Duurzaamheidsevaluaties van erfgoedsites

Wouter

Verhelst

Er zijn van die woorden of begrippen die als een soort van mantra opduiken in elke visietekst of beleidsverklaring, ongeacht het thema. Duurzame ontwikkeling is daar zo een van. Van politiek over banksector, overheid, bedrijfswereld tot architectuur, mobiliteit en gezondheidszorg: alles moet solidair, verantwoordelijk, onderbouwd, visionair en voluntaristisch zijn, maar anno 2014 bovenal ook duurzaam. Ook de erfgoedwereld kon natuurlijk niet achterblijven en is zich sinds enkele jaren op duurzaamheid beginnen richten. Instellingen zoals de UNESCO doen de laatste jaren veel inspanningen om het thema erfgoed een prominente plek te geven in het wereldwijde debat over duurzame ontwikkeling.

Zoals bij veel zaken tegenwoordig probeert men duurzame ontwikkeling ook in cijfers te vatten. Bij duurzaamheidsevaluaties (sustainability assessments) worden verschillende aspecten beoordeeld door middel van meetbare indicatoren, bijvoorbeeld de omgang met energie en water, vervuilende effecten, economische haalbaarheid, sociale effecten en noem maar op. Meestal zijn al die aspecten te herleiden tot drie thema's: ecologie, economie en het sociale. Men spreekt dan van de 3 P's van duurzame ontwikkeling: Planet, Profit, People.

In de architectuur en de stedenbouw worden dergelijke duurzaamheidsmeters veel gebruikt om een bepaald project te beoordelen of bij te sturen. Voor projecten rond een erfgoedsite zijn de meeste bestaande methodes echter ontoereikend. Men wil geld investeren in de restauratie van een erfgoedsite omdat dit erfgoed een bijzondere waarde heeft die verder gaat dan bijvoorbeeld eco-efficiëntie. De duurzaamheid van een monument heeft dus – naast de klassieke aspecten van de 3 P's – vooral ook te maken met de manier waarop er met deze speciale erfgoedwaarden omgesprongen wordt. Om te evalueren of ook deze erfgoedwaarden duurzaam doorgegeven worden aan de volgende generaties, is er dus een heel specifieke duurzaamheidsmeter nodig, geschoeid op een monumentenleest zeg maar. De vraag was dus hoe zo'n erfgoedduurzaamheidsmeter eruit kon zien. Er waren een aantal zaken waar rekening mee moest gehouden worden.

Ten eerste moest zo'n instrument echt holistisch zijn, dit wil zeggen dat alle aspecten aan bod moeten komen. In dit geval bestond de theoretische onderbouw uit verschillende inzichten uit de filosofie en de milieueconomie. Op praktisch vlak kwam de input vanuit bestaande duurzaamheidsmeters uit de stedenbouw en vanuit internationale richtlijnen rond erfgoedzorg. Dit leidde tot een set van 22 indicatoren, waarvan sommige nog eens onderverdeeld werden in een x-aantal subindicatoren. Het geheel werd gestructureerd rond 5 P's (People, Planet, Profit, Patrimonium en Policy).

Ten tweede moest er voldoende op gewezen worden dat duurzaamheid in feite geen objectief meetbaar gegeven is. Duurzame ontwikkeling gaat net als erfgoedzorg in essentie over waarden die mensen toekennen aan iets wat ze dierbaar vinden en willen doorgeven. Het zijn uiteindelijk de huidige generaties die bepalen wat duurzaam ontwikkeld moet worden. Het zijn wij die met andere woorden bepalen wat de moeite waard is om er geld in te stoppen om het te behouden en te restaureren zodat de generaties na ons er ook kunnen blijven van gebruik maken. Of het nu gaat om cultureel erfgoed of natuurlijke rijkdommen, het principe blijft hetzelfde. Dit is een belangrijk punt van duurzame ontwikkeling, waar vaak niet genoeg bij stil gestaan wordt: het is een utopie om te denken dat een holistische duurzaamheidsevaluatie een volledig objectief eindoordeel zal opleveren. Dat is ook de reden waarom gelijkaardige initiatieven uit Nederland niet helemaal holistisch willen werken, maar zich beperken tot de energieprestaties en een aantal economische aspecten. Is het daarom dan per definitie een onwetenschappelijke onderneming? Zeker niet. Mits de nodige omzichtigheid en transparantie, dit wil zeggen voldoende en ruime argumentatie, evenwichtige samenstelling van het evaluatiepanel en voldoende duiding van het feit dat het steeds blijft gaan over waarden en conventies, is deze subjectiviteit wetenschappelijk te verantwoorden.

