., (2004). “ Fresh produce: A growing cause of outbreaks of foodborne illness in the United States, 1973 through 1997”. Journal of Food Protection 67, 2342‐2353.
Söderström A., Österberg P., Lindqvist A., Jönsson B., Lindberg A., Blide Ulander S., Welinder-Olsson C., Löfdahl S., Kaijser B., De Jong B., Kühlmann-Berenzon S., Boqvist S., Eriksson E., Szanto E.,Andersson S., Allestam G., Hedenström I., Ledet Muller L. and Andersson Y., (2008). “A Large Escherichia coli O157 Outbreak in Sweden, Associated with Locally Produced Lettuce”. Foodborn pathogens and diseases.
Solomon E.B., Yaron S., Matthews K.R., (2002). “Transmission of E. coli O157:H7 from contaminated manure and irrigation water to lettuce plant tissue and it subsequent internalization.” Applied environmental microbiology, 68(1), p376-400.
Steele M. and J. Odumeru (2004). "Irrigation water as source of foodborne pathogens on fruit and vegetables." Journal of Food Protection 67(12): 2839-2849.
Stine S.W., Song I.H., et al. (2005). "Application of microbial risk assessment to the development of standards for enteric pathogens in water used to irrigate fresh produce." Journal of Food Protection 68(5): 913-918.
Takeuchi K., Frank J.F., (2000). “Penetration of Escherichia coli O157:H7 into lettuce tissues as affected by inoculum size and temperature and the effect of chlorine treatment on cell viability”. J Food Prot 63, 434–440.
Takeuchi K., Matute C.M., Hassan A.N., Frank J.F. (2000). “Comparison of the attachment of Escherichia coli O157:H7, Listeria monocytogenes, Salmonella Typhimurium, and Pseudomonas fluorescens to lettuce leaves.” J Food Prot 63, 1433–1437.
Tauxe R., Kruse H., (1997). "Microbial hazards and emerging issues associated with produce - A preliminary report to the National Advisory Committee on Microbiologic Criteria for Foods." Journal of Food Protection 60(11): 1400-1408.
Taylor R.H., Falkinham J.O., Norton C.D., LeChevallier M., (2000). “Chlorine, chloramine, chlorine dioxide, and ozone susceptibility of Mycobacterium avium”. Appl Environ Microbiol. 2000;66:1702–1705.
Tortora J.G., Funke B.R., Case C.J., (2007) “Microbiology: an introduction”. Pearson education, San francisco ISBN 0 321 39602 2.
Ukuku D.O., Fett W.F. (2002). “Relationship of cell surface charge and hydrophobicity to strength of attachment of bacteria to cantaloupe”. J Food Prot 65, 1093–1099.
Van Bruggen A., Ganyu G., Jiahuai H., Cevallos-Cevallos J., RichardsonS., Bartz J., (2011). “Internal Colonization of Salmonella enterica Serovar Typhimurium in Tomato Plants”. PLoS ONE: November 2011, Volume 6, Issue 11, e27340.
Van der Kooij D., van der Wielen P., (2011). “Inventaris van Aeromonas en koloniegetal 22°C in drinkwater en relaties met fysische/chemische paramters”. BTO 2011.001, Jan 2011 p60-67.
Van Kreijl CF., Knaap A., Kramers PGN., Kromhout D., (2004). “Ons eten gemeten. Gezonde voeding en veilig voedsel in Nederland”. RIVM-rapport nr. 270555007. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum, 2004.
Van meervenne E., Botteldoorn N., Mak R., Lokietek S., Dierick K., De Schrijver K., Bertrand S., (2005). “Salmonella-infecties verkregen door exotische dieren in België”. Bulletin nr. 54/2005/5, Agentschap voor Zorg en Gezondheid.
Verhaegen J., Vandeven J., Pyckavet M., (2010). “Medische microbiologie voor laboratoriumtechnologen”. Acco, Leuven ISBN 978 90 334 7588 7.
VIBHA VIJ V., (2006). “Recalls of Spices Due to Bacterial Contamination Monitored by the U.S. Food and Drug Administration: The Predominance of Salmonellae”. Journal of Food Protection 69 (1) 233 – 237.
VILT, Vlaamse tuinbouw toonaangevend in teeltautomatisering, Mobiel gootsysteem
http://www.vilt.be/nl_BE/search?q=mobiel+gootsysteem, (geraadpleegd op 09-01-2013).
von Reyn C.F., Waddell R.D., Eaton T., Arbeit R.D., Maslow J.N., Barber T.W., Brindle R.J., Gilks C.F., Lumio J., Lähdevirta J., Ranki A., Dawson D., Falkinham J O., (1993). “Isolation of Mycobacterium avium complex from water in the United States, Finland, Zaire, and Kenya”. J Clin Microbiol. 1993;31:3227–3230.
VWA, Nederlands voedsel en warenautoriteit, vibrio-parahaemolyticus, http://www.vwa.nl/onderwerpen/gevaren/dossier/vibrio-parahaemolyticus/w…, (geraadpleegd op 04/09/2012).
VWA, Nederlands voedsel en warenautoriteit, Microbiologisch onderzoek van levensmiddelen 2008-2009.
Wetenschappelijk comité van het federaal agentschap voor de veiligheid van de voedselketen (WC-FAVV 2009). “Kwaliteit van irrigatiewater in de primaire plantaardige productie en voedselveiligheid.” Advies 28-2009.
Wilhelm B., Rajić A., Waddell L., Parker S., Harris J., Roberts K., Kydd R., Greig R., Baynton A., (2009).” Prevalence of Zoonotic or Potentially Zoonotic Bacteria, Antimicrobial Resistance, and Somatic Cell Counts in Organic Dairy Production: Current Knowledge and Research Gaps”. Foodborne Pathogens and Disease. June 2009, 6(5): 525-539.
World Health Organisation (WHO), (1989). “Health guidelines for the use of wastewater in agriculture and aquaculture.” Report of a WHO Scientific Group. Geneva, World Health Organization (WHO Technical Report Series, No. 778).
World Health Organisation (WHO), (1998). “Surface decontamination of fruits and vegetables eaten raw: a review”.
World Health Organisation (WHO), (2006). “WHO guidelines for the safe use of wastewater, excreta and greywater”. volume III: Wastewater and excreta use in aquaculture.
World Health Organisation (WHO), (2011). “Outbreaks of E. coli O104:H4 infection”.
