Grens, snelweg en landschap: veranderende houdingen ten opzichte van het landschap langs de snelweg tussen Tourcoing en Kortrijk
Wanneer grenzen vervagen. Het grenslandschap tussen Tourcoing en Kortrijk.
E17, tussen Kortrijk en Tourcoing. Het grenslandschap dat ons omringt, ontwaren we hier en daar tussen de beplantingen op de snelwegbermen. Een verkaveling, een veld, enkele huizenrijen, bedrijven. Het einde van het land. Borden op de snelweg kondigen de aanwezigheid van de grens aan. We flitsen de plek voorbij waar automobilisten vroeger met een bang hart stonden aan te schuiven om de grens over te steken, onder het strenge toezicht van douaniers. Zelfs de gebouwen van de grenspost zijn er vandaag niet langer. Eens Frankrijk binnengereden, merken we weinig verschil rondom ons. Een verkaveling, een veld, enkele huizenrijen, bedrijven. Op dezelfde onordelijke manier versnipperd over het landschap, met een ietwat troosteloos karakter – we zijn nog steeds op de rand van een land.
In dit grenslandschap, langs de autosnelweg tussen Tourcoing en Kortrijk, speelt mijn masterproef zich af. Ik bestudeerde de veranderende houdingen die door initiatiefnemers en ontwerpers aangenomen worden ten opzichte van dit grenslandschap. Tot voor de aanleg van de snelweg was dit gebied nooit het onderwerp van grootse plannen. In de laatste decennia van de vorige eeuw werden echter verschillende landschappelijke ontwerpen opgemaakt voor dit grensgebied. Tot op vandaag denken verschillende instanties na over de aanblik van dit gebied. Door de vervaging van de grenzen veranderde de betekenis van dit grensland. Het gebied ligt plots centraal in de grensoverschrijdende Eurometropool Lille-Kortrijk-Tournai. De huidige aanblik van het grensland geeft echter nog steeds het gevoel dat je op het einde van een land bent, in een gebied dat zich jarenlang aan alle aandacht onttrokken heeft. In mijn scriptie bestudeer ik hoe ontwerpers ingrijpen op dit landschap, en op welke manier zij daarbij omgaan met de specificiteit van het bestaande grenslandschap.
Context en planvorming
Een eerste belangrijke ingreep op dit grenslandschap was de bouw van de snelweg, in het begin van de jaren ’70 van de vorige eeuw. Op de grens in Rekkem werd een grenspost gebouwd. In de loop van de jaren zijn de samenwerkingsverbanden tussen beide landen in de regio sterker geworden. In 1991 startten de eerste reflecties rond de vorming van de Eurometropool Lille-Kortrijk-Tournai. In deze context werden verschillende landschappelijke ontwerpen gemaakt voor het landschap langs de snelweg tussen Tourcoing en Kortrijk, op initiatief van een Frans-Belgische stuurgroep. In deze plannen onderzoeken verschillende ontwerpers de reconversie van de grenspost, de landschapsaanleg langsheen de autosnelweg en het idee voor een park in dit gebied. Deze initiatieven bleven echter steken op het niveau van het ontwerp, op het terrein is er tot op vandaag weinig veranderd. Momenteel worden er onder initiatief van andere instanties opnieuw ideeën uitgewerkt rond dit gebied, maar niet meer binnen een grensoverschrijdend kader. Aan Franse kant is men sinds enkele jaren bezig met het ontwerp van een park aan de grens, het ‘Parc du Ferrain’. In Vlaanderen denkt men opnieuw na over een reconversie van de grenspost.