Ten derde mochten de verschillende deelresultaten mekaar in het eindoordeel niet kunnen compenseren. Anders bestaat het gevaar dat een duurzaamheidsmeting misbruikt wordt om een bepaalde visie door te duwen. Een frappant voorbeeld hiervan is het geval van het Roemeense Rosia Montana, waar enkele jaren geleden een internationale goudmijnexploitant het tweeduizend jaar oude archeologisch erfgoed, het unieke natuurlandschap en het sociale weefsel van de lokale dorpjes onherstelbaar dreigde te vernietigen onder het mom van duurzame ontwikkeling van de economie en het toerisme.

En ten slotte moet er een draagvlak zijn, zowel op maatschappelijk als op wetenschappelijk vlak, want het is reeds gebleken dat de duurzaamheidsprioriteiten van deskundigen en die van bewoners en gebruikers meer kunnen verschillen dan gedacht. In dit geval werd de indicatorenset enkel voorgelegd aan een panel van Vlaamse experts uit de erfgoedwereld en de stedenbouw. De conclusies hiervan en de eerste toepassing op een case in de Brugse binnenstad, wezen erop dat het bij erfgoedsites niet zozeer de ecologische, maar vooral de sociale aspecten zijn die een project duurzaam maken. Door lokale partners erbij te betrekken, kan een duurzaamheidsevaluatie op zich dus al een stimulans zijn voor de duurzame ontwikkeling van een erfgoedsite.

Op zich zijn monumenten natuurlijk dankbare voorbeelden van duurzaamheid. De meeste monumentale gebouwen zijn oud, dat wil zeggen dat ze al lang meegaan en in feite door de eeuwen heen constant gerecycleerd worden. Er worden nu bijvoorbeeld meer en meer inspanningen gedaan om ze energiezuinig te krijgen en in plaats van een leegstaande kerk af te breken wordt er gezocht naar een alternatieve herbestemming. Wat monumentenzorgers dus doen is in feite het toepassen van duurzame ontwikkeling, namelijk het voortdurende hergebruik van bestaande ruimte en materialen. Het is ook economisch aangetoond dat dit op lange termijn vaak de meest efficiënte manier is.

Het discours van duurzame ontwikkeling biedt dus kansen aan de monumentenzorg om de maatschappelijke meerwaarde van bouwkundig erfgoed aan te tonen. Over het Brugse begijnhof, de kathedraal van Antwerpen of de Brusselse Grote Markt bestaat weinig discussie, maar een instrument dat de duurzaamheid van erfgoed meetbaar en bevattelijk maakt, kan wel een hefboom zijn om het behoud van minder 'sexy' erfgoed op de agenda te krijgen. Bijkomend voordeel is dat het debat over erfgoedzorg opengetrokken wordt van de traditionele geïnteresseerden naar een veel breder publiek. Monumentenzorg en duurzame ontwikkeling zijn in tegenstelling tot wat velen denken dus veeleer partners dan tegenstanders.

Bibliografie

Literatuur

AVRAMI, E. (2009), Heritage, Values and Sustainability, in RICHMOND, A. – BRACKER, A. (edd., 2009), Conservation: Principles, Dilemmas and Uncomfortable Truths, Londen, pp. 177-183.

