Belgisch Congo Ontmaskerd
EEN KOLONIALE CATHARSIS IN DE BELGISCHE KUNST?
Dagmar Dirkx
Kom maar binnen zonder knecht! schreeuwden strakke letters op de protestborden van Annette Krauss en Petra Bauer. In 2008 plaatsten die twee Duitse kunstenaressen met hun performance Read the Masks, Tradition is not given de koloniale herkomst van de figuur van Zwarte Piet in de spotlight en sleurden zo bruusk het postkoloniale debat terug de publieke ruimte in. Daar volgde al gauw een orkaan van protest: Zwarte Piet is immers zwart door het schoorsteenroet, racisme een ver van ieders bed show. De discussie waaide gedeeltelijk over naar België, maar bleef in vergelijking met de ophef bij onze Noorderburen een storm in een glas water. Dan rijst de vraag: kan kunst ook in België een koloniale catharsis teweegbrengen?
Tal van kunstenaars raakten geprikkeld door het Belgische verleden in Congo. Twee van hen – wonend en werkend in België – besloten een groot deel van hun oeuvre aan het onderwerp te wijden. Vanaf 2003 creëert de Zuid-Afrikaanse kunstenares Wendy Morris verschillende houtskoolanimatiefilms van een paar minuten, waarin onder andere de imperiale honger van Leopold II, de doorlevende koloniale verbeelding van Afrika in producten zoals chocoladekoekjes en vooral de wederzijdse mythevorming tussen koloniaal en gekoloniseerde aan bod komen.
Met bevlogen schrijvers als Adam Hochschild of Sven Lindqvist als inspiratie in het achterhoofd, levert Morris met films als A Royal Hunger, Taste The World, maar vooral Bully Beef scherpe kritiek op de manier waarop de Belgische staat zijn niet al te fraaie koloniale geschiedenis in Congo herinnert – of net niet herinnert. Hoewel ze in het buitenland op grote sympathie kan rekenen, blijft dit deel van haar oeuvre in België opvallend onder de radar.
VANUIT DE PERIFERIE
Dat is anders bij de Belgische kunstenaar Sven Augustijnen. Na eerdere experimenten over het Belgische koloniale verleden in onder andere Cher Pourquoi Pas? en Les Demoiselles de Bruxelles brak vooral zijn documentaire essayfilm Spectres uit 2011 potten. Op het eerste zicht collaboreert Augustijnen hier met een ex-koloniale elite, terwijl hij Ridder Jacques Brassinne de la Buissière aan het woord laat. Deze man ontkende in zijn doctoraatsscriptie alle Belgische betrokkenheid bij de moord op Patrice Lumumba. In Spectres wordt Brassinne bijgestaan door Arnoud d’Aspremont-Lynden, de zoon van Harold, die op 6 oktober 1960 in een telex impliciet de opdracht gaf tot de moord op Lumumba.
Maar wie het oeuvre van Augustijnen beter bestudeert, beseft dat de kunstenaar via het volgen van de dader de gebeurtenissen net beter tracht te begrijpen. Vaak omcirkelt hij het onderwerp van de Belgische kolonisatie in de periferie, om van daaruit de kern te bekritiseren. Zijn film oogste alle lof bij vele Belgische kunstcritici, en zette mee de toon voor een koloniale catharsis in de Belgische kunstwereld.
BEVRAGEN VAN EEN NEOKOLONIALE WERELD
Wanneer bekend raakte dat Vincent Meessen en Katerina Gregos, onderzoekers van een (post)koloniale wereld, in 2015 het Belgisch paviljoen van de Biënnale van Venetië zouden cureren, leek het alsof die catharsis zich radicaal voortzette. Meessen besloot bovendien om in “Personne et les autres” te breken met de traditie van de Biënnale om één kunstenaar centraal te plaatsen, en nodigde kunstenaars van over heel de wereld uit om een neokoloniale wereld te bevragen.
Enkele werken van de expo doelen duidelijk op thema’s die ook Morris en Augustijnen fascineren. In Forever Weak and Ungrateful, acht fotogravures uit 2015, zinspeelt Mathieu Kleyebe Abonnenc ook op het koloniale genderaspect. Sammy Baloji verbeeldt in zijn foto’s en als huid bewerkte koperplaten evenzeer de haast perverse koloniale gulzigheid die bijvoorbeeld ook in A Royal Hunger van Morris opduikt.
WEDEROM EUROPESE BRIL?