Veranderende houdingen
In de verschillende plannen wordt duidelijk hoe de houding ten opzichte van dit grenslandschap verandert. Een eerste thematiek die ik naar de voorgrond breng, is de veranderde houding ten opzichte van de grens zelf. Bij de aanleg van de snelweg was de grens nog relatief sterk aanwezig. Op de grens werd een douanecomplex aangelegd, zodat gecontroleerd kon worden wie en wat de grens op die plek overstak. Wanneer je op de snelweg reed, was het oversteken van de grens dus een duidelijk punt van transitie. In de plannen die opgemaakt werden in de jaren ’90 is de grens veel minder aanwezig. Voor het eerst in dit gebied wordt één ruimtelijk plan opgemaakt voor beide zijden van de grens, waarvoor men ook gemeenschappelijk de intenties bepaald heeft. De grenspost gaat in deze plannen tegen de vlakte; op de grens willen de initiatiefnemers immers de verbondenheid en samenwerking tussen beide landen verbeelden. Rond de site van de grenspost zou ook een grensoverschrijdend park gerealiseerd worden, waar de inwoners van de Eurometropool zouden kunnen wandelen en fietsen. Paul Deroose, een Belgische landschapsarchitect, werkte hiervoor een ontwerp uit. Door het gebied als één geheel vorm te geven, worden de verschillen tussen de Belgische en Franse zijde van de grens weggewerkt, waardoor de grens niet meer onderscheidbaar is in het landschap.
Een tweede thematiek die in verschillende ontwerpen naar voor komt, is wat je als automobilist ziet vanop de snelweg. Het gros van de mensen doorkruist deze regio immers vanop de snelweg, en krijgt van daaruit ook een beeld van het gebied. Bij het ontwerp van de snelweg werd weinig rekening gehouden met wat automobilisten zien van het omliggende landschap. In latere plannen willen de ontwerpers echter een representatief beeld geven van de regio. Door op uitgekiende plaatsen beplanting aan te brengen op de bermen van de snelweg, kunnen bepaalde zichten vanop de snelweg uit het landschapsbeeld gefilterd worden. Op die manier laten ontwerpers een ander landschap zien dan het werkelijke landschap. Vanop de snelweg zien we in deze ontwerpen geen chaotisch grenslandschap, maar een gestructureerd landschap middenin de ambitieuze Eurometropool.
Een derde thematiek is de betekenis van het grenslandschap. Vanaf de jaren ’90 tot op vandaag leeft het idee om een park te realiseren in dit grensgebied. Doordat het gebied eeuwenlang in een uithoek gelegen was, is er nog relatief veel open ruimte. Verschillende ontwerpen geven deze open ruimte een nieuwe betekenis als park. Het grensland is niet langer een onbestemd en vergeten gebied, maar wordt afgebakend met toegangspoorten en krijgt een naam: ‘Het park voor de Metropool’, ‘Le Parc du Ferrain’.
De verschillende ontwerpen tonen aan dat het grensland opnieuw geïnterpreteerd kan worden binnen de veranderende context. Misschien zou bij deze herinterpretatie echter meer ingespeeld kunnen worden op de karakteristieken van het bestaande grenslandschap. Zo zouden niet enkel de eenheid en gemeenschappelijkheid in deze regio verbeeld kunnen worden, maar ook de verschillen die deze grensregio net interessant maken. Ook het samenspel van einde en begin, van representatie en alledaagse werkelijkheid, zou op de voorgrond kunnen komen. Zo zou u bij het voorbijrijden op de snelweg de veelvormigheid van dit grenslandschap kunnen ontwaren.