AVRAMI, E. (2011), Sustainability and the Built Environment: Forging a Role for Heritage Conservation, in Conservation Perspectives – The GCI Newsletter 26/1, 2011, pp. 4-9.

AXELSSON, O. (ed., 2010), Designing Soundscape for Sustainable Urban Development, Stockholm, Sweden, 30 September 1 October 2010, Stockholm.

BAULER, T. (2007), Indicators for Sustainable Development: A Discussion of their Usability, PhD Thesis ULB, Brussel.

BELL, S. – MORSE, S. (2010²), Sustainability Indicators: measuring the immeasurable?, Londen.

BOND, A. et al. (2012), Sustainability assessment: the state of the art, in Impact Assessment and Project Appraisal 30/1 (2012), pp. 53-62.

BOSSEL, H. (1999), Indicators for Sustainable Development: Theory, Methods, Applications. A Report to the Balaton Group, Winnipeg.

BOYER, M.C. (2003), Sustainability and the City, in TEUTONICO, J.M. – MATERO, F. (2003), pp. 65-77.

BRAND, A.E. – VAN DEN BERG, G.P. (2009), Stille gebieden in de stad. De stad is stiller dan je denkt. (Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, publicatienummer 9217), http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/brochures/2009/07/01/stille-gebieden-in-de-stad.html (19/11/2013).

CIEGIS, R. et.al. (2009), Theoretical Reasoning of the Use of Indicators and Indices for Sustainable Development Assessment, in Engineering Economics 3 (2009), pp. 33-40.

CLARK, K. (2010), Only Connect – Sustainable Development and Cultural Heritage, in FAIRCLOUGH, G. et.al. (2010=2008²), The Heritage Reader, Londen – New York, 2010 (=2008²), pp. 82-98.

CLITEUR, P. (1983), Een inleiding tot de filosofie en rechtstheorie van Herman Dooyeweerd, in Radix 9/4 (1983), pp. 198-213.

COPPENS, S. – HOUBEN, S (2012), Four Pillars of Sustainability. Naar een werkbaar theoretisch kader voor duurzame erfgoedzorg (Masterthesis Artesis Hogeschool), Antwerpen.

DE ROEY, N. (2013), Flemish Beguinages as World Heritage: the search for a common management (Masterthesis KUL), Leuven.

DE SCHRYVER, A.M. (2010), Value Choices in Life Cycle Impact Assessment, PhD Thesis, Radboud Universiteit Nijmegen.

DOOYEWEERD, H. (1935), De Wijsbegeerte van de Wetsidee. Boek I. De Wetsidee als Grondlegging der Wijsbegeerte, Amsterdam, http://www.dbnl.org/tekst/dooy002wijs01_01/colofon.php (02/01/2014).

DOUGLAS, M. – WILDAVSKY, A. B. (1983), Risk and Culture: An essay on the selection of technical and environmental dangers, Berkeley.

DULSKI, B., Het DuMo-rekenmodel in de praktijk, in VAN DE VEN, H. (2011), pp. 128-139.

ENGLISH HERITAGE (2010), Sustaining the Historic Environment. New perspectives on the future, in FAIRCLOUGH, G. et.al. (2010), pp. 311-321.

FAIRCLOUGH, G. et.al. (edd., 2010²), The Heritage Reader, Londen – New York.

FRENCH, S. – GELDERMANN, J. (2005), The varied contexts of environmental decision problems and their implications for decision support, in Environmental Science and Policy 8 (2005), pp. 378-391

GASPARATOS A. – SCOLOBIG A. (2012), Choosing the most appropriate sustainability assessment tool, in Ecological Economics 80 (2012), pp. 1-7.

GILPIN, A. (2000), Environmental Economics – A Critical Overview, Chichester.