Toch wringt er iets met het – zowel letterlijke als figuurlijke – globale uitgangspunt van het Belgisch paviljoen, dat tracht de “kritieken op de koloniale moderniteit te verbinden met Dada, CoBrA en het Internationale Situationisme”. Adam Pendleton vraagt zich in zijn fotoserie Black Dada af hoe een “zwart” dadaïsme zou hebben geoogd. Het duo Tamara Guimarãs en Kasper Akhøj onderzoekt dan weer in de video-installatie The Parrot’s Tail de rol van de Zuid-Afrikaanse schilder Ernest Mancoba als medestichter van de CoBrA- beweging. En tot slot focust ook de centrale digitale video-installatie van Vincent Meessen One.Two.Three op de Congolese situationist Joseph M’Belolo Ya M’Piku en de rol van de Congolese rumba als vorm van verzet tegen de koloniale overheersing.
Stuk voor stuk zijn dit boeiende werken, die de historische werkelijkheid niet zomaar bevragen, maar die zelfs op haar kop zetten. De nuancering is enorm: “Kijk, de revolutie van ’68 was geen blank unicum!” Maar het is deze nuancering die eveneens problematisch blijkt. Opnieuw gaan de kunstenaars uit van Europese stromingen als situationisme, Dada of CoBrA, en vertrekken dus wederom vanuit een Europese – onbewust imperialistisch getinte – bril.
“JA, MAAR ZIJ DAN?”
Misschien staat het werk van Patrick Bernier en Olive Martin wel symbool voor het “En-en”- verhaal dat we als globale wereld uiteindelijk zullen moeten omarmen. Hun schaakbord symboliseert hoe ook de koloniale onderneming een verhaal was dat blanken én zwarten schreven. Niets is zwart-wit, merken de kunstenaars simpel, maar doeltreffend op. Tegelijkertijd is het maar de vraag of deze “Ja, maar zij waren ook niet onschuldig”- anekdote ten goede komt aan de catharsis waaraan België nood heeft. Wie het verhaal van de Belgische kolonisatie niet kent, kan evenmin de nuancering van dit verhaal begrijpen. Wie niet beseft hoe de figuur van Zwarte Piet afstamt van een koloniale slavenbeeldvorming, kan evenmin het belang van dit debat inschatten. Begrijpen komt altijd vóór nuanceren.
Hoewel de bedoelingen van “Personne et les autres” dus ongetwijfeld nobel zijn, kan de expositie nog veel leren van Wendy Morris of Sven Augustijnen, die elk op een subtiele manier de Belgische ogen trachten te openen. Op die manier beantwoorden zij in zekere zin aan Sven Lindqvist’s oproep tot moed: “You already know enough. So do I. It is not knowledge we lack. What is missing is the courage to understand what we know and to draw conclusions.”
Bibliografie
Bibliografie
Werken
Arnaut, Karel. “The ‘Manifestation for the re-annexation of Belgium to Congo’: Reconfiguring (Post)Colonial Space.” In Art and Activism in the Age of Globalization. Rotterdam: NAi Publishers, 2011.
Asselberghs, Herman en Dieter Lesage. Het Museum van de Natie: van kolonialisme tot globalisering. Brussel: Gevaert, 1999.
Augustijnen, Sven. “Coïncidences de l’Histoire. Réflexions sur “Esquisse d’un regard psychologique sur Léopold II” par Émile Meurice.” Les Demoiselles de Bruxelles, 49-69. Brugge: Die Keure, 2008.
Augustijnen, Sven. Les Demoiselles de Bruxelles. Brugge: Die Keure, 2008.
Augustijnen, Sven. Panorama: Extra bijlage bij De Tijd. Antwerpen: De Tijd/Antwerpen Projections/Extra City, 2005.
Augustijnen, Sven. Spectres. Brussel: ASP, 2011.
Baeten, Griet. “Het gewicht van Afrika in Europa, dat wil ik tonen…” ISEL 16 (2007): 35-43.
Bataille, Henri. “Quelques extraits de ‘La Vie cachée de Léopold II – Les Mémoires interdites du Valet de Léopold II’. ” In Les Demoiselles de Bruxelles, 31-47. Brugge: Die Keure, 2008.
Bouwhuis, Jelle en Kerstin Winking. Project 1975. Contemporary Art and the Postcolonial Unconscious. Londen: Black Dog Publishing, 2014.
Burgin, Victor. “Monument and Melancholia (2008).” In Situational Aesthetics. Selected writings by Victor Burgin. Introduced and edited by Alexander Streitberger, 314-329. Leuven: University Press,2009.
