Renovaties van sociale hoogbouw in België. Van modernistisch naar hedendaags wooncomfort
Renovaties van sociale hoogbouw in België
Van modernistisch naar hedendaags wooncomfort
Alexandra Hoet
Grote wooneenheden zijn na de tweede wereldoorlog overal in Europa ingezet als strategie om tegemoet te komen aan de grote woningnood. Het nieuwe industriële bouwen kon snel in goede huisvesting voorzien voor grote aantallen. Collectief gebruik van nieuwe technieken konden er bijvoorbeeld voor zorgen dat stromend water en centrale verwarming konden geïntegreerd worden, terwijl dit nog niet rendabel was voor de individuele woningen. Hierdoor bracht het hoogbouwwonen een vooruitstrevend wooncomfort aan zijn inwoners.
Vandaag, een vijftigtal jaren na de grootschalige toepassing, merken we dat het positieve beeld plaats heeft gemaakt voor een negatief imago rond deze woonvorm. Vooral sociale spanningen in deze wijken stellen deze in een negatief daglicht. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de rellen in de banlieues van Parijs in 2005, die zich afspeelden in een decor van grote woonblokken.
De achterliggende oorzaak van dat slecht imago ligt vooral in een verouderd wooncomfort. Snel vernieuwende technische en bouwfysische kennis en het niet mee evolueren met veranderende woonwensen, bijvoorbeeld groeiende oppervlaktenormen, een hedendaagse wens naar een open leefkeuken …, zorgen ervoor dat dit wonen vandaag niet meer up-to-date is. De evolutie van wooncomfort moet dan ook een sturende rol spelen in de renovaties om voorbij te kunnen gaan aan het oplappen van een negatief imago.
Renovatie biedt de mogelijkheid om het hoogbouwwonen een nieuwe kans te geven en zijn principes te hernieuwen. Naast de vaak nog adequate dragende structuur, die renovatie economisch rendabeler maakt dan afbraak, kan deze woonvorm ook vandaag een antwoord bieden op hedendaagse problemen. Het huisvesten van grote aantallen gezinnen blijft bijvoorbeeld een actueel thema: door een trend naar samenwonen in kleinere gezinnen, een blijvende bevolkingsgroei en vergrijzing. En ook tendenzen als co-housing en zorgwonen kunnen ontwikkeld worden in de collectieve woonvorm. Daarnaast kan hoogbouw een rol spelen in het hedendaagse ruimtelijke ordeningsvraagstuk. Net hierin ligt het belang en mogelijkheid van grondige renovaties van de ‘verouderde’ grote woonblokken.
Binnen de scriptie worden drie Belgische renovaties bestudeerd in functie van hun omgang met een veranderd woonideaal; van een modernistisch naar hedendaags wooncomfort. Hoe proberen ze de brug te slaan van een vergaan idee van ‘goed wonen’ in de jaren ’50 naar een hedendaagse woonwens? Als eerste renovatie wordt Sint-Maartensdal in Leuven, oorspronkelijk van Renaat Braem, bestudeerd. Daarnaast de recent gerenoveerde Silvertoptorens, en als derde het modernistische Ieder Zijn Huis-complex van Willy Van Der Meeren.
De omgang met wooncomfort toont een duidelijk verschillend verloop bij de drie cases. Wel zien we overal eenzelfde insteek, namelijk het aanpassen van bouwfysische en technische aspecten aan geldende normen. Een strikt normatief kader zorgt ervoor dat overal de geldende norm nagestreefd wordt en een verbeterd wooncomfort verkregen wordt.
Op basis van het plan, de oppervlakte, typologie, licht en buitenruimte zien we een minder duidelijk beeld. Algemeen is wel een eerder pragmatische aanpak waarneembaar. Door kleine ingrepen om bijvoorbeeld de oppervlaktes te vergroten, of een open keuken te verkrijgen met meer licht, kunnen weliswaar hedendaagse woonwensen gerealiseerd worden. Toch is het vasthouden aan de oorspronkelijke indeling van het bouwblok een belemmering. Het strippen van het gebouw zorgt nochtans voor een grote vrijheid, onder meer om te experimenteren met nieuwe woonvormen. Het kangoeroewonen wordt bijvoorbeeld reeds bij Ieder Zijn Huis toegepast. Maar verder wordt sterk vastgehouden aan de oorspronkelijke typologie en planindeling.