GODEMANN, J. (2006), Promotion of Interdisciplinarity Competence as a Challenge for Higher Education in Journal of Social Science Education 4 (2006), pp. 51-61.

GOEDKOOP, M. – SPRIENSMA, R. (2001³), The Eco-indicator99. A damage oriented report for Life Cycle Impact Assessment. Methodology Report, Amersfoort, www.rivm.nl/dsresource?type=pdf&disposition=inline&objectid=rivmp:56589&versionid=&subobjectname (28/07/2013).

GRAŽULEVIČIŪTÉ, I. (2006), Cultural Heritage in the Context of Sustainable Development, in Environmental Research, Engineering and Management 3/37 (2006), pp. 74-79.

HAARTSEN, T. – NOBEL, K. (2011), Labels plakken op monumenten, in VAN DE VEN, H. (2011), pp. 226-235.

HARDI, P. – ZDAN, T. (edd., 1997), Assessing Sustainable Development, Winnipeg, www.iisd.org/pdf/bellagio.pdf (13/08/2013).

HAWKE, S. (2011), Local residents exploring heritage in the North Pennines of England: sense of place and social sustainability, in International Journal of Heritage and Sustainable Development 1 (2011), pp. 32-40.

HERMY, M. (2005), De stad als ecosysteem, in HERMY, M., SCHAUVLIEGE, M., TIJSKENS, G. (eds.),

Groenbeheer, een verhaal met toekomst, Berchem.

HOFSTETTER, P. (1998), Perspectives in Life Cycle Impact Assessment; A Structured Approach to Combine Models of the Technosphere, Ecosphere and Valuesphere, Dordrecht.

KAPLAN, R. et.al. (1998), With people in mind. Design and management of everyday nature, Washington.

KÖHN, J. (1998), Thinking in terms of systems hierarchies and velocity. What makes development sustainable?, in Ecological Economics 26 (1998), pp. 173-187.

KROONENBERG, S. (2006), De Menselijke Maat. De Aarde over Tienduizend Jaar, Amsterdam.

LANDORF, C. (2011), Governance in historic urban environments. A theoretical review, in International Journal of Heritage and Sustainable Development 1/1 (2011), pp. 7-16.

LASZLO, A. – KRIPPER, S. (1998), Systems Theories. Their Origins, Foundations and Development, in JORDAN, J.S. (ed.), Systems Theories and A Priori Aspects of Perception, Amsterdam.

LEUS, M. et.al. (2012), Amplified Silence, in AMOÊDA, R. et.al. (edd.), Heritage 2012, Proceedings of the 3d International Conference on Heritage and Sustainable Development, Porto, 19-22/06/2012, pp. 553-562.

LOMBARDI, P. (1999), Understanding Sustainablity in the Built Environment. A Framework for Evaluation in Urban Planning and Design, PhD Thesis, University of Salford.

LOMBARDI, P. – BRANDON, P. (2007².), Evaluating Sustainable Development in the Built Environment, Oxford.

MILIEUDIENST GENT – EVR ARCHITECTEN – SUMRESEARCH – DAIDALOS PEUTZ (2011), DuurzaamheidsmeterGent versie 4.3 – 4 februari 2011. Duurzaamheidsmeter voor duurzaamheid en kwaliteit in stadsontwikelingsprojecten, http://www.gent.be/docs/Departement%20Milieu,%20Groen%20en%20Gezondheid/Milieudienst/DHM_stadsprojecten.pdf (01/01/2014).

NIJKAMP, P., The Role of Evaluation in Supporting a Human Sustainable Environment: A Cosmonomic Perspective, in Regional Science Inquiry Journal 3/1 (2011), pp. 13-22.

NUSSELDER, E.J. (red., 2011²), Handboek Duurzame Monumentenzorg. Theorie en Praktijk van duurzaam monumentenbeheer, Rotterdam.

NULENS, G. (2008), Toepassen van een indicatorenkorf voor het meten van het draagvlak voor onroerend erfgoed(beleid) in Vlaanderen. Syntheserapport, Antwerpen.

