“Slib op de bodem van de ziel”. Een onderzoek naar de autobiografisch geladen collaboratie en -repressieroman in Vlaanderen
Het (fictieve) trauma van de collaboratie
In mei 2015 herdacht Europa de zeventigste verjaardag van de capitulatie van nazi-Duitsland, die het einde van de Tweede Wereldoorlog inluidde. Dit jubileum ging in België tamelijk onopgemerkt voorbij. Een zo karige interesse is opmerkelijk, want uit enkele recente relletjes in politiek en media blijkt dat de Tweede Wereldoorlog voor de Belg nog altijd brandend actueel is. De lezer zal zich misschien nog de heisa herinneren die in april ontstond toen het actualiteitenprogramma Terzake in het verleden groef van de grootvader van PS-politica Laurette Onkelinx en ontdekte dat deze tijdens de bezetting burgemeester was geweest van het Limburgse dorpje Jeuk. Omdat de Waalse politica zich steeds kritisch uitgelaten had over de collaboratie, riepen diverse kranten haar voor dit feit ter verantwoording, niet zonder enige zucht naar sensatie.
Onverwerkt oorlogstrauma
Dit ene voorbeeld geeft al aan dat er iets vreemds aan de hand is met de wijze waarop in Vlaanderen en België met het oorlogsverleden wordt omgegaan: de overheden besteden relatief weinig aandacht aan officiële herdenkingen, waardoor de indruk wordt gewekt dat men het verleden wil laten rusten, maar zoals uit het Onkelinx-historietje blijkt, bereikt men dat doel niet. Integendeel: de oorlog, de collaboratie en de bestraffing ervan blijven het publieke debat beheersen, als stukjes onverwerkt verleden.
Het woord ‘onverwerkt’ wijst erop dat de Tweede Wereldoorlog traumatische sporen heeft getrokken in de Belgische samenleving. Dat is niet verwonderlijk: oorlog doet doorgaans vele levens op hun grondvesten daveren. Dat choquerend oorlogsgeweld kan ertoe leiden dat de toeschouwer de beelden van deze gebeurtenissen wel opslaat in het brein, maar dat de herinneringen daar niet verder ‘verwerkt’ worden. Daardoor kunnen de herinneringen compulsief terugkeren. In dat geval lijdt de betrokkene aan het posttraumatisch stresssyndroom.
Maar oorlogsgeweld alleen geeft geen antwoord op de vraag waarom de term ‘onverwerkt verleden’ in de Vlaamse context bijna uitsluitend verwijst naar het onvermogen om op een redelijke manier om te gaan met de collaboratie. Het Vlaamse oorlogstrauma blijkt niet geduid te kunnen worden zonder rekening te houden met twee gegevens. Ten eerste besloot een aanzienlijk aantal Vlamingen het nationaalsocialistisch regime te steunen, in de hoop zo de Vlaamse onafhankelijkheid te bekomen. Toen na verloop van tijd duidelijk werd welke gruwelen het naziregime aangericht had, moet dit de gemiddelde ‘Vlaamsgezinde’ collaborateur ontredderd hebben. Ten tweede blijkt een grote groep Vlamingen oprecht gechoqueerd te zijn geweest door de volkswoede na de bevrijding. De bestraffing van collaborateurs werd daardoor gepercipieerd als onrechtvaardig en kon de geschiedenis ingaan als ‘de repressie’, een term die eerder ‘verdringing’ dan ‘verwerking’ suggereert.
Traumatische fictie
Dit collaboratietrauma, dat ten dele ook een repressietrauma is, staat centraal in mijn onderzoek naar de reeks romans van Vlaamse schrijvers die zich de vingers aan die collaboratie gebrand hebben. Dit uitgangspunt is niet vanzelfsprekend. Door de bank genomen wordt een traumabenadering van de Tweede Wereldoorlog alleen legitiem geacht als het gaat over (concentratiekamp)slachtoffers, niet als de ‘medeplichtigen’ van de oorlog in beeld gebracht worden. Ik stel dan ook een moreel neutrale blik op het fenomeen ‘trauma’ voorop. Vanuit die visie bestudeerde ik enkele autobiografisch geladen werken van Filip de Pillecyn, Marcel Matthijs, Ivo Michiels en Hugo Claus. Hun romans, zo betoog ik, worden getekend door traumasymptomen als depressie, hallucinatie en overdreven waakzaamheid. Die psychische ziekteverschijnselen lijken me bezwaarlijk helemaal losgezien te kunnen worden van hun persoonlijke collaboratie- en repressie-ervaringen.
Michiels & Claus
Niet alleen inhoudelijk manifesteert het collaboratietrauma zich in het werk van bovengenoemde auteurs, het werkt ook door op de structuur en de stijl van hun teksten. In Het vonnis (1949) van Ivo Michiels, bijvoorbeeld, speelt Raymond Terblanche de hoofdrol. Hij wordt na de bevrijding opgesloten op verdenking van collaboratie en voelt zich na deze arrestatie opgejaagd wild. Voortdurend wordt dit eenvoudige, rechtlijnige scenario ontwricht door plotse flashbacks en nachtmerrieachtige interrupties. De chronologie en de samenhang van het verhaal gaan daardoor verloren. Dat beïnvloedt de lezer, die juist door de vele haperingen in het verhaal geconfronteerd wordt met het onuitgesproken collaboratietrauma. Ook zetten de extreem zintuigelijk beschreven onderbrekingen de klassieke schriftuur van de roman onder druk. Er valt wat voor te zeggen dat Michiels op dit punt voorschot neemt op de experimentele vorm- en taalvernieuwing die zijn latere romans zullen kenmerken.
Ook in Het verdriet van België (1983) van Hugo Claus heeft de literaire verwerking van het collaboratietrauma een verregaand effect op de ‘vorm’ van de tekst. In deze roman staat de verlokking van het strak autoritaire en heldhaftige mens- en wereldbeeld van het Duitse nationaalsocialisme centraal. Louis Seynaeve voelt zich tot dit universum aangetrokken en wil zich modelleren naar het ideaal van de hypermannelijke soldaat-ridder. Dit viriele ideaal wordt in het verhaal echter ontmaskerd als een narcistische fictie. Daarbij wordt Louis geconfronteerd met wat de gevolgen van zijn ‘politiek’ hadden kunnen zijn: verminking, dood, massamoord. In Het verdriet van België wordt die traumatische ontdekking verwerkt via een kluwen van talige meerduidigheid en gewilde ontwrichting. Het moet voor Claus een manier zijn geweest om na al die jaren kritisch afstand te nemen van het nationaalsocialisme zónder zijn toevlucht te nemen tot een ‘gemakkelijke’ biecht.
Europees perspectief
België is natuurlijk niet het enige land met een onverwerkt oorlogsverleden, tal van andere, ook Europese landen worstelen nog steeds met de demon van de Tweede Wereldoorlog. De necrologieën van Nobelprijswinnaar Günter Grass zijn in dat opzicht exemplarisch. Grass maakte in de jaren 1960 naam met romans die zijn vaderland confronteerden met zijn recente verleden. Het leverde hem de reputatie op het progressieve geweten van zijn land te zijn. Totdat in 2006 de bom barstte: als zeventienjarige had Grass vrijwillig bij de Waffen-SS gediend. Zestig jaar lang had hij hierover gezwegen, uit schaamte en schuldgevoel, en wellicht ook omdat hij zijn schrijverscarrière voorrang wilde geven. Toen Grass in april overleed, bleken de Duitse kranten grotendeels voorbij te gaan aan de tumultueuze onthulling. Maar net door het verleden te verzwijgen, lijkt het gedoemd een ondergronds, bijna ‘fictief’ leven te gaan leiden. Tijd om het ‘onuitspreekbare’ bespreekbaar te maken en een nieuw licht op het oeuvre van Grass te werpen?