Burlin, Barr. “Raoul Peck’s “Lumumba” and “Lumumba: La Mort du Prophète”: On Cultural Amnesia and Historical Erasure.” African Studies Review 54, 1 (2011): 85-116.
Bragard, Véronique. “Indépendance! The Belgo-Congolese Dispute in the Tervuren Museum.” Human Architecture: Journal of the Sociology of Self-Knowledge 9,4 (2011): 93-104.
Bragard, Véronique en Stéphanie Planche. “Museum practices and the Belgian colonial past: questioning the memories of an ambivalent metropole.” In Museums in postcolonial Europe. Routledge studies on African and black diaspora, 54-64. Abingdon: Routledge, 2010.
Ceuppens, Bambi, “Een Congolese kolonie in Brussel.” In Congo in België. Koloniale cultuur in de metropool, 231-249 . Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2009.
Ceuppens, Bambi. “From Colonial Subjects/Objects to Citizens: The Royal Museum for Central Africa as Contact Zone.” In Advancing Museum Practices, 83-99. Turijn: Allemandi &C., 2014.
Ceuppens, Bambi en Karel Arnaut. Leopolds Congo: Dromen en Nachtmerries. Kruishoutem: De Queeste –Art v.z.w., 2006.
Ceuppens, Bambi. Onze Congo? Congolezen over de kolonisatie. Leuven: Davidsfonds, 2003.
Chaffee, Cathleen. “Les Demoiselles de Bruxelles: a philosohpical brothel.” Newspaper Jan Mot 13, 65 (2009): 2.
Chikha, Chokri Ben en Karel Arnaut. “Staging/Caging ‘otherness’ in the postcolony: spectres of the human zoo” Criticial Arts 27, 6 (2013): 661-683.
Corbey, Raymond. Wildheid en beschaving: de Europese verbeelding van Afrika. Baarn: Ambo, 1989.
Couttenier, Maarten. Congo tentoongesteld. Een geschiedenis van de Belgische antropologie en het museum van Tervuren. (1882-1925). Leuven: Acco, 2005.
Crais, Clifton en Pamela Scull. Sara Baartman and the Hottentot Venus. A Ghost Story and a Biography. Princeton: Princeton University Press, 2009.
D’Aspremont-Lynden, Arnoud. “Patrice Lumumba: Belgium did not plot his assassination.” In Spectres, 122-126. Brussel: ASP, 2011.
De Boeck, Filip. Kinshasa: Tales of the Invisible City. Gent: Ludion, 2004.
De Coninck, Frits. “Geesten bezweren.” Museumtijdschrift Vitrine 24, 4 (2011): 38-41.
Demos, T.J. Return to the Postcolony. Specters of Colonialism in Contemporary Art. Berlijn: Sternberg Press, 2013.
Demos, T.J. Sven Augustijnen’s Spectropoetics. Brussel: ASA, 2011.
Demos, T.J. en Hilde Van Gelder. In and Out of Brussels. Figuring Postcolonial Africa and Europe in the films of Hermans Asselberghs, Sven Augustijnen, Renzo Martens and Els Opsomer. Lieven Gevaert Series 14. Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2012.
De Mul, Sarah. “The Holocaust as a paradigm for the Congo atrocities: Adam Hochschild’s King Leopold’s Ghost.” Criticism, 53, 4 (2011): 587-606.
De Witte, Ludo.“A memorial site for Lumumba?” In Spectres, 144-154. Brussel: ASP, 2011.
De Witte, Ludo. De moord op Lumumba. 2de verb. uitg. Leuven: Van Halewyck, 2011.
Doove, Edith. Parallellepipeda boek. Leuven: Acco, 2010.
Enwezor, Okwui. “Reframing the black subject ideology and fantasy in contemporary South African representation.” Third Text 11, 40 (1997): 21-40.
Enwezor, Okwui. “The Postcolonial Constellation: Contemporary Art in a State of Permanent Transition.” Research in African Literatures 34, 4 (2003): 57-82.
Farr, Ian. Memory. Documents of Contemporary Art. London: The MIT Press, 2012.
Ferguson, James. Global Shadows. Africa in the Neoliberal World Order. 4de uitg. Durham: Duke University Press, 2007.
Ferrando, Alexander. “Project 1975: More than post-colonialism.” Flash Art 276 (2011): 46.
Goddeeris, Idesbald en Sindani E. Kiangu “Congomania in Academia. Recent Historical Research on the Belgian Colonial Past.” Low Countries Historical Review 126, 4 (2011): 54-74.