PALLASMAA, J. (2005), The Eyes of the Skin. Architecture and the Senses, Chicester.

RIJKSDIENST VOOR CULTUREEL ERFGOED, Duurzame Monumentenzorg - RDMZ Info Restauratie en Beheer 27, Nieuwsbrief 6 (november 2001).

RODENBURG, R. (2011), De gemeente als schakel, in VAN DE VEN, H. (2011), pp. 44-53.

RODWELL, D. (2007), Conservation and Sustainability in Historic Cities, Oxford.

RYPKEMA, D. (2005²), The Economics of Historic Preservation. A Community Leader's Guide, Washington D.C.

RYPKEMA, D. (2006), Economics, Sustainability and Historic Preservation, in National Trust Forum Journal 20/2 (winter 2006), pp. 27-38.

RYPKEMA, D. (2010), The Multiple Contributions of Heritage Conservation. Portico Conference, Ghent, November 24, 2010, pp. 3-5, http://www.portico.nu/fileadmin/user_upload/Nieuwsbrief/December_2010/Donovan_Rypkema_text_Ghent.pdf (21/10/2013).

SOENEN, R. (2006), Het kleine ontmoeten. Over het sociale karakter van de stad, Antwerpen.

SPANGENBERG, J. (2004), Reconciling sustainability and growth: Criteria, Indicators, Policies, in Sustainable Development 12/2 (2004), pp. 74-86.

STAD BRUGGE (2011), Gemeentelijke Stedenbouwkundige Verordening op het Bouwen, Verkavelen en op de Beplantingen vastgesteld door de Gemeenteraad in zitting van 25 januari 2011: http://brugge.be/files/uploads/document/gemeentelijke-stedenbouwkundige-verordening-op-het-bouwen-verkavelen-en-op-de-beplantingen.pdf (2/12/2013).

STAD BRUGGE (2013), Bulletin van vragen en antwoorden, 18de jaargang – nr.1 (8 januari 2013), http://preview.brugge.be/files/uploads/document/bulletin-2013-1114.pdf (24/10/2013).

STAD BRUGGE (2013b), Algemeen Beleidsprogramma 2013-2018, Brugge, 2013, art. 230. http://brugge.be/files/uploads/document/beleidsprogramma-2013-2018.pdf (3/12/2013).

STUBBS, M. (2004), Heritage-Sustainability: Developing a Methodology for the Sustainable Appraisal of the Historic Environment, in Planning, Practice and Research 19/3 (2004), pp. 285-305.

SUMRESEARCH (2012), Managementplan UNESCO-zone Brugge, Gent.

TEUTONICO, J.M. – MATERO, F. (edd., 2003), Managing Change: Sustainable Approaches to the Conservation of the Built Environment. 4th Annual US/ICOMOS International Symposium Organized bij US/ICOMOS, the Graduate Program in Historic Preservation of the University of Pennsylvania and the Getty Conservation Institute, Philadelphia 6-8 April 2001, Los Angeles.

THOMPSON, M. – ELLIS, R. – WILDAVSKY, A. (1990), Cultural Theory, Boulder.

THROSBY, D. (2003), Sustainability in the Conservation of the Built Environment: An Economist's Perspective, in TEUTONICO, J.M. – MATERO, F. (2003), pp. 3-10.

THURLEY, S. (2005), Into the future. Our stategy for 2005-2010, in Conservation Bulletin 49 (2005), pp. 26-27.

TURCU, C. (2012), Re-thinking sustainability indicators: local perspectives on urban sustainability, in Journal of Environmental Planning and Management (2012), pp. 1-25.

TWEED, C. – SUTHERLAND, M. (2007), Built cultural heritage and sustainable urban development, in Landscape and Urban Planning 83 (2007), pp. 62-69.