Ook het collectieve aspect - die in het modernistische gedachtengoed een grote inzet vormde van het collectief hoogbouwwonen - kan meer mogelijkheden bieden. We zien bij de Silvertoptorens en Ieder Zijn Huis wel een duidelijke hernieuwde aandacht voor dit thema. Het invoeren van nieuwe functies in een sokkelgebouw bij de Silvertoptorens en een herontwerp van het maaiveld voor zowel de inwoners van de torens als de grotere omgeving leiden tot een activatie van het collectief programma en ruimte. Terwijl in Ieder Zijn Huis – omwille van een nadrukkelijke erfgoedkundige waarde van het gebouw binnen het modernistische CIAM-discours – eerder een restauratieve aanpak gebruikt wordt. In het oorspronkelijk ontwerp door Willy Van Der Meeren was er al uitgebreid aandacht voor collectieve functies zoals het ontwerp van een dakterras, wasserette, kantoren, werkplaats enzoverder. Het restaureren en hernieuwen van deze ruimtes naar hedendaags gebruik kunnen dit collectief weefsel heractiveren.
Toch bood het strippen van de gebouwen een grotere kans om het co-housing principe en de grotere nood aan sociaal contact uit te diepen. Collectieve ruimtes zoals bijvoorbeeld logeerkamers, een recreatieruimte of een terras kunnen - als aanvulling op het kleine individueel wonen - een extra aspect van wooncomfort toevoegen. Sociale huisvesting vormt dé plek om met nieuwere woonvormen te experimenteren omdat deze loskomt van markteconomisch denken en omdat het collectief beheer een renovatie met visie over het samenwonen net mogelijk maakt, terwijl dit bij een individuele beheer van ieder zijn appartementje uit de boot zou vallen.
De drie cases in de Belgische context hebben absoluut qua techniek, bouwfysica, maar ook in mindere mate op vlak van oppervlakte, ruimtelijke ervaring, licht en collectiviteit een hernieuwd wooncomfort aangestuurd. Toch valt op te merken dat er meer mogelijk is in deze woonvorm. Enkele Europese uitzonderlijke voorbeelden, waaronder de renovatiestrategieën van Druot, Lacaton & Vassal in Frankrijk tonen een grootse ommekeer naar een luxueus wonen aan. Ze incorporeren nieuwe collectieve ruimtes en technieken, waaronder zelfs een sauna, waardoor het collectief gebruik – dat ooit een vooruitstrevende incorporatie van stromend water mogelijk maakte – ook vandaag extra wooncomfort en zelfs luxe kan mogelijk maken.
Een meer doorgedreven renovatie met een visie op het samenwonen zou net hierdoor een belangrijke rol kunnen opnemen binnen het debat over ons toekomstig wonen en ruimtelijke ordening. Hoogbouw kan zich in zijn collectiviteit net onderscheiden van het individuele wonen, en een rol spelen in een mentaliteitswijziging en het debat over verdichting van onze stadscentra. Het kan daarom als een pleidooi beschouwd worden voor een ‘open mind’ om wooncomfort als renovatiethema op de kaart te zetten, om voorbij te gaan aan een wens om een ‘imago op te lappen’, niet alleen bij architecten, maar ook bij de opdrachtgevers.
Bibliografie
ALGEMEEN
Boeken
AVERMAETE, Tom & VAN HERCK, Karina (red.), Wonen in Welvaart, Woningbouw en wooncultuur in Vlaanderen, 1948 – 1973, Antwerpen : VAi – CVAa, 010 publishers, 2006
BEKAERT, Geert, STRAUVEN, Francis, Bouwen in België 1945 – 1970, Brussel : Nationale Confederatie van het Bouwbedrijf, 1971
BERGH, R.; RUTTEN, J., De fascinatie van hoogbouw, Rotterdam : 010, 1985
BURMEISTER, Karl-Heinz, Second International Conference September 16th - 19th, 1992, Eindhoven : Docomomo International, 1992
CLERC, Paul, Grands ensembles banlieues nouvelles : enquête démographique et psycho-sociologique, Parijs : PUF, 1967
DECLERCK, Joachim; DEVOLDERE, Stefan; RYCKEWAERT, Michael; Pilootproject Wonen, nieuwe vormen van Collectiviteit, [ elektronische versie via : http://www.vlaamsbouwmeester.be/thema's/wonen/ ontwerpend_onderzoek.aspx ], Brussel : Vlaamse Bouwmeester, s.d.