Bibliografie
UITGEGEVEN BRONNEN
BOEKEN
ALLAERT, G., DE MEULDER, B., VAN HUYLENBROECK, G., VAN HECKE, E., MEERT, H., Randvoorwaarden voor duurzaam agrarisch ruimtegebruik in een verstedelijkte netwerksamenleving deel 1: duurzame productie- en consumptiepatronen, Federaal Wetenschapsbeleid, Brussel, 2005
APPLEYARD D., LYNCH K., MYER J.R., The View from the Road, MIT PRESS, Cambridge, 1966
BAMERJEE, T., SOUTHWORTH, M. (red.), City sense and city design: writings and projects of Kevin Lynch, MIT Press, Cambridge, Londen, 1990
BOERI, S., ‘Notes for a Research Program’, in: KOOLHAAS, R., BOERI, S., KWINTER, S., TANZI, N. (red.), Mutations, ACTAR, Bordeaux, 2000
BOERI, S., LANZANI, A., MARINI, E., Il territorio che cambia, Segesta, Milaan, 1993
CATTOOR , B., DE MEULDER, B., Figures infrastructures: an atlas of roads and railways, SUN architecture, Amsterdam, 2011
DEHAENE, M., DE MEULDER, B., Atlas - Fascikel 1: Zuidelijk West-Vlaanderen, Anno’02, Kortrijk, 2001
DESPORTES, M., Paysages en mouvement: transports et perception de l’espace - siècle, Gallimard, Paris, 2005
DEVOLDERE, L. (red.), Grens/Frontiere 1713-2013, Ons erfdeel vzw, Rekkem, 2013
EKER, M., VAN HOUTUM, H. (red.), Grensland: atlas, essays en ontwerp, Blauwdruk, Eindhoven, 2013
EVERAET, H., Landbouw en ruimte, L.E.I.-publicaties, Brussel, 1992
GREGOIRE, J.M., Autosnelwegen in België: ontstaan en verwezenlijking, Uitgeverij Simon Stevin, Brussel, 1985
GRILLET-AUBERT, A., GUTH, S. (red.), Déplacements Architectures du transport : territoires en mutation, Editions Recherches et Ipraus, Paris, 2005
HAUCK T., KELLER R. en KLEINEKORT, V. (red.), Infrastructural urbanism: addressing the in-between, DOM publishers, Berlin, 2011
HEEREMA, P., Routes! Startboek routeontwerp, Esergroen, Amsterdam, 2008
HERNGREEN, R., De 8ste transformatie: over planning en regionale identiteit, Uitgeverij Blauwdruk, Wageningen, 2002
HOULET, J., Eléments pour une théorie du paysage autoroutier, Autoroutes du Sud de la France, 1993
HVATTUM, M., BRENNA, B., ELVEBAKK, B., KAMPEVOLD LARSEN, J. (red.), Routes, Roads and Landscapes, Ashate Publishing Limited, Farnham, 2011
INTERCOMMUNALE VERENIGING VOOR DE AUTOWEG E3, Europaweg E3, Lannoo, Gent, 1973
JACOBS, S., ‘Landschap zonder plek. Pleidooi voor een landschapsarchitectuur in België’, in: VANDERMARLIERE, Katrien (red.), Het landschap. Vier internationale landschapsontwerpers, de Singel, Antwerpen, 1995, pp. 125-138
LARKIN, D., Frederik Law Olmsted: Designing the American landscape, Universe Publishing, New York, 1998
LEINFELDER, H., Open Ruimte als Publieke Ruimte: Dominante en alternatieve planningsdiscoursen ten aanzien van landbouw en open ruimte in een (Vlaamse) verstedelijkende context, Academia Press, Gent, 2007
LYNCH, K., The image of the city, MIT Press, Cambridge, Londen, 1960
MAUCH, C., ZELLER, T., The world beyond the windshield: Roads and Landscapes in the United States and Europe, Ohio University Press, Athens, 2008
MERRIMAN, P., Driving spaces, Blackwell Publishing, Malden, 2007
METZ, T., Pret! Leisure en landschap, NAi Uitgevers, Hoofddorp, 2002
MINISTERIE VAN OPENBARE WERKEN EN WEDEROPBOUW, het groenplan, Top en Fot, Brussel, 1958
NIJENHUIS, W., VAN WINDEN, W., De diabolische snelweg, Uitgeverij 010, Rotterdam, 2007
PRELORENZO, C., ROUILLARD, D., La métropole des infrastructures, A. et J. Picard, 2009
RAJARAM, P.K., GRUNDY-WARR, C. (red.), Borderscapes: Hidden Geographies and Politics at Territory’s Edge, University of Minnesota Press, Minneapolis en Londen, 2007
SCHÜTTE R., Bouwen aan de snelweg, Uitgeverij 010, Rotterdam, 2002.