VALENTIN, A. – SPANGENBERG, J.(2000), A guide to community sustainability indicators, in Environmental Impact Assessment Review 20 (2000), pp. 381-392.

VAN DEN BREMPT, P. (2004), Vergroeid met het bouwkundig erfgoed: plantengroei op en bij muren en stenen constructies, in Monumenten en Landschappen 23/4 (2004), pp. 40-57.

VAN DE VEN, H. (2011), Duurzaam Erfgoed. Duurzaamheid, energiebesparing en monumenten, Houten.

VAN DE VEN, H. (2011b), Duurzaamheid en monumenten, in VAN DE VEN, H. (2011), pp. 10-21.

VANDEVYVERE, H. (2010), Strategieën voor een verhoogde implementatie van duurzaam bouwen in Vlaanderen. Toepassing op het schaalniveau van het stadsfragment, Doctoraatsthesis KULeuven.

VAN HAL, A. – DUSLKI, B., Win-win-winsituaties, in VAN DE VEN, H. (2011), pp. 216-225.

VERNIMME, N. (2011), Klimaatverandering en Vlaams bouwkundig erfgoed: beter voorkomen dan genezen, in Monumenten, Landschappen en Archeologie 30/1 (2011), pp. 34-58.

VERNIMME, N. (2013), Energiezuinig leven in woningen met erfgoedwaarde, Brussel.

VIAENE, P. (2011), Rosia Montana (Roemenië): uniek mijnbouwkundig en landschappelijk erfgoed bedreigd. Verslag van een publieke informatiedag ingericht door Europa Nostra. Brussel, Sheraton Hotel – 30 november 2010, in SIWE-magazine 53-54 afl. 3 (2011), pp. 83-96.

VON BERTALANFFY, L. (1968), General Systems Theory: Foundations, Development, Applications, New York.

WESSEL DE JONGE BNA BV – CLIMATIC DESIGN CONSULT (2011), Duurzaam verbeterd! Bepaling duurzaamheid herbestemming karakteristieke gebouwen, Rotterdam – Nijmegen, http://www.duurzaamverbeterd.nl/ (30/10/2013).

Internationale documenten

Burra Charter = ICOMOS AUSTRALIA (2013³), The Burra Charter: Australia ICOMOS Charter for Places of Cultural Significance 2013, http://australia.icomos.org/wp-content/uploads/The-Burra-Charter-2013-Adopted-31.10.2013.pdf (15/11/2013).

Charter van Firenze = ICOMOS (1982), Firenze Charter on Historic Gardens http://www.international.icomos.org/charters/gardens_e.pdf (13/11/2013).

Charter van Ename = ICOMOS (2008), Charter for the Interpretation and Presentation of Cultural Heritage Sites, www.enamecharter.org (24/06/2013).

Charter van Venetië = ICOMOS (1964), Internationaal handvest voor Behoud en Restauratie van Monumenten en Stads- en Dorpsgezichten, http://www.icomos.org/venicecharter2004/dutch.pdf (22/10/2013).

Charter van Washington = ICOMOS (1987), Washington Charter on the Conservation of Historical Towns and Urban Areas, http://www.international.icomos.org/charters/towns_e.pdf (13/11/2013).

Conventie van Faro = RAAD VAN EUROPA (2005), Kaderconventie van Faro over de Waarde van Cultureel Erfgoed voor de Samenleving, http://conventions.coe.int/Treaty/EN/Treaties/Html/199.htm (15/11/2013).

ICE-Conventie = UNESCO (2003), Convention of the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage (MISC/2003/CLT/CH/14), http://portal.unesco.org/en/ev.php-URL_ID=17716&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html (22/10/2013).

ICOMOS (2003), Declaration of the Kimberley Workshop on the Intangible Heritage of Monuments and Sites. ICOMOS 14th General Assembly and Scientific Symposium: Place-Memory-Meaning: Preserving Intangible Values in Monuments and Sites, 27-31 October 2003. http://www.icomos.org/victoriafalls2003/kimberley.pdf (13/11/2013).