Goddeeris, Idesbald. “Postcolonial Belgium: the Memory of the Congo.” Interventions: International Journal of Postcolonial Studies 17, 1 (2015): 1-18.
Godfrey, Tony. “Unpacking Europe. Rotterdam.” The Burlington Magazine 144,1189 (2002): 251-252.
Halbwachs, Maurice. “Space and the Collective Memory//1925.” In Memory. Documents of Contemporary Art, 47-49. Londen: Whitechapel Gallery and the MIT Press, 2012.
Hochschild, Adam. King Leopold’s ghost: a story of greed, terror, and heroism in colonial Africa. Nieuwe uitg. Londen: Macmillan, 2012.
Kundera, Milan. De ondraaglijke lichtheid van het bestaan. Nieuwe uitg. Amsterdam: Ambo Anthos, 2012.
Lindqvist, Sven. Exterminate all the Brutes. vert. uit het Zweeds door Joan Tate. New York/Londen: The New Press, 1996.
Lütticken, Sven.“Piet Zwart & Zwarte Piet.” In Project 1975: contemporary art and the postcolonial unconscious, 31-52. Londen: Black Dog Publishing, 2014.
Marchal, Jules. E.D. Morel contre Léopold II: l’histoire du Congo 1900-1910. Parijs: l’Harmattan, 1996.
Mbembe, Achille. “The Power of the Archive and its Limits.” In Refiguring the Archive, 19-27. Dordrecht: Kluwer Academic Publishers, 2002.
Meurice, Émile. “Esquisse d’un regard psychologique sur Léopold II.” In Les Demoiselles de Bruxelles, 9-28. Brugge: Die Keure, 2008.
Morris, Wendy. “Both Temple and Tomb. Difference, desire and death in the sculptures of the Royal Museum of Central Africa.” Master thesis, Master of Visual Arts University of South Africa, November 2003.
Morris, Wendy. “De kolonie als consumptiegoed.” Congo in België. Koloniale cultuur in de metropool, 184-202. Leuven: Universitaire Pers, 2009.
Morris, Wendy. Postings: Drawings on the Past: Implicit Explicit Complicit. Deerlijk: Wendy Morris, 2013.
Nora, Pierre. “From: Between Memory and History: Les Lieux de Mémoire.” In Theories of memory: a reader, 144-149. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2007.
Rahier, Jean Muteba. “The Ghost of Leopold II: The Belgian Royal Museum of Central Africa and Its Dusty Colonialist Exhibition.” Research in African Literatures 34, 1 (2003): 58-84.
Reust, Hans Rudolf. “In the Dark Regions of the World//2000.” In Memory. Documents of Contemporary Art, 199-203. Londen: Whitechapel Gallery en the MIT Press, 2012.
Rogghe, Kristin en Wouter Hillaert. “Achille Mbembe. Hoe kunst de toekomst voedt.” Rekto:verso 62 (2014): 8-13.
Rossington, Michael. Theories of Memory: A Reader. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2007.
Seijdel, Jorine e.a. (No) Memory. Storing and recalling in contemporary art and culture. Rotterdam: NAi Publishers, 2004.
Sliwinski, Sharon. “The Childhood of Human Rights: The Kodak on the Congo.” Journal of Visual Culture 5, 3 (2006): 333-363.
Sontag, Susan. On Photography. Londen: Lane, 1978.
Stanard, Matthew G. Selling the Congo. A History of European Pro-empire Propaganda and the Making of Belgian Imperialism. Lincoln: University of Nebraska Press, 2012.
Storr, Robert, Philippe Pirotte en Jan Hoet. Luc Tuymans. Mwana Kitoko. Beautiful White Man. Gent: Stedelijk Museum voor Actuele Kunst, 2001.
Twain, Marc. King Leopold’s Soliloquy: A Defense of his Congo Rule. Boston: The P.R.Warren Co.,1905.
Vanbesien, Robin. “Schaduwspel: kunst en politiek.” nY: tijdschrift voor literatuur, kritiek en amusement 11 (2011): 328-341.
Van Caelenberge, Elisabeth. “Politics and aesthetics in the charcoal animation of Wendy Morris.” Master thesis, Kunstwetenschappen Katholieke Universiteit Leuven, 2009.
Van den Abeele, Lieven. “De man met de camera: Sven Augustijnen.” Ons Erfdeel 51, 4 (2008): 122-127.