SHANNON, K., SMETS, M., The landscape of contemporary infrastructure, NAi Publishers, Rotterdam, 2010
SWARZER, M., Zoomscape, architecture in motion and media, Princeton Architectural Press, New York, 2004
TUMMERS, L.J.M, TUMMERS-ZUURMOND, J.M., Het land in de stad: de stedenbouw van de grote agglomeratie, Uitgeverij THOTH, Bussum, 1997
URRY, J., Sociology beyond societies, mobilities for the twenty-first century, Routledge, Londen, 2000
VAN DEN HAM, A., HENNEN, W.H.G.J., Kansen voor tachtig procent verbreding: Een studie naar verbreding van de landbouw in Alblasserwaard/Vijfheerenlanden, LEI, Den Haag, 2001
VENTURI, R., SCOTT BROWN, D., IZENOUR, S., Learning from Las Vegas: the forgotten symbolism of architectural form, The MIT Press, Cambridge, Londen, 1977
VIRILIO, P., Vitesse et Politique, editions galilée, Paris, 1977
WALDHEIM, C., The Landschape Urbanism Reader, New York, Princeton Architectural Press, 2006
WARPOLE, K., Here comes the sun: architecture and public space in twentieth-century European culture, Reaktion Books Ltd, Londen, 2000
ZELLER, T., Driving Germany: The landscape of the German Autobahn, 1930-1970, Berghahn Books, New York, Oxford, 2007
TIJDSCHRIFTEN
COREMANS, K., ‘Landschap van snelwegen’, in Archis, nr. 10, 2000, pp. 23-29
DE MEULDER, B., VANDENBROUCKE, T., ‘Het Leie-Schelde-interfluvium: theater van de bricolage’, Oase, nr. 63, 2004, pp. 110 – 141
DUBOIS, M., ‘Gevuld Vlaanderen’, in Kunsttijdschrift Vlaanderen, nr. 347, 2013, pp. 2-8
HONDERMARCQ H., ‘L’esthétique de la route’, in La Technique Routière, nr. 2, 1961, pp. 41-62
LOFVERS, W., MUSCH, M., ‘Het platteland’, Oase, nr. 63, 2004, pp. 2-13
LOOTSMA, B., ‘From above, the tumult – under the paving stones, the beach’, in 2G, nr. 62, 2012, pp. 18-25
N.N., Routes : Revue générale des routes et des archéodromes, nr. 478, juli-augustus 1972
PECHERE, R., ‘Réflexions sur les autostrades’, in La Gazette Illustrée des amateurs de jardins, nr. 29, l’Imprimerie Darantiere, Dijon, 1969
VERENIGING DER BELGISCHE WEGENCONGRESSEN, De Wegentechniek: tijdschrift van de vereniging der Belgische wegencongressen, vol. XVIII nr. 1, maart 1973
KRANTEN
N.N., ‘Crevits bestelt masterplan voor grenspost in Rekkem’, De Standaard, 7 november 2013
N.N., ‘De E3 open tussen Kortrijk en Rijsel’, Kortrijks Handelsblad, 9 november 1972
N.N., ‘De Lille à la Belgique, d’un coup d’accélérateur’, La Voix du Nord, 1 november 1972
N.N., ‘E3 Kortrijk-Rijsel voor verkeer opengesteld: Een Europees gebeuren, aldus minister Schuman’, Het Volk, 6 november 1972
N.N., ‘Het vervoercentrum Lauwe-Aalbeke-Rekkem’, Kortrijks Handelsblad, 27 oktober 1972
N.N., ‘Samedi, ont été inaugurés les tronçons autoroutiers Lille-Courtrai et Bergues-Méteren’, La Voix du Nord, 7 november 1972
BROCHURES
COMMUNAUTE URBAINE DE LILLE, LEIEDAL, ASBL, VZW REKKEM-FERRAIN, Reconversieproject voor de vroegere grenspost, Communauté Urbaine de Lille, Lille, 2003
INTERCUMMUNALE VERENIGING VOOR DE AUTOWEG E3, De E3 werken aan de grens België-Frankrijk, s.d.