DE DECKER; Pascal; RYCKEWERT, Michael; VANDEKERCKHOVE, Brecht, ea., Ruimte en wonen : trends en uitdagingen, Antwerpen : Garant, 2010
DE DECKER, Pascal; RYCKEWERT, Michael; VERVLOESEM, Els e.a., Onzichtbaar aanwezig. Sociale huisvesting in Vlaanderen, vandaag, Brussel : Vlaamse Bouwmeester, 2008
DE DECKER, Pascal; RYCKEWERT, Michael; WINTERS, SIEN e.a., Een woonmodel in transitie : toekomstverkenning van het Vlaamse wonen, Anwerpen : Garant, 2012
DE MEULDER, Bruno en VAN HERCK, Katrina, Wonen in meervoud : groepswoningbouw in Vlaanderen : 2000 - 2010. Amsterdam : SUN, 2009
DEVOS, Els, Hoe zouden we graag wonen? Woonvertogen en -praktijken in de jaren 1960-70 in Vlaanderen, Leuven : KULeuven, 2008
DUFAUX, Frédéric, FOURCAUT, Annie, CHEMETOV, Paul, Le monde des grands ensembles, Parijs : Créaphis, 2004
HUGUET, Michèle, Les femmes dans les grands ensembles, de la répresentation à la mise en scène, Parijs : Editions du Centre national de la recherche scientifique, 1971
HULSBERGEN, Edward; WESTRIK, John, De vernieuwing van de naoorlogse woonwijken : Renoveren of transformeren., uit: HULSBERGEN, Edward; MEYER, Han; PAASMAN, Martin, Stedelijke transformaties, Actuele opgaven in de stad en de rol van de stedebouwkundige discipline, Delft : Delftse Universitaire Pers, 1998, p. 107 - 130
KAËS, René, Vivre dans les grands ensembles (préface de Chombart de Lauwe) , Paris : Editions ouvrières, 1963
KESBEKE, Wouter; SCHEURMANS, Nick, VANDEKERCKHOVE, Brecht, Honkvast in tijden van verandering : woontrends en regionale woonmarkt, Leuven : LannooCampus, 2012
KESTELOOT, Karen, Revisie van het Moderne, UAntwerpen-Artesis : vakgroep ontwerpwetenschappen, doctoraatsthesis, 2012
MERLIN, Pierre, Les grands ensembles : des discours utopiques aux quartiers sensibles, Parijs : La documentation française, 2010
REINDERS, Leeke, WASSENBERG, Frank, VERHAGE, Roelof, Stedelijke vernieuwing in Frankrijk, onderzoeksrapport, [ elektronische versie via repository.tudelft.nl ], Delft : TU Delft onderzoeksinstituut OTB , juli 2010
TERWECOREN, Jan, Rehabiltatie van de grands ensembles, Universiteit Gent, vakgroep architectuur en stedenbouw, masterproef, 2000
TURKINGTON, R.; VAN KEMPEN, R.; WASSENBERG, F.(eds.)., High-rise housing in Europe : current trends and future prospects, Delft : Delft University Press, 2004
VHM, Bouwstenen van sociaal woonbeleid ’45 - ’95 : de VHM bekijkt 50 jaar volkshuisvesting in Vlaanderen, Brussel : Vlaamse Huisvestingsmaatschappij, 1997
VMSW, C2008, concepten voor sociale woningbouw, Leidraad voor bouwheer en ontwerpers, Brussel : VMSW, 2010 (tweede druk)
S.n., Groenboek : Vlaanderen in 2050: mensenmaat in een metropool?, Beleidsplan ruimte Vlaanderen, [ elektronische versie via : http://www2.vlaanderen.be/ruimtelijk/br2012/groenboek_beleidsplanruimte… ] Brussel : Vlaamse Regering, 2012
S.n. Sociale woningbouw, in : VAN LOO, Anne (red.), Repertorium van de architectuur in België, Antwerpen : Mercatorfonds, 2003, p. 456 – 463
Thematijdschriften
KUHNERT, Nikolaus; NGO, Anh-Linh (red.), ‘Planung und Realität – Strategien im Umgang mit Großsiedlungen’, ARCH+, nr. 203, juni 2011
CONTESSE, Audrey, (red.) ‘Sociale huisvesting zonder stigma’, A+, nr. 237, aug-sept. 2012
Artikels
BORRET, Kristiaan, ‘Niet te hoog van de woontoren blazen, Stadsverdichting is niet altijd gebaat bij hoogbouw’, De Standaard, [ elektronsiche versie via www.destandaard.be ], 10-05-2013
BRAEKEN Jo, Wonen na 1945, brochure open monumentendag [ elektronische versie via sector.openmonumenten.be ], 2007