Bibliografie
Abicht 1998
Ludo Abicht, ‘Zwart, wit en joods. Een auteur tussen hond en wolf’. In: Ivo Michiels. Spec. uitgave van Revolver, 24 (1998) 3, 32-37.
Absillis 2009
Kevin Absillis, Vechten tegen de bierkaai. Over het uitgevershuis van Angèle Manteau (1932-1970). Antwerpen/Amsterdam, Meulenhoff|Manteau, 2009.
Absillis e.a. 2013
Kevin Absillis, Sarah Beeks, Kris Lembrechts & Georges Wildemeersch, ‘Hugo Claus, en de plicht van de dichter’. In: Kevin Absillis, Sarah Beeks & Kris Lembrechts (red.), De plicht van de dichter: Hugo Claus en de politiek. Antwerpen, De Bezige Bij, 2013, 7-15.
Aerts 2009
Koen Aerts, ‘De bestraffing van de collaboratie in België na de Tweede Wereldoorlog. Beeldvorming en onderzoek’. In: Bijdragen tot de Eigentijdse Geschiedenis, 21 (2009), 55-92.
Aerts & De Wever 2012
Koen Aerts & Bruno de Wever, ‘Het verzet in de publieke herinnering in Vlaanderen’. In: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 42 (2012) 2, 78-107.
Alexander 2002
Jeffry C. Alexander, ‘On the social construction of moral universals : the 'Holocaust' from war crime to trauma drama’. In: European Journal of Social Theory, 5 (2002) 1, 5-86.
Alexander 2012
Jeffry C. Alexander, Trauma. A Social Theory. Cambridge/Malden, Polity Press, 2012.
Anoniem s.d. [1947]
[Anoniem], ‘Lécrivain flamand Marcel Matthys devant le Conseil’. In: Journal de Bruges, s.d., [februari 1947]
Anoniem 1947a
[Anoniem], ‘Marcel Mathijs voor den krijgsraad’. In: De nieuwe Standaard, 1 februari 1947.
Anoniem 1947b
[Anoniem], ‘Un romancier collaborateur’. In: La Libre Belgique, 2 februari 1947.
Anoniem 1947c
[Anoniem], ‘Marcel Matthijs spreekt over de Stratosfeer’. In: West-Vlaanderen, 8 februari 1947.
Anoniem 1947d
[Anoniem], ‘L’écrivain flamand Marcel Matthys devant le Conseil de Guerre’. In: Journal de Bruges, 8 februari 1947.
Anoniem 1949a
[Anoniem], ‘Het vonnis’. In: De Anwerpse Gids, 11 mei 1949.
Anoniem 1949b
[Anoniem], ‘Het vonnis’. In: De nieuwe gazet, 12 mei 1949.
Anoniem 1952
[Anoniem], ‘Ivo Michiels’. In: Periscoop, 1 november 1952.
Anoniem 1959
[Anoniem], ‘Wat ’n wreed boek! Onder de toren van Marcel Matthijs’. In: De schakel, 5 (1959) 1, 5-6.
Anoniem 2007
[Anoniem], ‘Dieter Hildebrandt soll in NSDAP gewesen sein’. In: Die Welt, 30 juni 2007.
[http://www.nytimes.com/1988/08/28/magazine/the-case-of-paul-de-man.html…]
[toegang op 13 maart 2015]
Atlas 1988
James Atlas, ‘The Case of Paul De Man’. In: The New York Times Magazine, 29 augustus 1988.
[http://www.nytimes.com/1988/08/28/magazine/the-case-of-paul-de-man.html…]
[toegang op 15 maart 2015]
Balace 2003
Francis Balace, ‘Collaboratie en repressie in Wallonië: anders bekeken?’. In: José Gotovitch & Chantal Kesteloot (red.), Het gewicht van het oorlogsverleden. Gent, Academia Press, 2003, 53-74.
Bell 2003
Duncan Bell, ‘Mythscapes: memory, mythology, and national identity’. In: British Journal of Sociology, 54 (2003) 1, 63-81.
Benali e.a. 2013
Abdelkader Benali, Thomas Blondeau, Walter van den Broeck e.a., Kleine encyclopedie van Het verdriet. Amsterdam, De Bezige Bij, 2013.
Berger 1997
James Berger, ‘Review: Trauma and Literary Theory ’. In: Contemporary Literature, 38 (1997) 3, 569-582.
Berghaeghe 2013
Charlotte Berghaeghe, De vlucht van de witte ballonnen. Opgroeien met oorlogtrauma’s. Kalmthout, Pelckmans, 2013.
Beyen 2002
Marnix Beyen, Oorlog en Verleden. Nationale geschiedenis in België en Nederland. Amsterdam, University Press, 2002.
Beyen 2003
Marnix Beyen, ‘“Zwart wordt van langs om meer de Vlaamsgezinde massa”. De Vlaamse beeldvorming over bezetting en repressie, 1945-2000’. In: José Gotovitch & Chantal Kesteloot (red.), Het gewicht van het oorlogsverleden. Gent, Academia Press, 2003, 105-120.
Beyen 2011
Marnix Beyen, ‘A parricidal memory: Flanders’ memorial universe as product and producer of Belgian history’. In: Memory Studies, 5 (2011) 1, 32–44.
Bl 1947
Bl, ‘Matthys vóór den Krijgsraad te Brugge. Oorlogsburgemeester van Oedelem’. In: Het Laatste Nieuws, 6 februari 1947.
Boehme 1999a
Olivier Boehme, Revolutie van rechts en intellectuelen in Vlaanderen tijdens het interbellum. Ideeënhistorische bijdragen. Leuven, Acco, 1999.
Boehme 1999b
Olivier Boehme, ‘Tussen de fronten. Het jong-conservatisme van Victor Leemans’. In: Wetenschappelijke Tijdingen, 58 (1999), 131-154.
Boeva 1998
Luc Boeva, ‘Jan d’Haese’. In: Gaston Durnez e.a., Nieuwe encyclopedie van de Vlaamse beweging. Tielt, Lannoo, 1998, II, 1397.
Bonneure 1965
Fernand Bonneure, Marcel Matthijs. Brugge, Desclée de Brouwer, 1965. [Ontmoetingen, 59]
Bormans 2008
Peter Bormans, Marcel Matthijs: een literaire monografie. 2008.
[http://inktspat.com/2008/09/marcel-matthijs-een-literaire-monografie/]
[toegang op 20 maart 2015]
Botte 1949
Arthur Botte, ‘Het vonnis’. In: De spectator, 57 (1949) 13.
Bousset 2011
Sigrid Bousset, Meer dan ik mij herinner. Gesprekken met Ivo Michiels. Amsterdam, De Bezige Bij, 2011.
Brems 2006
Hugo Brems, Altijd weer vogels die nesten beginnen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1945-2005. Amsterdam, Bert Bakker, 2006. [Geschiedenis van de Nederlandse literatuur, 7]
Brems 2010
Elke Brems, ‘A case of “cultural castration”?: Paul de Man’s translation of De Soldaat Johan by Fillip de Pillecyn’. In: Target: International Journal on Translation Studies, 22 (2010) 2, 212-236.