INTERCUMMUNALE VERENIGING VOOR DE AUTOWEG E3, De E3 werken tussen Waregem en Gent, s.d.
N.N, E3 route Internationale: Portugal Finland, s.d.
NIET UITGEGEVEN BRONNEN
PLANNEN, STUDIES, NOTA’S
ARCHIVALIA
- Kortrijk, Archief Agentschap Wegen en Verkeer
Kortrijk, Archief Agentschap Wegen en Verkeer, DIRECTIE DER WEGEN KORTRIJK, Beplanting E17-autoweg sektie 1: van km 0,00 - km 0,975, schaal 1/10.000, 1976, inventarisnummer E3/RDK 11.B.3 – E3/RDK 11.B.4
Kortrijk, Archief Agentschap Wegen en Verkeer, DIRECTIE DER WEGEN KORTRIJK, Beplanting E17-autoweg sektie 2: van km 0,975 - km 1,958, schaal 1/10.000, 1976, inventarisnummer E3/ RDK 11.B.3 – E3/RDK 11.B.4
Kortrijk, Archief Agentschap Wegen en Verkeer, DIRECTIE DER WEGEN KORTRIJK, Beplanting E3-autoweg sektie 2, 2de gedeelte: P. 1.958,47 - P 2.916,29, schaal 1/10.000, s.d., inventarisnummer E3/ RDK 12.B.4/RDK 12.B.6
Kortrijk, Archief Agentschap Wegen en Verkeer, DIRECTIE DER WEGEN KORTRIJK, Beplanting E3-autoweg sektie 2, P. 1958,47 - km 2916,29, schaal 1/10.000, 1976, inventarisnummer E3/ RDK 12.B.4/RDK 12.B.6
Kortrijk, Archief Agentschap Wegen en Verkeer, DIRECTIE DER WEGEN KORTRIJK, Beplanting E3-autoweg sektie 2, P. 2916,29 – 3834,33, schaal 1/10.000, s.d., inventarisnummer E3/ RDK 12.B.4/RDK 12.B.6
Kortrijk, Archief Agentschap Wegen en Verkeer, niet getitelde werffoto’s, 1968-1971, geen inventarisnummer
- Lille, Archief Lille Métropole
AGENCE DE DEVELOPPEMENT ET D’URBANISME, LEIEDAL, het talenpaviljoen, eerste nota, niet gepubliceerd document, 1996
AGENCE DE DEVELOPPEMENT ET D’URBANISME, LEIEDAL, Rekkem : een plaats die verdeelt wordt een plaats van samenwerking, niet-gepubliceerde bundel, 1996
ART&DESIGN, Grenspost Rekkem-Ferrain: concept, niet gepubliceerde bundel, 2000
ART&DESIGN, Het bezoekerscentrum Rekkem-Ferrain, niet gepubliceerde bundel, 2001
ART&DESIGN, Uitbreiding van het thema ‘taal en communicatie’ met het thema ‘uitwisseling’, niet gepubliceerde bundel, 2001
BARNOUW, P., Interreg II Programma: Rijkswacht, douane en politie, niet gepubliceerd document, 2001
BARNOUW, P., Interreg II Programma: Studie parkeerproblematiek, niet gepubliceerd document, 2001
COPIT-GPCI, Het paviljoen van de talen van Europa, niet gepubliceerd presentatiedocument, 1997
CRUYSBERGHS, P., Over grenzen en uitwisseling, niet gepubliceerde tekst, 2001
EUBELIUS, LDG, Concretisering project bezoekerscentrum, niet gepubliceerd document met juridisch advies, 2001
EUBELIUS, LDG, Concretisering project bezoekerscentrum: samenvatting van de kernpunten, niet gepubliceerd document met juridisch advies, 2001
EVENT, Het paviljoen van de talen van Europa: ontwerp, niet gepubliceerde bundel, 1998
EVENT, Het paviljoen van de talen van Europa: ontwerp, niet gepubliceerde bundel, 2000
INTERCOMMUNALE LEIEDAL, AGENCE DE DEVELOPPEMENT ET D’URBANISME, Voorstellen voor de omvorming van de site van de grenspost op de E17-A22 te Rekkem en voor de aanleg van de omgeving, niet gepubliceerde tekst, s.d.