Van den Braembussche, Antoon. “The Silence of Belgium: Taboo and Trauma in Belgian Memory.” Yale French Studies 102 (2002): 35-52.
Vanderbeeken, Robrecht. “Documentaire als realiteit: over Spectres van Sven Augustijnen.” Streven: algemeen cultureel tijdschrift 79, 2 (2012): 134-143.
Van Doorslaer, Rudi. “De moord op Patrice Lumumba en de parlementaire onderzoekscommissie.” Bijdragen tot de eigentijdse geschiedenis 11(2003): 193-201.
Vangroenweghe, Daniël. Rood Rubber: Leopold II en zijn Kongo. Brussel: Elsevier, 1985.
Van Reybrouck, David. Congo: een geschiedenis. Amsterdam: Bezige Bij, 2010.
Van Vree, Frank. “The Art of commemoration & the politics of memory.” Open 7: (No)Memory (2004): 16-27.
Verwoert, Jan. “The Practical Surrealism of Power. Talking some things into being and making other things vanish while you talk about something completely different.”A Prior 14 (2007): 147-155.
White, Luise. Speaking with vampires: rumor and history in colonial Africa. Berkeley: University of California Press, 2000.
Yakoub, Ben Joachim en Gia Abrassart. “Tijd voor de dekolonisatie van België.” Rekto:verso 62 (2014): 22-27.
Tentoonstellingscatalogi – en brochures
Augustijnen, Sven. Brussel, 9 november 2012 – 13 maart 2014. tent. brochure Ravage. Leuven: Museum M, 2014.
Baloji, Sammy en Patrick Mudekereza. Congo Far West: arts, sciences et collections. tent. cat. Tervuren, Koninklijk Museum voor Midden-Afrika. Tervuren: KMMA, 2011.
De Neve, Hannah, Jasmien Schutz, Mariska Gellaerts, e.a. Ithaka 23. tent. cat. Leuven: LOKO Cultuur, 2015.
Van den Heuvel, Marrit, Nils Neuborg, Jasmien Schutz, e.a. Ithaka 22. Metamorphosis. tent. cat. Leuven: LOKO Cultuur, 2014.
Vellut, Jean-Luc. Het geheugen van Congo. De koloniale tijd. tent. cat. Tervuren, Koninklijk Museum voor Midden-Afrika. Gent: Snoeck, 2005.
Internetadressen
“About Wendy Morris.” Wendy Morris Blogspot: z.p., laatste toegang 26 mei 2015, http://wendymorris.blogspot.be/p/cv_10.html.
“Africa Reflected. ” Stedelijk Museum Bureau Amsterdam: z.p., laatste toegang 25 mei 2015, http://www.smba.nl/nl/project-1975/africa-reflected/.
“After Years of Walking.” Balthasar: z.p., laatste toegang 26 mei 2015, http://balthasar.be/work/item/after-years-of-walking.
Albers, Frank. “Excuses.” Knack: z.p., laatste toegang 25 mei 2015, http://www.knack.be/nieuws/excuses/article-opinion-7398.html.
Burkhardt, Susanne. “Es geht um Trauer und Scham: Brett Bailey im Gespräch mit Susanne Burkhardt.” Deutschlandradio Kultur: z.p., laatste toegang 26 mei 2015, http://www.deutschlandradiokultur.de/es-geht-um-trauer-und-um-scham.954….
Ceuppens Bambi en Sarah De Mul. “De koloniale verbeelding van Congo.” Rekto:verso 34 (2009): z.p. laatste toegang 19 januari 2015 http://www.rektoverso.be/artikel/de-koloniale-verbeelding-van-congo.
“Cher Pourquoi Pas?” Auguste Orts: z.p., laatste toegang 26 mei 2015, http://www.augusteorts.be/projects/46/Cher-Pourquoi-Pas.
Convents, Guido. “VRT en 50 jaar Congo: De wansmaak voorbij.” De Wereld Morgen: z.p., laatste toegang 25 mei 2015, http://www.dewereldmorgen.be/artikels/2010/07/06/vrt-en-50-jaar-congo-d….
“David Van Reybrouck.” VPRO Zomergasten: z.p., laatste toegang januari 2015, http://www.vpro.nl/zomergasten/2014/davidvanreybrouck.html.
De Groof, Matthias. “Spectres.” Rekto:verso: z.p., laatste toegang 27 januari 2015, http://www.rektoverso.be/artikel/spectres.
Engelen, Leen. “Congo made in Belgium.” Rekto:verso: z.p., laatste toegang 27 januari 2015, http://www.rektoverso.be/artikel/congo-made-belgium.