Brems & Lensen 2004
Elke Brems & Jan Lensen, ‘Strijd of medelijden? Aspecten van het sociaal-kritische engagement in enkele romans van Lode Zielens en Marcel Matthijs’. In: La Lotta continua? Literatuur en klasse. Leuven, Peeters, 2004, 186-203. [Jaarboek voor literatuurwetenschap, 2]
Bronzwaer 1994
W.J.M. Bronzwaer, ‘Ter inleiding: de Tweede Wereldoorlog tussen feit en fictie’. In: Hans Ester & Wam de Moor (red.), Een halve eeuw geleden. De verwerking van de Tweede Wereldoorlog in de literatuur. Kampen, Kok Agora, 1994, 15-28.
Bruinsma 1998
Ernst Bruinsma, Louis Paul Boon en het modernisme in Vlaanderen. Antwerpen, L.P Boon-documentatiecentrum, 1998. [Boon-studies, 8]
Buelens 2001
Geert Buelens, Van Ostaijen tot heden zijn invloed op de Vlaamse poëzie. Nijmegen, Vantilt, 2001.
Buelens e.a. 2014
Gert Buelens, Sam Durrant & Robert Eaglestone, ‘Introduction’. In: Gert Buelens, Sam Durrant & Robert Eaglestone (red.), The Future of Trauma Theory. Contemporary Literary and Cultural Criticism. Abingdon/New York, Routledge, 2014, 1-8.
Buyle 2011
Luk Buyle (red.), Filip De Pillecyn Kalender (Hamme 1891 – Gent 1962). s.l., 10art, 2011.
Caruth 1995a
Cathy Caruth, ‘Trauma and Experience’. In: Cathy Caruth (red.), Trauma explorations in memory. Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1995, 3-12.
Caruth 1995b
Cathy Caruth, ‘Introduction’. In: Cathy Caruth (red.), Trauma explorations in memory. Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1995, 151-157.
Caruth 1996
Cathy Caruth, Unclaimed experience trauma, narrative, and history. Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1996.
Catteeuw 2009
Karl Catteeuw, ‘Waar en voor wie is het magazine "Vreugde en arbeid" van rond 1940 uitgegeven?’. In: Ikhebeenvraag.be, 10 maart 2009.
[https://www.ikhebeenvraag.be/vraag/8964/Waar-en-voor-wie-is-het-magazin…]
[toegang op 23 juli 2015]
Claus 1988
Hugo Claus, Een zachte vernieling. Amsterdam, De Bezige Bij, 1988.
Claus 2013
Hugo Claus, Het verdriet van België. Amsterdam, De Bezige Bij, 2013.
Collins 2011
Jo Collins, ‘The ethics and aesthetics of representing trauma: The textual politics of Edwidge Danticat’s The Dew Breaker’. In: Journal of Postcolonial Writing, 47 (2011) 1, 5-17.
Corijn 2002
Eric Corijn, ‘Met welk verleden wil Vlaanderen de toekomst tegemoet?’. In: Eric Corijn (red.), Collaboratie in Vlaanderen. Vergeten en vergeven? Antwerpen, Manteau, 2002, 11-27.
Craps s.d.
Stef Craps, ‘Flemish Memory Studies Network’. In: Mnemonics.ugent.be. s.d.
[http://www.mnemonics.ugent.be/partners/flemish-memory-studies-network/]
[toegang op 29 maart 2015]
Craps & Rothberg 2011
Stef Craps & Michael Rothberg, ‘Introduction; Transcultural Negotiations of Holocaust Memory’. In: Spec. issue of Criticism, 53 (2011) 4, 517-521.
Creve 1998
Jan Creve, ‘Paul Persyn’. In: Gaston Durnez e.a., Nieuwe encyclopedie van de Vlaamse beweging. Tielt, Lannoo, 1998, II, 2462-2463.
Debergh 2009
Gwennie Debergh, ‘“Kom, komkommer”. Over herhaling, verdubbeling, gelijkenis en variatie in Het verdriet van België’. In: Spiegel der Letteren 51 (2009), 71-98.
De Ceulaer 1961
José de Ceulaer, Te gast bij Vlaamse auteurs 1. Antwerpen, De Garve, 1961.
De Ceulaer 1962
José de Ceulaer, Te gast bij Vlaamse auteurs 2. Antwerpen, De Garve, 1962.
De Clercq 2015
Mathias de Clercq, ‘Is dit echt de manier waarop we in ons land met onze geschiedenis willen omgaan?’. In: De Morgen, 9 mei 2015.
[http://www.demorgen.be/opinie/is-dit-echt-de-manier-waarop-we-in-ons-la…]
[toegang op 20 juli 2015]
De Coninck & Piryns 2013
Herman de Coninck & Piet Piryns, ‘Hugo Claus: “Hoe kun je de alpentoppen van de ziel bereiken, als je niet weet wat modder is?”’. In: Kleine encyclopedie van Het verdriet. Amsterdam, De Bezige Bij, 2013, 137-155.
De Geest e.a. 1997
Dirk de Geest, Eveline Verfraussen, Marnix Beyen & Ilse Mestdagh, Colaboratie of cultuur? Een Vlaams tijdschrift in bezettingstijd (1941-1944). Antwerpen/Amsterdam, Kritak/Meulenhoff, 1997.
Den Boer 2008
Pim den Boer, ‘Loci memoriae – Lieux de mémoire’. In: Astrid Erll & Ansgar Nünning (red.), Cultural Memory Studies. An International and Interdisciplinary Handbook. Berlijn/New York, Walter de Gruyter, 2008, 19-25.
Denissen 2002
Frans Denissen, ‘Carlo Emilio Gadda’. In: Franco Musarra & Bart van den Bossche (red.), Italiaanse literatuur na 1900, deel 1: 1900-1945. Leuven, Peeters, 2002, 145-160.
De Pillecyn 1979
Filip de Pillecyn, Face au mur. Leuven, De Clauwaert, 1979.
De Pillecyn 1985
Filip de Pillecyn, Filip de Pillecyn. Omnibus. Leuven, Davidsfonds, 1985.
De Preter 2015
Jeroen de Preter, ‘Duitsland neemt afscheid van Günter Grass, maar nog niet van het schuldgevoel. Bericht uit een rouwend theater’. In: De Morgen, 18 april 2015.
Derrida 1988
Jacques Derrida, ‘Like the Sound of the Sea Deep within a Shell: Paul de Man's War’. In: Critical Inquiry, 14 (1988) 3, 590-652. [Vertaling door Peggy Kamuf]
Derrida 2002
Jacques Derrida, ‘Typewriter Ribbons: Limited Ink (2)’. In: Peggy Kamuf (red.), Without Alibi. Stanford, Stanford University Press, 2002, 71-160. [Vertaling door Peggy Kamuf]
De Vos 2013
Lukas de Vos, Poortwachter woordwachter. Een betekenis van Ivo Michiels (1923-2012). Brussel, ASP, 2013.
De Vos & T’Sjoen 2009
Lukas de Vos & Yves T’Sjoen, ‘Voorwoord. Voor mijter en heerd. Kiezen in zwarte tijden: Kristus-Koning of collaboratie’. In: Lukas De Vos, Yves T’ Sjoen & Ludo Stynen (red.) Verbrande Schrijvers: “culturele” Collaboratie in Vlaanderen (1933-1953). Gent, Academia Press, 2009, 3-19.
De Wever 1994
Bruno de Wever, Greep naar de macht. Vlaams-nationalisme en Nieuwe Orde. Het VNV 1933-1945. Tielt, Lannoo, 1994.
De Wever 1999
Bruno de Wever, ‘Van wierook tot gaslucht. De beeldvorming over de Vlaams-nationalistische collaboratie tijdens de Tweede Wereldoorlog in de Vlaamse historiografie’. In: Jan Art & Luc François (red.), Docendo discimus. Liber amicorum Romain Van Eenoo. Gent, Academia Press, 1999, I, 607-614.