BUURMAN, Marlies; TILMAN, Harm; VAN DER HEIJDEN, Hans, ‘Thema : Woningbouw’, De Architect, jaargang 43, nr. 9, september 2012, p.67 – 92
CUPERS, Kenny, ‘Designing Social Life: The urbanism of the Grands Ensembles’, Positions - Journal on Modern Architecture and Urbanism, [ elektronische versie via www2.arch.uiuc.edu ], nr. 1, 2010, p. 94 - 121
DE BOECK, Ann, ‘Cohousing steeds populairder’, De Morgen, [ elektronische versie via : www.demorgen.be ], 23-01-2012, opgevraagd op 13-06-2013
DE DECKER, Pascal, ‘En nu écht sociaal’, A+, nr. 237, aug- sept., 2012, p. 34-35
DEVOS, Els, ‘Living with high-rise modernity : the modernist Kiel housing estate of Renaat Braem, a catalyst to a socialist modern way of life?’, Home Cultures, vol. 7, nr. 2, juli 2010, p. 134 – 158
DE PAUW, Geert, ‘De productie van sociale woningen – La production des logements sociaux’, driemaandelijks dossier van de RBOH - BBRoW, art. 23, nr. 22, jan – maart 2006
DEVOLDERE, S.; MOUTON, A. , ‘Enquête sociale huisvesting België’, A+, nr. 181, april-mei 2003, p. 48-55
EECKHOUT, Bart, ‘Op grote hoogte, Hoogbouw mag weer, maar geen hoogbouw zonder volkswoede. Terecht?’, De Morgen, 13-06-2013
GLENDINNING, Miles, ‘Ennobling The ordinary, Postwar mass housing and the challenge of change’, Docomomo journal, nr. 39, semtember 2008
SEBREGTS, Leon, ‘Renovatie en transformative : Architectuur van de tussentijd’, De Architect, jaargang 44, nr. 4, april 2013, p. 71 - 75
SELS, Geert, ‘Erfgoed is overgewaardeed. Architect Leo van Broeck, geneesheer van een ziek ruimtegebruik’, De Standaard, [ elektronsiche versie via www.destandaard.be ], 04-05-2013
SPITAELS, Koen, ‘Onzichtbaar aanwezig: toespraak 29 mei’ [ elektronische versie via www.vlaamsebouwmeester.be ], Colloquium onzichtbaar aanwezig. Sociale huisvesting in Vlaanderen, vandaag, Antwerpen, 29-04-2008,
STERKEN, Sven, ‘Architecture and the Ideology of Productivity: Four Public Housing, Projects by Groupe Structures in Brussels (1950-65)’, Footprint, [ elektronische versie via docomomo.be/publications ], nr. 9, vol 5, n°2, p.25-40
TILMAN, Harm, WESSELS, Rick, ‘Dossier : Renovatie en herbestemming’, De Architect, jaargang 43, nr. 6, juni2012, p. 67 - 89
THIRY, F., ‘Rondetafelgesprek Brussel’, A+, nr. 181, april-mei, 2003, p. 42-47
Internet
Do.co.mo.mo Belgium, opgevraagd op 14 - 03 - 2013, via : www.docomomo.be
Databank beschermd onroerend erfgoed in Vlaanderen, opgevraagd op 22-04-2103, via : beschermingen.onroerenderfgoed.be
Huisvesting herbekeken, Wonen van Morgen, s.d. opgevraagd op 2-03-2013, via : www.vmsw.be/nl/professionelen/architectuur/prijzen-nominaties-en-wedstr…
Inventaris Onroerend Erfgoed, opgevraagd op 22-04-2103, via : inventaris.onroerenderfgoed.be
Monumenten en landschappen, opgevraagd op 25-05-2013, via : www.monument.irisnet.be
Interview
VAN BROECK, Leo, ‘Interne Keuken’, Radio 1, interview door FILLET Koen en SPEYBROECK Sven, 11-05-2013
VAN BROECK, Leo, ‘Terzake’ , Canvas, interview door Katleen COOLS , 12-07-2013
DEEL 2 : CASES
SINT-MAARTENSDAL
boeken
BRAEKEN, Jo, Renaat Braem 1910-2001 : architect, Brussel : ASA, 2010
BRAEKEN, Jo, Project : Sint – Maartensdal, in: BRAEKEN, Jo, Renaat Braem 1910-2001 : architect, Brussel : ASA, 2010, p 148 – 157
BRAEM, Renaat, Het lelijkste land ter wereld, Leuven : Davidsfonds, 1968
LEPLAT, Johan, Aspecten van de renovatie van Sint-Maartensdal, Leuven : architect : Renaat Braem (in samenwerking met Jan De Mol en Albert Moerkerke) 1958-1968, KU Leuven, vakgroep architectuur, masterproef, 1998
STERKEN, Sven, De mens verbeteren door zijn milieu te verbeteren, Sociale huisvesting als manifest van een nieuwe levenswijze, in: BRAEKEN, Jo, Renaat Braem 1910-2001 : architect, Brussel : ASA, 2010, p. 181 – 209