INTERCOMMUNALE LEIEDAL, Coûts d’exploitation Rekkem-Ferrain : Hypothèse, niet gepubliceerd document, 2001
MISSION OPERATIONELLE TRANSFRONTALIERE, Etude des possibilités de montage institutionnel pour le projet de la plate-forme transfrontalière de Rekkem : rapport intermédiaire, phase 1, niet gepubliceerd rapport, 1998
MISSION OPERATIONELLE TRANSFRONTALIERE, Etude des possibilités de montage institutionnel pour le projet de la plate-forme transfrontalière de Rekkem : rapport intermédiaire, phase 2, niet gepubliceerd rapport, 1999
MISSION OPERATIONELLE TRANSFRONTALIERE, Etude des possibilités de montage institutionnel pour le projet de la plate-forme transfrontalière de Rekkem : note de synthèse et conclusions, 1999
PAUL DEROOSE EN PARTNERS, Studie grenspost Rekkem Regionaal park, niet gepubliceerde wedstrijdbundel, 1993
PAUL DEROOSE EN PARTNERS, Studie grenspost Rekkem Regionaal park, niet gepubliceerde bundel, 1994
PAYSAGES, Etude poste-frontière Rekkem, niet gepubliceerde wedstrijdbundel, 1993
TEMPORA, JNC, SIT, Voorstellen voor de herinrichting van de E17-A22 grenspost te Rekkem en voor de aanpassing van de omgeving, niet gepubliceerde bundel, 2001
TETRA, Meningen van reizigers, meningen van bewoners, niet gepubliceerde bundel, 1995
TETRA, Reconversion de la plate-forme de Rekkem Approche de la fréquentation prévisionnelle, niet gepubliceerde bundel, 2001
TEUCHIES, H., Inhoudelijk programma, niet gepubliceerd document, 2001
- Menen, Stadsarchief Menen
INTERCUMMUNALE LEIEDAL, Industriezone L.A.R.: ontwerp bestemmingsplan, schaal 1/10.000, 1971
OVERIGE
DELBAERE D., En Marge… Paysage et biodiversité des délaissés et accotements infrastructurels de l’eurométropole Lille-Kortrijk-Tournai : Rapport intermédiaire, 2012
HAUSSE, B., Note technique: proposition pour le réaménagement du poste frontière dans le cadre d’une réflexion sur la création d’un réseau transfrontalier d’espaces naturels, Lille, 2013
LILLE METROPOLE COMMUNAUTE URBAINE, Carte de localisation des sites d’intérêt écologique et paysager et des liaisons douces à créer vers un réseau d’espaces naturels transfrontalier, s.d.