De Wever 2001
Bart de Wever, ‘De schaduw van de leider. Joris Van Severen en het na-oorlogs Vlaams-nationalisme (1945-1970)’. In: Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 31 (2001) 1-2, 177-252.
De Wever 2003
Bruno de Wever, ‘De collaboratie in Vlaanderen’. In: José Gotovitch & Chantal Kesteloot (red.), Het gewicht van het oorlogsverleden. Gent, Academia Press, 2003, 39-49.
De Wever 2006
Bruno de Wever, ‘Schuld en boete in oorlog en vrede. Filip De Pillecyn herbekeken’. In: Filip De Pillecyn Studies, 2 (2006), 9-14.
De Wever 2010
Bruno de Wever, ‘Hulde aan Lode Wils’. In: Bijdragen tot de eigentijdse geschiedenis, 22 (2010), 197-209.
De Wever e.a. 2010
Bruno de Wever, Martine van Asch & Rudi van Doorslaer, ‘Inleiding Gekleurd verleden’. In: Bruno de Wever, Martine van Asch & Rudi van Doorslaer (red.), Gekleurd verleden. Familie in oorlog. Tielt, Lannoo, 2010, 9-15.
De Wispelaere 1980
Paul de Wispelaere, ‘Een vrouw tussen tuin en wolf’. In: Luk De Vos, Jaki Louage & Jean-Marie Maes (red.), Ivo Michiels een letterwerker aan het woord. Hasselt, Heiland Orbis, 1980, 239-246.
Eeckhout 2015
Bart Eeckhout, ‘Opvallend hoe schraal de Tweede Wereldoorlog herdacht wordt in dit land’. In: De Morgen, 4 mei 2015.
Elias 1969-1972
Hendrik J. Elias, Vijfentwintig jaar Vlaamse Beweging. Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel, 1969-1972 (4 dln).
Erll 2011
Astrid Erll, ‘Traumatic pasts, literary afterlives, and transcultural memory: new directions of literary and media memory studies’. In: Journal of Aesthetics & Culture 3 (2011), 1-5.
Ester & De Moor 1994
Hans Ester & Wam de Moor, ‘Inleiding’. In: Hans Ester & Wam de Moor (red.), Een halve eeuw geleden. De verwerking van de Tweede Wereldoorlog in de literatuur. Kampen, Kok Agora, 1994, 15-28.
Felman 1992
Shoshana Felman, ‘After the Apocalypse: Paul de Man and the Fall to Silence’. In: Shoshana Felman & Dori Laub, Testimony. Crises of Witnessing in Literature, Psychoanalysis, and History. New York/Londen, Routledge, 1992.
Florquin 1962
Joos Florquin, Ten huize van… Gesprekken met Vlaamse kunstenaars 1. Leuven, Davidsfonds, 1962.
Forter 2007
Greg Forter, ‘Freud, Faulkner, Caruth: Trauma and the Politics of Literary Form’. In: Narrative, 15 (2007) 3, 259-285.
Frank 2007
David A. Frank, ‘A Traumatic Reading of Twentieth-Century Rhetorical Theory: The Belgian Holocaust, Malines, Perelman, and de Man’. In: Quarterly Journal of Speech 93 (2007) 3, 308-343.
Freundlieb 2000
Dieter Freundlieb, ‘Derrida’s Defence of Paul de Man’s Wartime Writings: A Deconstructionist Dilemma’. In: Orbis Litterarum, 55 (2000) 1, 2-13.
Fries 1989
Thomas Fries, ‘Paul de Man’s 1940-1942 Articles in Context’. In: Werner Hamacher, Neil Hertz & Thomas Keenan (red.), Responses. On Paul de Man’s Wartime Journalism. Lincoln/Londen, University of Nebraska Press, 1989, 193-203. [Vertaling door Judith Geerke & Glenn W. Most]
Ganteau & Onega 2011
Jean-Michel Ganteau & Susan Onega, ‘Introduction’. In: Jean-Michel Ganteau & Susan Onega (red.), Ethics and Trauma in Contemporary British Fiction. Amsterdam/New York, Rodopi, 2011, 7-20.
Goethals 2012
Piet Goethals, ‘Zwart op wit’. In: Focus Knack, 4 april 2012.
Goossens 2008
Ruud Goossens, N-VA-voorzitter Bart De Wever krijgt verdediging uit onverwachte hoek’. In: De Morgen, 9 juli 2008.
Hamacher e.a. 1989a
Werner Hamacher, Neil Hertz & Thomas Keenan, ‘Preface’. In: Werner Hamacher, Neil Hertz & Thomas Keenan (ed.), Responses. On Paul de Man’s Wartime Journalism. Lincoln/Londen, University of Nebraska Press, 1989, vii-viii.
Hamacher e.a. 1989b
Werner Hamacher, Neil Hertz & Thomas Keenan, ‘Paul de Man: A Chronology, 1919-1949’. In: Werner Hamacher, Neil Hertz & Thomas Keenan (ed.), Responses. On Paul de Man’s Wartime Journalism. Lincoln/Londen, University of Nebraska Press, 1989, xi-xxi.
Hardy 1943
Paul Hardy, ‘Kroniek van het Proza’. In: Volk en Kultuur, 3 (1943), 40, 688-691.
Harth 2008
Dietrich Harth, ‘The Invention of Cultural Memory’. In: Astrid Erll & Ansgar Nünning (red.), Cultural Memory Studies. An International and Interdisciplinary Handbook. Berlijn/New York, Walter de Gruyter, 2008, 85-96.
Hellawell & Brewin 2004
Steph J. Hellawell & Chris R. Brewin, ‘A comparison of flashbacks and ordinary autobiographical memories of trauma: content and language’. In: Behaviour Research and Therapy, 42 (2004), 1–12.
Henn 1987
Carola Henn, ‘Oorlog en collaboratie: variatie op een thema in de romanliteratuur van Nederland en Vlaanderen’. In: Literatuur, 4 (1987) 3, 147-152.
Henn 1989
Carola Henn, ‘De Tweede Wereldoorlog in de literatuur van Vlaanderen en Wallonië, een Belgische aangelegenheid?’. In: Vlaamse Gids, 73 (1989), 2-13.
Herman 2002
Judith Herman, Trauma en herstel. De gevolgen van geweld – van mishandeling thuis tot politiek geweld. Amsterdam, Wereldbibliotheek, 2002.
Herman e.a. 1989
Luc Herman, Kris Humbeeck & Geert Lernout, ‘Introduction: (Dis)continuities’. In: Luc Herman, Kris Humbeeck & Geert Lernout, (Dis)continuities. Essays on Paul de Man. Amsterdam/Antwerpen, Rodopi/Restant, 1989, 11-25. [Postmodern Studies, 2]
Herman & Vervaeck 2009
Luc Herman & Bart Vervaeck, Vertelduivels. Handboek verhaalanalyse. s.l., [Nijmegen], Vantilt, 2009.
Higonnet 2002
Margaret R. Higonnet, ‘Authenticity and Art in Trauma Narratives of World War I’. In: Modernism/Modernity, 9 (2002) 1, 91-107.
Humbeeck 2003
Kris Humbeeck, ‘“Een nieuwe generatie van onwetenden wordt opgeleid”. Collaboratie, berechting en maatschappelijke integratie volgens Louis Paul Boon’. In: Louis Paul Boon, Dimitri Verhulst, Chris van der Heijden, Kris Humbeeck, Hij was een zwarte. Over oorlog en collaboratie. Antwerpen/Amsterdam, Meulenhoff|Manteau, 2003, 85-142.