BRAEKEN, Jo, Project : Sint – Maartensdal, in: BRAEKEN, Jo, Renaat Braem 1910-2001 : architect, Brussel : ASA, 2010, p 148 – 157
S.n. Renaat Braem, in : VAN LOO, Anne (red.), Repertorium van de architectuur in België, Antwerpen : Mercatorfonds, 2003
Artikels
SIMOENS, Bert, ‘Sint-Maartensdal in Leuven: blijvend modern, Renovatie in tweede fase’, Woonwoord, vakblad voor sociaal wonen, nr. 3, winter 2007, p. 14 - 15
S.n. ‘Dossier : Renovatie Sociale woonprojecten’, Mozaiek, stadsvernieuwing Leuven, [elektronische versie via : www.leuven.be/binaries/mozaiek_022005_tcm16-21554.pdf ] jaargang 2, nr. 1, februari 2005, p. 6 – 19
CODDE, Edward, ‘A33 archtecten, De stad laat architectuur ontkiemen’, Architectuur, s.d., p. 47 - 57
Internet
A.R.T. architecten, Volledige renovatie van blok Sint-Maartensdal, opgevraagd 11-12-2012, via : www.collaer.be
A33-architecten, Sint-Maartensdal, renovatie van 300 appartementen, opgevraagd 11-12-2012, via : www.a33.be/projecten/sociale-woningbouw/sint-maartendsdal
BRAEKEN, Jo, De Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed : Braem, Renaat , s.d., opgevraagd 22-04-2013, via : inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/persoon/482
H.P., De praatstoel : Ludo Bekker (a33 architecten), 4-11-2010, opgevraagd op 14-12-2012, via : www.architectura.be/nieuwsdetail_new.asp?id_tekst=1341&content=De%20Pra…)
VAN HERCK, Karina, De inventaris van het bouwkundig erfgoed, Hoogbouw Sint-Maartensdal (ID 25467), opgevraagd : 11-12-2012, via : inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/25467
Archief van Renaat Braem, s.d., opgevraagd op 22-04-2013, via : archief.onroerenderfgoed.be/archief-van-renaat-braem%3bisad
Bouwen in het naoorlogse België, s.d., opgevraagd op 15-03-2013, via : www.debalansvanbraem.be/bouwen
Braem over bouwen, s.d., opgevraagd op 15-03-2013, via : www.debalansvanbraem.be/braem_over_bouwen
interview
COLLAER, André (A.R.T. Arhitecten), Gesprek gevoerd in Lubbeek, op 15-03-2013
VAN THIELEN, Edgard, maatschappij Dijledal, gesprek gevoerd in Leuven, op 15-03-2013
Archivalia
Leuven, Lolanden 8, Archief ‘cvba so Dijledal sociale huisvesting’
SILVERTOPTORENS
Boeken
E.S.. Jul De Roover, in : VAN LOO, Anne (red.), Repertorium van de architectuur in België, Antwerpen : Mercatorfonds, 2003, p. 190 - 193
SMITS, Jeroen, Silvertoptorens van Jul De Roover, een historische analyse, UGent, Vakgroep architectuur en stedenbouw, masterproef, 2007
CELS, Jos, Vijftig jaar De Goede Woning, Antwerpen : Mercurius, 1969
Artikels
BLOCKEN, B.; CARMELIET, J.; ROELS, S., ‘Windcomfort bij stedenbouwkundige ontwerpen (Deel 2), Silvertop in Antwerpen’, A+, nr. 192, 2005, p. 66 – 69
GOOSSENAERTS, kris, ‘ De bunnies van de Silvertop’, Het nieuwsblad, [elektronische versie via : www.nieuwsblad.be ], 23 feb 2002
K.T., ‘Silvertop blijft als voorbeeld dienen’, GVA, [elektronische versie via : www.nieuwsblad.be ], 17 jan 2008,
(sdi), ‘Silvertop in de prijzen’, Het Nieuwsblad, [elektronische versie via : www.nieuwsblad.be ], 30 maart 2007,
VANDENBERGH, Jochen, ‘Silvertop oogst veel lof , nu ook rode toren van sociale woningcomplex volledig gerenoveerd’, Het nieuwblad, [ elektronische versie via : www.nieuwsblad.be ], 28 okt 2008,
VAN WIELE, Sacha, ‘Silvertop werd onbetaalbaar’, GVA, [ elektronische versie via : www.nieuwsblad.be ], 25 feb. 2008,
VMSW, ‘Sociale woningbouw gaat verder op kwalitatief elan’, Renoscripto, [ elektronische versie via : www.vmsw.be ] Nr. 46, sept – nov 2006, p.18-35