LILLE METROPOLE COMMUNAUTE URBAINE, Espace Naturel Métropolitain: Cahier des Clauses Techniques Particulières, Lille, 2013
LILLE METROPOLE, AGENCE DE PAYSAGE BOCAGE, AXECO, NU DESIGN, Vers le parc du ferrain: étude pré-opérationnelle sur la valorisation écologique et paysagère du Ferrain entre Halluin/Roncq et Neuville-en-Ferrain, niet gepubliceerde bundel, Lille, 2013
MINISTERIE VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP, Bermbeheersplan voor de autosnelweg A14/E17 Provincie West-Vlaanderen: Vanaf de Franse grens tot de Oost-Vlaamse grens, 2006
EINDVERHANDELINGEN EN DOCTORATEN
CATTRYSSE, T., DE WAEPENAERE, S., Lijnstad E40: Onderzoek naar de hedendaagse netwerkstad, niet gepubliceerd eindwerk, Universiteit Gent, Gent, 2010
PELEMAN, D., Les hommes de la route, Engineering the urban society of the modern roads in Belgium, 1889-1962, niet gepubliceerd proefschrift, Universiteit Gent, Gent, 2013
SCHEIRLYNCK, B., De evolutie van de snelweg als ontwerpopgave: infrastructuur en landschapsarchitectuur, niet gepubliceerd eindwerk, Universiteit Gent, Gent, 2000
TOEBAK, K., Grensoverschrijdend Natuurbeleid tussen Nederland en Vlaanderen: case: Grenspark De Zoom-Kalmthoutse Heide, niet gepubliceerd eindwerk, Universiteit Gent, Gent, 1999
INTERNETBRONNEN
DOWNLOADBARE DOCUMENTEN (laatst bekeken op 23 mei 2014)
AMBORSKI V., DEPARTEMENT LANDBOUW EN VISSERIJ, afdeling Monitoring en Studie, Verbreding in land- en tuinbouw: Stand van zaken in 2011, Brussel, 2012, via: http://lv.vlaanderen.be/nlapps/data/docattachments/20120719_focusrappor…
BOELENS, L., ‘Mobility all over, A story about floating heritage passing by’, Urban unlimited, via: http://www.urbanunlimited.nl/uu/downloads.nsf/10/52274B296A967049C1256B…
SUMRESEARCH, TRANSITEC, Mobiliteit en bereikbaarheid van de eurometropool Lille-Kortrijk-Tournai, 2011, via: http://nl.eurometropolis.eu/fileadmin/user_upload/Divers/Documentation/…
MONTASELL I DORDA, J., CALLAU I BERENGUER, S., The baix Llobregat agricultural park (Barcelona): an instrument for preserving, developing and managing a periurban agricultural area, 2008, p. 1, via http://www.vlm.be/SiteCollectionDocuments/Rurality%20near%20the%20city/…
VLAAMS BOUWMEESTER, Rapport over het ontwerpend onderzoek: ‘Welke toekomst voor de inkompoorten aan de grenzen?’: Herinrichting en hergebruik van voormalige douanekantoren, 2009, via http://www.vlaamsbouwmeester.be/files/201eb10602064539962e391c8567d888…
VLAAMSE OVERHEID, Inventarisatie van de voor het Vlaams ruimtelijke beleid relevante ruimtelijke ontwikkeling in de buurregio’s en op transnationaal niveau, 2007, via http://www2.vlaanderen.be/ruimtelijk/rsv/studies/docs/buurregios/studie…
VLAAMSE OVERHEID, Toestandsrapport voor verbrede landbouw, 2007, via http://www2.vlaanderen.be/landbouw/downloads/volt/68.pdf
VLAAMSE OVERHEID, Vlaamse beleidsstrategie ten aanzien van Noord-Frankrijk, 2005, via http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/vlaamse-beleidsstrategie…
WEBSITES (laatst bekeken op 23 mei 2014)
http://europa.eu/about-eu/eu-history/1990-1999/index_nl.htm
http://lv.vlaanderen.be/nlapps/docs/default.asp?id=2334
http://omgeving.be/blog/projecten/portalen-parkbos_gent/
http://rsv.vlaanderen.be/RSV/Strategischeprojecten/Zoeknaarprojecten/Pr…