Humbeeck 2008
Kris Humbeeck, ‘“Mama, zei hij”: vrouwbeelden en verbale manhaftigheid in Filip De Pillecyns repressieroman Aanvaard het leven’. In: Filip De Pillecyn Studies, 4 (2008), 95-120.
Humbeeck 2010
Kris Humbeeck, ‘Begoochelingen en ontgoochelingen van een Vlaamse nationaal-socialist. Omtrent het idealisme van de schrijver Filip De Pillecyn’. In: Zacht Lawijd, 9 (2010) 4, 23-65.
Humbeeck 2011
Kris Humbeeck, De Pillecyn-getuigenis. Lezing voor Het Literaire Pleidooi. 3 maart 2011.
[http://www.deburen.eu/userfiles/files/2011_1/Humbeeck%20-%20De%20Pillec…]
[toegang op 9 mei 2015]
Humbeeck 2012
Kris Humbeeck, ‘Ik ben je beste vriend, maar ook je ergste vijand. Over de lastige vriendschap tussen Louis Paul Boon en Hugo Claus’. In: Zacht lawijd, 12 (2012) 2, 55-75.
Humbeeck 2015
Kris Humbeeck, typoscript ‘Kleine draagbare geschiedenis van de Vlaamse Kerel (III). De verwondering (1962), of Claus in dialoog met Conscience’. [versie voorjaar 2015]
Huybrechts 2009
Paul Huybrechts, Hugo’s heilige vuur. De intieme biografie van de jonge Hugo Schiltz. 1927-1954. Antwerpen/Amsterdam, Meulenhoff|Manteau, 2009.
Huyse 1990
Luc Huyse, ‘Onverteerd verleden. Over geschiedschrijving van collaboratie en repressie’. In: Ons Erfdeel, 33 (1990), 239-243.
Huyse 2006
Luc Huyse, Alles gaat voorbij, behalve het verleden. Leuven/Amsterdam, Van Halewyck/Van Gennep, 2006.
Huyse & Dhondt 1991
Luc Huyse & Steven Dhondt, Onverwerkt verleden. Collaboratie en repressive in België (1942-1952). Leuven, Kritak, 1991.
Huyse & Hoflack 1994
Luc Huyse & Kris Hoflack, Onverwerkt verleden. Een naschrift. Leuven, Instituut Recht en Samenleving, 1994. [Cahier van het Instituut Recht en Samenleving, 2]
Huyssen 2001
Andreas Huyssen, ‘Present Pasts: Media, Politics, Amnesia’. In: Arjun Appadurai (red.), Globalization. Durham, Duke UP, 2001, 57-77.
Janssens 1998
Willem Janssens, Een geschiedenis van de door Lieven Gevaert opgerichte fotografische industrie. Deel 3: Een nieuwe vuurproef 1939-1945. Mortsel, Agfa-Gevaert N.V., 1998.
Janssens & Roosens 1998
Willem Janssens & Laurent Roosens, ‘Lieven Gevaert’. In: Gaston Durnez e.a., Nieuwe encyclopedie van de Vlaamse beweging. Tielt, Lannoo, 1998, II, 1299-1301.
Jespers 2008
Henri-Floris Jespers, ‘Denkend aan Jan d’Haese’. In: Blog Jespers, 5 april 2008.
[ http://mededelingen.over-blog.com/article-18459898.html]
[toegang op 18 juli 2015]
J.V.B. 1958
J.V.B, ‘Marcel Matthys 60 jaar’. In: De Standaard, 19 december 1958.
Kacandes 2005
Irene Kacandes, ‘Trauma Theory’. In: David Herman, Manfred Jahn & Marie-Laure Ryan (red.), Routledge Encyclopedia of Narrative Theory. Londen/ New York, Routledge, 2005, 615-619.
Kansteiner & Weilnböck 2008
Wulf Kansteiner & Harald Weilnböck, ‘Against the Concept of Cultural Trauma’. In: Astrid Erll & Ansgar Nünning (red.), Cultural Memory Studies. An International and Interdisciplinary Handbook. Berlijn/New York, Walter de Gruyter, 2008, 229-240.
Klein 2000
Kerwin Lee Klein, ‘On the Emergence of Memory in Historical Discourse’. In: Representations, 69 (2000), 127-150.
LaCapra 2001
Dominick LaCapra, Writing history, writing trauma. Baltimore & Londen, The John Hopkins University Press, 2001.
Lampo 1949
Hubert Lampo, ‘Een nieuw geluid: Ivo Michiels’. In: Volksgazet, 5 mei 1949.
Lensen 2007a
Jan Lensen, ‘“Is dat nu oorlog?”: Aspecten van de verwerking van de gebeurtenissen rond mei 1940 in het Vlaamse proza’. In: Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 44 (2007), 233-269.
Lensen 2007b
Jan Lensen, ‘Mythe en contramythe. Collaboratie en repressie in de Vlaamse literatuur na de Tweede Wereldoorlog’. In: Hans Vandevoorde & Bart Vervaeck (red)., Literatuur en geschiedenis. Gent, VAL, 2007, 101-109.
Lensen 2014a
Jan Lensen, De foute oorlog. Schuld en nederlaag in het Vlaamse proza over de Tweede Wereldoorlog. Antwerpen/Apeldoorn, Garant, 2014.
Lensen 2014b
Jan Lensen, ‘Strijd en mens. Ideologie en psychologie bij Marcel Matthijs’. In: Jan Lensen, Ludo Stynen & Yves T’Sjoen (red.), De stekelige jaren. Literatuur en politiek in Vlaanderen. Gent, Academia Press, 2014, 171-193.
Le Roy 2007
Frederik Le Roy, ‘Theater als efemere geheugenkunst en geheugenkunst van het efemere’. In: Lucia Van Heteren, Chiel Kattenbelt, Christel Stalpaert & Rob van der Zalm (red.), Ornamenten van het vergeten. Amsterdam, Amsterdam University Press, 2007, 59-72.
Le Roy, Stalpaert & Verdoodt 2010
Frederik Le Roy, Christel Stalpaert & Sofie Verdoodt, ‘Introduction: Performing Cultural Trauma in Theatre and Film. Between Representation and Experience’. In: Arcadia, 45 (2010) 3, 249-263.
Leys 2000
Ruth Leys, Trauma. A Genealogy. Chicago/Londen, The University of Chicago Press, 2000.
Littell 2008
Jonathan Littell, Het droge en het vochtige een korte verkenning op fascistisch grondgebied. Amsterdam, Arbeiderspers, 2008.
Luckhurst 2008
Roger Luckhurst, The Trauma Question. Abingdon/New York, Routledge, 2008.
Luyten 1998
Dirk Luyten, ‘Victor Leemans.’ In: Gaston Durnez e.a., Nieuwe encyclopedie van de Vlaamse beweging. Tielt, Lannoo, 1998, II, 1812-1813.
Maes 1978
Jean-Marie Maes, Ivo Michiels. Brugge/Nijmegen, Orion/B. Gottmer, 1978. [Grote ontmoetingen: literaire monografieën, 19]
Matthijs 1943
Marcel Matthijs, Menschen in den strijd. Antwerpen, De Sikkel, 1943.
Matthijs 1959
Marcel Matthijs, Onder de toren. Uurboek van een terdoodveroordeelde. Langemark, N.V. Vonksteen, 1959.
McQuillan 2001
Martin McQuillan, Paul de Man. Londen/New York, Routledge, 2001. [Routledge Critical Thinkers, 3]
McQuillan 2011a
Martin McQuillan, ‘Déjà Vieux: Derrida's Late Conjuration of de Man’. In: Parallax, 17 (2011) 1, 18-33.