“Geen sprake van racisme bij figuur van Zwarte Piet.” De Standaard: z.p., laatste toegang 26 mei 2015, http://www.standaard.be/cnt/dmf20141025_01341425.
Goddeeris, Idesbald. “Zwarte Piet, en wat de Belg niet ziet.” De Standaard Plus: z.p., laatste toegang 26 mei 2015, http://www.standaard.be/cnt/dmf20131024_00808016.
Hendrickx, Sébastien. “La Belgique congolaise: De Congohype herbekeken.” Rekto:verso: z.p., laatste toegang 27 januari 2015, http://www.rektoverso.be/artikel/la-belgique-congolaise-de-congohype-he….
Hillaert, Wouter. “50 jaar jong Afrika.” Rekto:verso: z.p., laatste toegang 27 januari 2015, http://www.rektoverso.be/artikel/50-jaar-jong-afrika.
“Little Figures.” ARGOS: z.p., laatste toegang 26 mei 2015, http://www.argosarts.org/work.jsp?workid=e4baa07c73a143d785b00d5cab4b17….
“Luc Tuymans. Mwana Kitoko (Beautiful White Man).” S.M.A.K.: z.p., laatste toegang 25 mei 2015, http://smak.be/tentoonstelling.php?id=250&la=nl.
“Ludo De Witte in debat met Peter Verlinden over Congo.” De Redactie: z.p., laatste toegang 26 mei 2015, http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/videozone/archief/programmas/2.7181/2….
Manacorda, Francesco. “Disbelief as a medium. Sven Augustijnen.” Jan Mot: z.p., laatste toegang 26 mei 2015, http://janmot.com/text.php?id=7.
Mercer, Kobena. “Documenta 11.” Frieze Magazine: z.p., laatste toegang 25 mei 2015, http://www.frieze.com/issue/article/documenta_113/.
Prince, Mark. “Kader Attia.” Frieze Magazine DE: z.p., laatste toegang 26 mei 2015, http://frieze-magazin.de/archiv/kritik/kader-attia/?lang=en.
Spears, Dorothy. “Putting the Wrongs of History in Paint.” The New York Times 3 februari 2010: z.p.,laatste toegang 26 mei 2015, http://www.nytimes.com/2010/02/07/arts/design/07tuymans.html.
“Sven Augustijnen.” Auguste Orts: z.p., laatste toegang 27 januari 2015, http://www.augusteorts.be/about/3/Sven-Augustijnen.
Vanderbeeken, Robrecht. “Contour 09. Beeldverhalen over een verborgen verleden.” De Witte Raaf: z.p., laatste toegang 27 januari 2015, http://www.dewitteraaf.be/artikel/detail/nl/3461.
Van de Sompel, Ronald. “What a Day for a Daydream.” Mousse 27 (2011): z.p., laatste toegang 26 mei 2015, https://www.academia.edu/4062529/What_A_Day_For_A_Daydream.
Van Hove, Johnny. “Vijftig jaar Congo in dertien vragen.” Rekto:versoz.p., laatste toegang 27 januari 2015, http://www.rektoverso.be/artikel/vijftig-jaar-congo-dertien-vragen.
“Vincent Meessen en gastkunstenaars. Personne et les autres.” Belgian Pavilion 56ste Internationale Kunsttentoonstelling – La Biennale di Venezia: z.p., laatste toegang 27 mei 2015, http://www.belgianpavilion.be/nl.
“Zwart als roet.”VPRO: z.p., laatste toegang 26 mei 2015, http://www.vpro.nl/programmas/2doc/zwart-als-roet.html.
Mondelinge bronnen
Arnaut Karel, Emmanuel Gerard, Elikia M’Bokolo, Luc Tuymans, François Ryckmans en Albert Kisonga. “Spectres.” Debat, KVS, 8 mei 2011.
Convents, Guido. “Cinéma “éducatif” pour les Congolais: “cinéma national” de la Colonie?” Lezing in het kader van de workshop ‘Notre Congo/Onze Kongo’, la propagande coloniale belge dévoilée, Cinematek, Brussel, 15 november 2014.
Gillet, Florence en France Debray. “Les actualités filmées et cinéma: les discours à travers les commentaires et le son.” Lezing in het kader van de workshop ‘Notre Congo/Onze Kongo’, la propagande coloniale belge dévoilée, Cinematek, Brussel, 15 november 2014.
Morris, Wendy. In gesprek met de auteur. Deerlijk: 19 december, 2014.