HERMANS, Bert; HENDRICKX, Jan (red.), Wonen en weten, [ elektronische versie via : www.woonhaven.be/content/downloads ), nr. 6 , dec - feb. 2023
Internet
A33-architecten, Silvertoptorens, Renovatie van de 3 Silvertoptorens, opgevraagd 11-12-2012, via : www.a33.be/projecten/sociale-woningbouw/silvertoptorens
BRAEKEN, Jo, De Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed : Administratief centrum (ID: 200500), s.d., opgevraagd 22-04-2013, via : inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/200500
PLOMTEUX, Geert; STEYAERT, Rita, WYLLEMAN, Linda, De Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed : Kiel (ID: 20646), s.d., opgevraagd 22-04-2013, via : inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/20646
VAN HERCK, Karina, De Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed : Wooneenheid Kiel (ID: 26553), s.d., opgevraagd 22-04-2013, via : inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/26553
De Goede Woning haalt met het renovatieproject Silvertop de Hipoliet in huis, HIP 2006, opgevraagd op 13-02-2013, via : www.vmsw.be/nl/professionelen/architectuur/prijzen-nominaties-en-wedstr…
Wijk-in-zicht, 'Sociale huisvesting in Antwerpen : wijkwandeling langs enkele markante projecten op het Kiel.', opgevraagd 15-02-2013, via : www.vmsw.be/Portals/0/objects/VMSW/Publicaties/WandelwijzerANTWERPEN.pdf
Silvertop en het hoeksalon, 30 sept 2005, opgevraagd 15 mei 2013, via : hetkiel.blogspot.be/2005/09/silvertop-en-het-hoeksalon-veel.html
De inventaris van het Onroerend Erfgoed: De Roover, Jul (Beschermingsdossier DA002485), s.d. opgevraagd 22-04-2013, via : inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/persoon/1520
Archivalia
Antwerpen, Oudeleeuwenrui 29, stadsarchief Antwerpen ‘Felixarchief’
Documenten (onuitgegeven)
CLE, Rudy, i.o.v. Cv De Goede Woning, Herwaardering en renovatie van Silvertoptorens, Studie- en architectuuropdracht, Beperkte offerte-aanvraag, Bijzonder bestek en voorwaarden, opgesteld 3-11-2000
DE CLE, R.; FOURIER, B., Herwaardering en renovatie Silvertoptorens, gunningsfaze, Antwerpen : c.v. De Goede Woning
DELMOTTTE, C.; DINNE, K.; DURIE, F.; JACOBS, J.; VAN DE SANDE, W.; WOUTERS, P., Technische screening van het Silvertop complex, s.l. : WTCB, 2000
A33 architecten, 3033N07BA Conceptnota
3033TasbuiltA200 , t.e.m. 3033TasbuiltA233, plannen, snedes en gevels
IEDER ZIJN HUIS
Boeken
BERGHMAN, Jeffrey ; GRYP, Arnaud, Sociale hoogbouw in België (1950 - 1970) : een vergelijkende analyse : hetKiel, Antwerpen; Olympia, Gent; Plain de Droixhe, Luik; Ieder Zijn Huis, Evere, Universiteit Gent, vakgroep Architectuur & stedenbouw, masterproef, 2007
DAEM, Kristien; DE KOONING, Mil, Apartment, Wall : “Ieder Zijn Huis” van Willy Van Der Meeren, Brussel : Gevaerts Editions, 2011
DE KOONING, Mil, Willy Van Der Meeren : architectuur, stedebouw, design, research, onderwijs, UGent : vakgroep Architectuur en Stedenbouw : design research onderwijs, doctoraatsthesis, 1997
DE KOONING, Mil, Willy Van Der Meeren, Damme : laat-XXe-eeuws genootschap, 1993
DE KOONING, Mil; VAN DER MEEREN, Willy, Architectuur & urbanisme : 1954 Appartementsgebouw met 105 wooneenheden ‘Ieder Zijn Huis’, uit : DE KOONING, Mil, Willy Van Der Meeren, Damme : Laat-XXe-eeuwse genootschap, 1993
DE MEYER, Ronald, VERDONCK, Ann, VERSWIJVER, Koen, Constructief vernuft en sociale fijnzinnigheid in een kleurrijk ontwerp: de hoogbouw van Willy Van Der Meeren voor Ieder Zijn Huis in Evere (1952-1961), uit : DE KOONING, Mil (red.), Architectuur sinds de Tweede Wereldoorlog, Brussel : Brussels hoofdstedelijk gewest, 2008, p.124-157