McQuillan 2011b
Martin McQuillan, ‘The secrets of Paul de Man’. In: Theory, Culture & Society, 28 (2011), 140-157.
Meier 2012
Jan M. Meier, ‘Tussen Romantekst en film. Van Het afscheid tot Een huis tussen hond en wolf’. In: Lars Bernaerts, Hans Vandevoorde & Bart Vervaeck, Ivo Michiels intermediaal. Gent, Academia Press, 2012, 127-140. [SEL-reeks, 5]
Melis 1979
Willem Melis, ‘Face au mur’. In: Filip de Pillecyn, Face au mur. Leuven, De Clauwaert, 1979, 7-10.
Mertens 2013
Bram Mertens, ‘“An Explosion of Vitality and Creativity”? Memory and Historiography of the Second world War in Belgium and the Netherlands’. In: Dutch Crossing, 37 (2013) 1, 41-56.
M.H.S. 1941
M.H.S., ‘In de Stille Stede. Een Kunstalbum over Brugge door Albert Goethals en Jan Schepens’. In: Algmeeen Nieuws, 7 oktober 1941.
Michiels 1969
Ivo Michiels, Het vonnis. Leuven, Davidsfonds, 1969. [Belfortreeks]
Michiels 1979
Ivo Michiels, Een huis tussen tuin en wolf. Een film. Amsterdam, De Bezige Bij, 1979.
Moore 2003
Bob Moore, ‘“Goed en fout” or “grijs verleden”? Competing perspectives on the history of the Netherlands under German Occupation 1940-145’. In: Dutch Crossing, 27 (2003) 2, 155-168.
Müller 2002
Jan-Werner Müller, ‘Introduction: the power of memory, the memory of power and the power over memory’. In: Jan-Werner Müller (red.), Memory & Power in Post-War Europe. Studies in the Presence of the Past. Cambridge, Cambridge University Press, 2002, 1-38.
Müller 2007
Karl Müller, ‘Images of the Second World War in Austrian Literature after 1945’. In: Studies in 20th & 21st Century Literature, 31 (2007) 1, 52-81.
Nefors 2000
Patrick Nefors, Industriële collaboratie in België. De Gallopindoctrine, de emissiebank en de Belgische industrie in de Tweede Wereldoorlog. Leuven, Van Halewyck & Nefors, 2000.
Nelissen 1980
Ivo Nelissen, ‘Van Een tuin tussen hond en wolf tot Een vrouw tussen hond en wolf’. In: Luk De Vos, Jaki Louage & Jean-Marie Maes (red.), Ivo Michiels een letterwerker aan het woord. Hasselt, Heiland Orbis, 1980, 247-257.
Nooteboom & Claus 2004
Cees Nooteboom & Hugo Claus, Over Het verdriet van België. Amsterdam/Antwerpen, Atlas, 2004.
Nora 1989
Pierre Nora, ‘Between Memory and History: Les Lieux de Mémoire’. In: Representations, 26 (1989), 7-25.
Norris 1988
Christopher Norris, Paul de Man. Deconstruction and the Critique of Aesthetic Ideology. New York/Londen, Routledge, 1988.
Oosterwijk 1943
Herman Oosterwijk, ‘Nederlandsche Letteren. Pool en tegenpool van een talent’. In: Het Vlaamsche Land, augustus 1943.
Pederson 2014
Joshua Pederson, ‘Speak, Trauma: Toward a Revised Understanding of Literary Trauma Theory’. In: Narrative, 22 (2014) 3, 333-353.
Peitsch 1999
Helmut Peitsch, ‘Introduction: Studying European Literary Memories’. In: Helmut Peitsch, Charles Burdett & Claire Gorrara (red.), European Memories of the Second World War. New York/Oxford, Berghahn Books, 1999, xiii-xxxi.
Peleman 1983
Bert Peleman, ‘Marcel Matthijs (1899-1964): een schrijver uit het goede hout “gezaagd”’. In: Bert Peleman, Geboeid maar … ongebonden: Getuigenissen uit een beloken tijd. Retie, Kempische Boekhandel, 1983, 84-89.
Pellicer-Ortin 2011
Silvia Pellicer-Ortin, ‘The Ethical Clock of Trauma in Eva Figes’ Winter Journey’. In: Jean-Michel Ganteau & Susan Onega (red.), Ethics and Trauma in Contemporary British Fiction. Amsterdam/New York, Rodopi, 2011, 37-60.
Platenkamp 2014
Lotte Platenkamp, ‘De naoorlogse literatuur in Nederland en Vlaanderen – De verwerking van de Tweede Wereldoorlog in Het verdriet van België’. 2014.
[http://hugoclaus.wp.hum.uu.nl/de-naoorlogse-literatuur-in-nederland-en-…]
[toegang op 5 april 2015]
Prenninger 2009
Alexander Prenninger, ‘Zelfbedrog en dubbelspraak. De “verbannen” herinnering van de Tweede Wereldoorlog in Oostenrijk’. In: Frank van Vree & Rob van der Laarse (red.), De dynamiek van de herinnering: Nederland en de Tweede Wereldoorlog in een internationale context. Amsterdam, Bert Bakker, 2009, 265-287.
Radstone 2007
Susannah Radstone, ‘Trauma Theory: Contexts, Politics, Ethics’. In: Paragraph, 30 (2007) 1, 9-29.
Ranke 1979
Bert Ranke, ‘Verantwoording’. In: Filip de Pillecyn, Face au mur. Leuven, De Clauwaert, 1979, 5-6.
Ravyts & Rondas 2001
Kurt Ravyts & Jos Rondas, Het Brugse 1940-1945. Bevrijding en Straattereur. Kortrijk, Groeninghe, 2001, II.
Renders 1995
Luc Renders, ‘Collaboratie, weerstand en repressie in Vlaams proza over de Tweede Wereldoorlog’. In: Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans, 2 (1995), 45-54.
Reynebeau 1995
Marc Reynebeau, Het klauwen van de leeuw, de Vlaamse identiteit van de 12e tot de 21e eeuw, Leuven, Van Halewyck, 1995.
Riegler 2007
Roxane Riegler, ‘The Necessity of Remembering Injustice and Suffering: History, Memory and the Representation of the Romani Holocaust in Austrian Contemporary Literature’. In: Studies in the 20th & 21st Century Literature, 31 (2007) 1, 260-284.
Roosens 1993
Laurent Roosens, ‘Lieven Gevaert: de eerste kwarteeuw’. In: Laurent Roosens, Willem Janssens & Frans Nooyens (red.), Arbeid adelt. Een geschiedenis van de door Lieven Gevaert opgerichte fotografische industrie. Mortsel, Agfa-Gevaert N.V., 1993, I.
Roosens e.a. 1993
Laurent Roosens, Willem Janssens & Frans Nooyens, ‘Verantwoording’. In: Laurent Roosens, Willem Janssens & Frans Nooyens (red.), Arbeid adelt. Een geschiedenis van de door Lieven Gevaert opgerichte fotografische industrie. Mortsel, Agfa-Gevaert N.V., 1993, I.
Rothberg 2008
Michael Rothberg, ‘Decolonizing Trauma Studies. A Response’. In: Studies in the Novel, 40 (2008) 1-2, 224-234.
Rothberg 2014
Michael Rothberg, ‘Preface: beyond Tancred and Clorinda – trauma studies for implicated subjects’. In: Gert Buelens, Sam Durrant & Robert Eaglestone (red.), The Future of Trauma Theory. Contemporary Literary and Cultural Criticism. Abingdon/New York, Routledge, 2014, xi-xviii.
Rutten & Weisgerber 1988
Mathieu Rutten & Jean Weisgerber, Van Arm Vlaanderen tot De voorstad groeit. Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 1988.