Nara-document = ICOMOS (1994), Nara-document on Authenticity, http://www.international.icomos.org/quebec2008/quebec_declaration/pdf/GA16_Quebec_Declaration_Final_EN.pdf (13/11/2013).

Verdrag van Granada = RAAD VAN EUROPA (1985), Overeenkomst inzake het Behoud van het Architectonisch Erfgoed in Europa, http://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/Html/121.htm (15/11/2013).

Verklaring van Québec = ICOMOS (2008), Québec Declaration on the Preservation of the Spirit of Place, http://www.international.icomos.org/quebec2008/quebec_declaration/pdf/GA16_Quebec_Declaration_Final_EN.pdf (13/11/2013).

Verklaring van Xi'an = ICOMOS (2005), Xi'an Declaration on the Conservation of the Setting of Heritage Structures, Sites and Areas, http://www.icomos.org/xian2005/xian-declaration.pdf (13/11/2013).

Vienna Memorandum = UNESCO (2005), Vienna Memorandum on “World Heritage and Contemporary Architecture - Managing the Historic Urban Landscape” (WHC-05/15.GA/INF.7), http://whc.unesco.org/archive/2005/whc05-15ga-inf7e.pdf (13/11/2013).

UN DESA (2007), Indicators of Sustainable Development. Guidelines and Methodologies. Third Edition, New York, http://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/guidelines.pdf (14/08/2013).

UNESCO (2011), Recommendation on the Historic Urban Landscape (10 november 2011), http://portal.unesco.org/en/ev.php-URL_ID=48857&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html (17/12/2013).

UNESCO (2012), WHC-12/36.COM/5C, http://whc.unesco.org/archive/2012/whc12-36com-5C-en.pdf (17/12/2013).

UNESCO (2012b), Proceedings of the Consultative Expert Meeting on World Heritage and Sustainable development, Ouro Preto (Brazil), 5-8 February 2012, http://whc.unesco.org/en/events/794/ (17/12/2013).

UNESCO (2013), The Huangzhou Declaration. Placing Culture at the Heart of Sustainable Development, http://www.unesco.org/new/en/culture/themes/culture-and-development/hangzhou-congress/ (18/12/2013).

UNESCO WORLD HERITAGE CENTRE (1998), Decision 22COM VIII.B.1, Kyoto, http://whc.unesco.org/en/list/855/ (6/12/2013).

UNESCO WORLD HERITAGE CENTRE (2013), Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention, Parijs, http://whc.unesco.org/archive/opguide13-en.pdf (6/12/2013).

UN – WORLD COMMISSION ON ENVIRONMENT AND DEVELOPMENT (1987), Our Common Future, Chapter 2: Towards Sustainable Development (UN-document nr. A/42/427), http://www.un-documents.net/ocf-02.htm (12/09/2013).

Websites:

http://www.vvsg.be/economie_en_werk/economie/detailhandel/leegstaande_handelspanden/Pages/ default.aspx (23/10/2013)

http://www.lne.be/themas/hinder-en-risicos/geluidshinder/beleid/eu-richtlijn/uitleg%20geluidskaarten/wat-zijn-geluidskaarten (15/10/2013)

http://www.lne.be/themas/hinder-en-risicos/geluidshinder/beleid/eu-richtlijn/goedgekeurde-geluidskaarten/goedgekeurde-geluidskaarten (16/10/2013)

http://www.irceline.be/~celinair/dutch/homenrl_java.html (15/10/2013)

www.placeeconomics.com/ (24/06/2013)

www.hs-intl.com/ (24/06/2013)

www.petus.eu.com (22/07/2013)

www.dooy.salford.ac.uk (22/07/2013).

www.pre-sustainability.com/impact-assessment-methods, (28/07/2013)

www.breeam.org (28/07/2013)