KESTELOOT, Karen : Een hoogbouwblok als blokkendoos, uit : KESTELOOT, Karen, Revisie van het Moderne, UAntwerpen-Artesis : vakgroep ontwerpwetenschappen, doctoraatsthesis, 2012, p. 245 - 293
POURTOIS, Christophe; BOUSQUILLON, Marcelline; DEGAUQUE, Myriam; RABINOWICZ, Marcelle (red.), Willy van der Meeren, Ieder zijn huis, verleden en toekomst van een Unité d’habitation in Evere, Brussel : éditions CIVA, 2012
VAN DER MEEREN, Willy, Wonen, Brussel : VUB press, 1993
VERSWIJVER, Koen, De Hoogbouw van Willy Van Der Meeren voor ieder zijn huis in Evere (1952-1961) : historisch, kleur- en materiaaltechnisch onderzoek en voorstel tot renovatie, VUB Brussel : vakgroep Architectonische Ingenieurswetenschappen, masterproef, 2007
Artikels
SELS, Geert, ‘Radicaal ten dienste van de mensheid, Wat we nog kunnen leren van architect Willy Van Der Meeren’, De Standaard, [ elektronische versie via : www.destandaard.be ]; 09-06-2012,
Internet
BELIRIS, Ieder Zijn Huis, Opgevraagd op 25-05-2013, via : www.beliris.be/pdf/Ieder-zijn-huis_web.pdf
BROH - DIRECTIE MONUMENTEN EN LANdSCHAPPEN, Register van het beschermd onroerend erfgoed van Brussels Hoofdstedelijk gewest, december 2011, opgevraagd op 25-05-2013, via : www.monument.irisnet.be/nl/download/REGISTER/register_lijst_NL.pdf
do.co_mo.mo_, Minimum Documentation Fiche 2004, Ieder Zijn Huis, 2004, opgevraagd op 8 - 05 - 2013, via : map.docomomo.be/upload/fiches/58/belgium_van_der_meeren_ieder_zijn_huis_evere.pdf
do.co_mo.mo_, Ieder Zijn Huis, Evere, Belgium, 1961/1952, 12 - 10 - 2012, opgevraagd op 8 - 05 - 2013, via : map.docomomo.be
VAN DAMME, Marjolijn, De Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed : Wooncomplex met architectenwoning Willy Van Der Meeren (ID: 201211), s.d., opgevraagd 25-05-2013, via : inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/201211
VAN GARSSE, Steven, Sociaal woonblok in Evere wordt gerenoveerd, brusselnieuws.be, 13-10-2007, opgevraagd op 13-02-2013, www.brusselnieuws.be/artikel/sociaal-woonblok-evere-wordt-gerenoveerd
Monumenten en landschappen, s.d., opgevraagd op 25-05-2013, via : www.monument.irisnet.be
Inventaris van het Bouwkundig erfgoed, opgevraagd 25-05-2013, via : www.irismonument.be/index.php
De Inventaris van het Onroerend Erfgoed : Van Der Meeren, Willy, s.d., opgevraagd op 25-05-2013, via : inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/persoon/7033
De beschermde monumenten en landschappen in het Brussels hoofdstedelijk gewest op 15 december 2011, s.d., opgevraagd op 25-05-2013, via : www.monument.irisnet.be/nl/patrimoine/intro.htm
Renovatie van sociale woningen in de toren van Willy Van Der Meeren voor Ieder Zijn Huis te Evere, opgevraagd op 13-02-2013, via : www.origin.eu/news.cfm?news=28&lang=nl
Interview
DE MOFFARTS, Jan (ORIGIN Architecture & Engineering), Gesprek gevoerd in Brussel, op 12-07-2013
Tentoonstelling
Brussel, Kluisstraat 55, CIVA, 1000 kamers met uitzicht. De toekomst van de grote woonensembles. Willy van der Meeren, Ieder Zijn Huis & Jack Lynn, Ivor Smith, Park Hill, van 08-06-2012 tot 14-10-2012, bezocht op 11-10-2012
Documenten (onuitgegeven)
Dossier No. 4.3.22, Renovatie van de sociale woontoren van Willy Van Der Meeren voor Ieder Zijn Huis te Evere, Aanbestedingsdossier detailbundel
DEEL 3 : EUROPESE CASES
DRUOT, LACATON EN VASSAL
boeken
INAKI, Abalos, Lacaton & Vassal : Obra reciente - Recent work, Barcelona : Gili, 2011
LANDROVE, Susana, Fréderic Druot, Anne Lacaton & Jean-Philippe Vassal : PLUS, les grands ensembles de logements, territoire d’exception, Barcelona : Gili, 2007