Saerens 1998
Lieven Saerens, ‘Jef de Langhe’. In: Gaston Durnez e.a., Nieuwe encyclopedie van de Vlaamse beweging. Tielt, Lannoo, 1998, II, 1790-1791.
Saerens 2000
Lieven Saerens, Vreemdelingen in een wereldstad. Een geschiedenis van Antwerpen en zijn joodse bevolking (1880-1944). Tielt, Lannoo, 2000.
Saerens 2008
Lieven Saerens, ‘Mechelen: de Dossinkazerne. De moord op de joden’. In: Jo Tollebeek, Geert Buelens, Gita Deneckere, Chantal Kesteloot & Sophie de Schaepdrijver (red.), België, een parcours van herinnering. Plaatsen van tweedracht, crisis en nostalgie. Amsterdam, Bert Bakker, 2008, II, 234-249.
San 2015
San, ‘Grootvader Laurette Onkelinx was “oorlogsburgemeester”’. In: De Standaard, 29 april 2015.
Schaevers 2011
Mark Schaevers (red.), De wolken. Uit de geheime laden van Hugo Claus. Amsterdam, De Bezige Bij, 2011.
Seberechts 1992
Frank Seberechts, ‘Beeldvorming over collaboratie en repressie bij de naoorlogse Vlaams-nationalisten’. In: Rudi van Doorslaer (red.), Herfsttij van de 20ste eeuw: extreem-rechts in Vlaanderen 1920-1990, Leuven, Kritak, 1992, 65-82.
Seberechts 1994
Frank Seberechts, Ieder zijn zwarte. Verzet, collaboratie en repressie. Leuven, Davidsfonds, 1994.
Seberechts 1998a
Frank Seberechts, ‘Duits-Vlaamsche Arbeidsgemeenschap (DeVlag)’. In: Gaston Durnez e.a., Nieuwe encyclopedie van de Vlaamse beweging. Tielt, Lannoo, 1998, I, 994-997.
Seberechts 1998b
Frank Seberechts, ‘Filip de Pillecyn’. In: Gaston Durnez e.a., Nieuwe encyclopedie van de Vlaamse beweging. Tielt, Lannoo, 1998, II, 1812-1813.
Seberechts 2002
Frank Seberechts, Tussen Schelde en Wolchow. Vlaanderen en het Oostfront. Brussel/Antwerpen, Globe/Perspectief Uitgaven, 2002.
Seberechts 2007
Frank Seberechts, ‘“Geheel het schoolstelsel in den dienst van de volksgemeenschap”. Filip De Pillecyn als directeur van het Middelbaar Onderwijs (1941-1944)’. In: Filip De Pillecyn Studies, 3 (2007), 105-121.
Serrien 2014
Pieter Serrien, Zo was onze oorlog. Getuigenissen over de Tweede Wereldoorlog in België. Antwerpen, Manteau, 2014.
Simons 1987
Ludo Simons, Geschiedenis van de uitgeverij in Vlaanderen. Tielt, Lannoo, 1987, II.
Sintobin 2012
Tom Sintobin, ‘Haperend verhalen / verhalend haperen. Trauma en narrativiteit bij Hugo Claus’. In: Hans Ester, Chris van der Merwe & Etty Mulder (red.), Woordeloos tot verhaal. Trauma en narratief in Nederlands en Afrikaans. Stellenbosch, SUN MeDIA, 2012, 97-118.
Spackman 1996
Barbara Spackman, Fascist virilities rhetoric, ideology, and social fantasy in Italy. Minneapolis, University of Minnesota Press, 1996.
Speliers 2008
Hedwig Speliers, ‘Filip De Pillecyn en de Duitse connecties’. In: Zacht Lawijd, 7 (2008) 3, 44-67.
Strobbe e.a. 2015
Karel Strobbe, Pieter Serrien & Hans Boers, Van onze jongens geen nieuws. De dwaaltocht van 300.000 Belgische rekruten aan het begin van de Tweede Wereldoorlog. Antwerpen, Manteau, 2015.
Stynen 1980
Ludo Stynen, ‘Ivo Michiels’ vroege werk: een ontkende evolutie’. In: Luk De Vos, Jaki Louage &Jean-Marie Maes (red.), Ivo Michiels een letterwerker aan het woord. Hasselt, Heiland Orbis, 1980, 59-70.
Stynen 2005
Andreas Stynen, Een geheugen in fragmenten. Heilige plaatsen van de Vlaamse Beweging. Tielt, Lannoo, 2005.
Stynen 2009
Ludo Stynen, ‘La Trahison des Clercs. Filip de Pillecyn en de verraders’. In: Lukas De Vos, Yves T’ Sjoen & Ludo Stynen (red.) Verbrande Schrijvers: “culturele” Collaboratie in Vlaanderen (1933-1953). Gent, Academia Press, 2009, 117-133.
Styven 2011
Dorien Styven, ‘Wie De jeugd heeft, heeft de toekomst! De verduitsing van de Hitlerjeugd Vlaanderen’. In: CHTP-BEG, 23 (2011), 161-210.
Theweleit 1989
Klaus Theweleit, Male fantasies. Volume 2: Male bodies: psychoanalyzing the white terror. Oxford/Cambridge, Polity Press, 1989. [Vertaling door Chris Turner & Erica Carter]
Theweleit 1990
Klaus Theweleit, Male fantasies. Volume 1: women, floods, bodies, history. Minneapolis, University of Minnesota Press, 1990. [Vertaling door Stephen Conway]
Theweleit 2008
Klaus Theweleit, ‘Nawoord van Klaus Theweleit’. In: Jonathan Littell, Het droge en het vochtige. Amsterdam/Antwerpen, Arbeiderspers, 2008, 107-120.
Thijs 2014
Tommy Thijs, ‘PS eist ontslag van minister Jambon en staatssecretaris Francken’. In: De Morgen, 15 oktober 2014.
[http://www.demorgen.be/binnenland/ps-eist-ontslag-van-minister-jambon-e…]
[toegang op 20 juli 2015]
Tommissen 2007
Piet Tommissen, Nieuwe buitenissigheden. La Hulpe, Apsis, 2007.
Tuttleton 1991
James Tuttleton, ‘Quisling criticism: the case of Paul de Man. A review of Signs of the Times: Deconstruction & the Fall of Paul de Man by David Lehman’. In: The New Criterion, april 1991.
[http://www.newcriterion.com/articles.cfm/Quisling-criticism--the-case-o…]
[toegang op 16 maart 2015]
Van Bork e.a. 2012-2014
G.J. van Bork, D. Delabastita, H. van Gorp, P.J Verkruijsse & G.J. Vis, ‘Paul de Man affaire’. In: Algemeen letterkundig lexicon. 2012-2014.
[http://www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/dela012alge01_01_00588.php]
[toegang op 16 maart 2015]
Van Causenbroeck 1998
Bernard van Causenbroeck, ‘Renaat van Thillo’. In: Gaston Durnez e.a., Nieuwe encyclopedie van de Vlaamse beweging. Tielt, Lannoo, 1998, III, 3062.
Vanclooster 2007
Stijn Vanclooster, ‘“Alsof uit deze verheerlijking van het leven een diepe melancholie opstijgt”. Het onthaal van De veerman en de jonkvrouw’. In: Filip De Pillecyn Studies, 3 (2007), 181-210.
Vandebroek 2011
Hannelore Vandebroek, ‘Belgische vrouwenarbeid in nazi-Duitsland’. In: Uitgelezen 17, 1 (2011), 9-12.