http://www.aalbeke.be/over-aalbeke/bezienswaardigheden/sjouwer
http://www.giswest.be/landschapsatlas
http://www.linternaute.com/sortir/sorties/parcloisir/parc-archeologique…
http://www.transportcentrum-lar.be/historiek_LAR_nl.php
http://www.village-catalan-a9.fr/articles-1/26-12-les-services-du-villa…
http://www.voka.be/west-vlaanderen/nieuws/2013/11/voka-enthousiast-over…
http://www.wegenenverkeer.be/natuur-en-infrastructuur/ecologisch-bermbe…
http://www.wirtznv.be/projecten/openbaar/bremweide/
http://www.vlaanderen-fietsland.be/fietsroutes-deelgemeente.php?id=1157
http://fietsrouteplanner.vlaanderen-fietsland.be/default.aspx?gemeente=…
http://nl.wikiloc.com/wikiloc/view.do?id=5373311
http://www.menen.be/producten/fiets-en-wandelroutes
GEOGRAFISCHE KAARTEN
GRAAF DE FERRARIS, Kabinetskaarten van de Oostenrijkse Nederlanden opgenomen op initiatief van Graaf de Ferraris, Kaart Meenen, schaal 1:25.000, 1777, via http://www.geoweb.ugent.be/atlas/blad/ index/uid/000010287229_19-1/search/byKeyword/query/menen/page/1/latitude//longitude//radius/
MILITAIR GEOGRAFISCH INSTITUUT, Topografische kaart van België, Kaart Menen 28/8, schaal 1/10.000, Brussel, 1966
MILITAIR GEOGRAFISCH INSTITUUT, Topografische kaart van België, Kaart Moeskroen 29/5, schaal 1/10.000, Brussel, 1966
NATIONAAL GEOGRAFISCH INSTITUUT, Topografische kaart van België, Kaart Menen 28/8, schaal 1/10.000, Brussel, 1977
NATIONAAL GEOGRAFISCH INSTITUUT, Topografische kaart van België, Kaart Moeskroen 29/5, schaal 1/10.000, Brussel 1978
NATIONAAL GEOGRAFISCH INSTITUUT, Topografische kaart van België, Kaart Wervik-Menen 28/7-8, schaal 1/20.000, Brussel, 2001
NATIONAAL GEOGRAFISCH INSTITUUT, Topografische kaart van België, Kaart Mouscron-Zwegem 29/5-6, schaal 1/20.000, Brussel, 1999
NATIONAAL GEOGRAFISCH INSTITUUT, Topografische kaart van België, Kaart Kortrijk-Harelbeke 29/1-2, schaal 1/20.000, Brussel, 1999
VANDERMAELEN, Kaart Courtray, schaal 1:20.000, 1855, via http://www.geoweb.ugent.be/atlas/ blad/index/uid/000010287230_7-13/search/byKeyword/query/Kortrijk/page/1/latitude//longitude//radius/
VANDERMAELEN, Kaart Menin, schaal 1:20.000, 1855, via http://www.geoweb.ugent.be/atlas/ blad/index/uid/ 000010287230_6-16/search/byKeyword/query/menen/page/ 1/latitude//longitude//radius/
MONDELINGE BRONNEN
BERNARD, J., Beplantingsplannen uit 1975-1976, gesprek met PYPE, S, VANHOVE, A., Kortrijk, 6 januari 2014
BERNARD, J., CADRON, L., DE PELSMAEKER, I., NOTTEBOOM, B., Het werk van Paul Deroose: Reconversie grenspost en omgeving Rekkem-Ferrain en landschapsontwerpen voor bedrijven in West-Vlaanderen, gesprek met DEROOSE, P., Jabbeke, 15 november 2013
BERNARD, J., De A22 tussen Lille en Rekkem, gesprek met DELBAERE, D., 26 november 2014
BERNARD, J., De aanleg van de autosnelweg, telefonisch gesprek met NOË, A., 24 maart 2014
BERNARD, J., Huidige ideeën voor de reconversie van de grenspost door kabinet Hilde Crevits, VOKA en stad Menen, gesprek met DE CLERCK, A., Kortrijk, 29 oktober 2013
BERNARD, J., Parc du Ferrain, gesprek met HAUSSE, B., Lille, 10 januari 2014
BERNARD, J., Plannen Rekkem-Ferrain na 1992, gesprek met DESBUISSON P., Lille, 11 oktober 2013
BERNARD, J., Planvorming ter hoogte van Rekkem-Ferrain, gesprek met DEBAERE K., Gent, 8 mei 2014