s.n., Druot, Lacaton & Vassal, Tour Bois Le Prêtre, in : ARPA, Javier; FERNANDEZ PER, Aurora; MOZAS, Javier, Density is home, housing by a+t research group, Spanje : a+t architecture publishers, 2011, p. 198 - 203
BURMEISTER, Karl-Heinz, Second International Conference, September 16th - 19th, 1992, Eindhoven : Docomomo International, 1992, p. 249 - 252
Artikels
KLEILEIN, Doris, ‘Der tour Bois-le-Prêtre in paris, Sanierung durch Weiterbauen’, ARCH+, nr. 203, 2011, p.110 - 115
Internet
DENOYELLE, Yves, La transformation de la tour Bois-le-Prêtre vue par Anne Lacaton, 03-04-2013, opgevraagd op: 16-04-2013, via : www.lemoniteur.fr/153-profession/article/actualite/20648282-la-transfor…
MICHLER, Andrew, Tour Bois-le-Prêtre : 60’s Parisian social housing tower renovated into gleaming efficient apartment complex, 12 - 08 - 2011, opgevraagd op 15 - 03 - 2013, via : inhabitat.com/tour-bois-le-pretre-60s-parisian-social-housing-tower-renovated-into-gleaming-efficient-apartment-complex
Druot, Lacaton, Vassal: Transformation eines 60er Jahre Wohnhochhauses, 2-10-2012, opgevraagd 7-05-2013, via : www.detail.de/architektur/news/druot-lacaton-vassal-transformation-eine…
Frederic Druot Architecture, Metamorphose de la tour Bois le ¨Prêtre, s.d., opgevraagd 06-04-2013, via : file.blog-24.com/utili/30000/31000/30804/file/book-TBP-FR.pdf
Tour Bois-le-Prêtre by Frédéric Druot, Anne Lacaton and Jean--Philippe Vassal, 16-04-2013, opgevraagd op : 07-05-2013, via : www.dezeen.com/2013/04/16/tour-bois-le-pretre-by-frederic-druot-anne-la…
Transformation of Housing Block - Paris 17°, Tour Bois le Prêtre - Druot, Lacaton & Vassal, s.d., opgevraagd op 2 - 04 - 2013, via www.lacatonvassal.com/?idp=56
Transformation of Tour Bois-le-Prêtre, s.d., opgevraagd 6-04-2013, via : www.moma.org/interactives/exhibitions/2010/smallscalebigchange/projects…
PARK HILL - SHEFFIELD
boeken
POURTOIS, Christophe, Sheffield en Evere, 2 visies op het moderne leven, in : POURTOIS, Christophe e.a. (red.), Willy van der Meeren, Ieder zijn huis, verleden en toekomst van een Unité d’habitation in Evere, Brussel : éditions CIVA, 2012, p. 157 - 167
Artikels
BANHAM, Reyner, ‘Park Hill Housing (Sheffield, UK)’, Architectural Review [ elektronische versie via : www.architectural-review.com ], december 1961,
BLUNDELL JONES, Peter, Reframing Park Hill’, Architectural Review , nr. , oktober 2011 p. 83 - 93
OBST, Friederike, SCHNEIDER, Philipp, ‘Fallstudie 5 : Die Siedlung Park Hill in Sheffield’, Arch+, nr. 203, 2011, p92 – 94
HAWKIN/BROWN & Studio EGRET West, ‘Totalsanierung der Siedlung Park Hill’, Arch+, nr. 203, 2011, p. 95 -97
MADLENER, Thomas, ‘Northern English housing solution: Park Hill Estate in Sheffield’, Detail,[ elektronische versie via : www.detail-online.com ], april 2013
WALKER, Peter, ‘Park Hill: rebirth of unloved brutalist estate highlights 50 years of change. Eight-year renovation aiming at broad social mix transforms despised flats in Sheffield’, The Guardian,[ elektronische versie via www.guardion.co.uk ], 30 dec 2012
Internet
Park Hill Phase1 by Hawkins/Brown and studio Egret West, 22-07-2013, opgevraagd op : 24-07-2013, via : www.dezeen.com/2013/07/22/park-hill-phase-1-by-hawkinsbrown-and-studio-…
Projects: Park Hill, opgevraagd op : 13-02-2013, via : www.hawkinsbrown.com/projects/park-hill-sheffield
Tentoonstelling
Brussel, Kluisstraat 55, CIVA, 1000 kamers met uitzicht. De toekomst van de grote woonensembles. Willy van der Meeren, Ieder Zijn Huis & Jack Lynn, Ivor Smith, Park Hill, van 08-06-2012 tot 14-10-2012, bezocht op 11-10-2012