Van den Braembussche 1998
Antoon van den Braembussche, ‘Literatuur en de impact van de Tweede Wereldoorlog in België: een proeve van synthese’. In: Dirk De Geest, Paul Aron & Dirk Martin (red.), Hun Kleine Oorlog. De invloed van de Tweede Wereldoorlog op het Literaire Leven in België. Leuven, Peeters/Soma, 1998, 319-335.
Van den Toorn 1975
M.C. van den Toorn, Dietsch en volksch. Een verkenning van het taalgebruik der nationaal-socialisten in Nederland. Groningen, H.D. Tjeenk Willink bv., 1975. [De Nieuwe Taalgids Cahiers, 5]
Van den Toorn 1991
M.C. van den Toorn, Wij melden u den nieuwen tijd: een beschouwing van het woordgebruik van de nationaal-socialisten, ‘s-Gravenhage, SDU, 1997.
Van der Elst 2006
Wim van der Elst, ‘Filip De Pillecyn met de ‘DeVlag’ naar Duitsland’. In: Filip de Pillecyn Studies, 2 (2006), 57-78.
Vanderstraeten 2007
Margot Vanderstraeten, 'Ik ben een als opa geschminkte jongeling': Ivo Michiels over leven en werk’. In: De Morgen, 2 mei 2007.
Van der Zalm 2007
Rob van der Zalm, ‘Inleiding. Het orkestreren van het geheugen’. In: Lucia Van Heteren, Chiel Kattenbelt, Christel Stalpaert & Rob van der Zalm (red.), Ornamenten van het vergeten. Amsterdam, Amsterdam University Press, 2007, 9-14.
Van Doorslaer 2003
Rudi van Doorslaer, ‘Gebruikt verleden. De politieke nalatenschap van de Tweede Wereldoorlog in België, 1945-2000’. In: Gita Deneckere & Bruno De Wever (red.), Geschiedenis maken: liber amicorum Herman Balthazar. Gent, 2013, 227-266.
Van Goethem 2001
Herman van Goethem, ‘De historicus tussen hamer en aambeeld. Het collectieve geheugen in België anno 2001, t.a.v. collaboratie, Nieuwe Orde en jodenvervolging in 1940-1944’. In: Bijdragen tot de eigentijdse geschiedenis, 6 (2001) 9, 237-253.
Van Goethem 2015
Herman van Goethem, ‘Maak van 8 mei een officiële feestdag’. In: De Morgen, 8 mei 2015.
Vanheste 1999
Bart Vanheste, ‘Gebruikte en nieuwe bouwstenen voor een multidisciplinair Claushaus. Over de tekstexterne benadering van Claus’ werk’. In: Georges Wildemeersch & Gwennie Debergh (red.), Hugo Claus “Wat bekommert zich de leeuw om de vlooien in zijn vacht”. Leuven, Peeters, 1999, 49-64.
Van Horenbeek 2015
Jeroen van Horenbeek, 'Collaboratie was fout op elk vlak'. In: De Morgen, 7 mei 2015.
Van Laere & Craeninckx 2004
Stefaan van Laere, Frans & Jozef Creaeninckx, Een klein dorp, een zware tol. Het drama van collaboratie en verzet in Meensel-Kiezegem. Antwerpen, Manteau, 2004.
Vanlandschoot 2007a
Romain Vanlandschoot, ‘Van “de soldaat Johan” tot “Herman den ss-soldaat”. Peiling naar de verhouding tussen literatuur, Vlaamse beweging en collaboratie’. In: Wetenschappelijke tijdingen, 66 (2007) 4, 322-352.
Vanlandschoot 2007b
Romain Vanlandschoot, ‘De lange weg naar Westland. Peilen naar de betekenis van Filip De Pillecyns korte redacteurschap in 1942’. In: Filip de Pillecyn Studies, 3 (2007), 123-145.
Van Neygen 2005
Etienne van Neygen, ‘FDP: soldaat en antimilitarist?’. In: Filip de Pillecyn Studies, 1 (2005), 49-72.
Van Samang 2010
Fabian van Samang, Doodgewone woorden. NS-taal en de Shoah. Leuven, Universiteitspers Leuven, 2010.
Van Thienen 2003
Jos van Thienen, ‘Louis & Co. Identiteit en gender in Het verdriet van België van Hugo Claus’. In: Spiegel der Letteren, 45 (2003), 49-73.
Van Vree 2009
Frank van Vree, ‘De dynamiek van de herinnering. Nederland in een international context’. In: Frank van Vree & Rob van der Laarse (red), De dynamiek van de herinnering: Nederland en de Tweede Wereldoorlog in een internationale context. Amsterdam, Bert Bakker, 2009, 17-40.
Van Vree & Van der Laarse 2009
Frank van Vree & Rob van der Laarse, ‘Ter inleiding’. In: Frank van Vree & Rob van der Laarse (red), De dynamiek van de herinnering: Nederland en de Tweede Wereldoorlog in een internationale context. Amsterdam, Bert Bakker, 2009, 7-16.
Van Wilderode 1992
Anton van Wilderode, ‘De levensloop van Filip De Pillecyn’. In: Koenraad De Meulder, Hilde Houwen, Bernhard Moens (red.), 100 jaar Filip De Pillecyn. Gent, Academia Press, 1992, 9-20.
Verhaeghe 2009
Lien Verhaeghe, Trauma en Geweld in het oeuvre van Ivo Michiels. Masterproef Universiteit Gent, o.l.v. Lars Bernaerts, 2009.
[http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/415/006/RUG01-001415006_2010_0001…]
[toegang op 18 juli 2015]
Verschoore 1977
Nicole Verschoore, ‘Tussen hond en wolf’. In: Het laatste nieuws, 2 december 1977.
Verstraete 1994
Pieter Jan Verstraete, De oostfrontroman in de Vlaamse literatuur. Kortrijk, Verstraete, 1994.
Verstraete 2000
Pieter Jan Verstraete, Onverfranst, onverduitst. De oorlogsjaren van Jeroom Leuridan, 1940-1945. Kortrijk, Groeninghe, 2000.
Visser 2011
Irene Visser, ‘Trauma theory and postcolonial literary studies’. In: Journal of Postcolonial Writing, 47 (2011) 3, 270-282.
Waegemans 2013
Emmanuel Waegemans, ‘Filip De Pillecyns gevangenisdossier (II)’. In: Filip De Pillecyn Studies, 9 (2013), 113-158.
Wauters 2015
Roel Wauters, ‘Geboortedorp van Eddy Merckx denkt tijdens Tour-passage ook aan deportaties in WO II. Even geen oorlog, de koers komt’. In: De Morgen, 6 juli 2015.
[http://www.demorgen.be/sport/geboortedorp-van-eddy-merckx-denkt-tijdens…]
[toegang op 6 juli 2015]
Whitehead 2004
Anna Whitehead, Trauma Fiction. Edinburgh, Edinburgh University Press, 2004.
Wielenga 2003
Friso Wielenga, ‘An inability to mourn? The German Federal Republic and the Nazi past’. In: European Review, 11 (2003) 4, 551-572.
Wiener 1989
Jon Wiener, ‘The Responsibilities of Friendship: Jacques Derrida on Paul de Man's Collaboration’. In: Critical Inquiry, 15 (1989) 4, 797-803.
Wildemeersch 1994
Georges Wildemeersch, ‘Kroniek 1929-1950’. In: Georges Wildemeersch e.a. (red.), Het teken van de ram 1. Leuven/Amsterdam, Kritak/De Bezige Bij, 1994, 49-80.
Wildemeersch 2008
Georges Wildemeersch, ‘Inleiding’. In: Georges Wildemeersch (red.), Laat nooit deze brief aan iemand lezen. De briefwisseling tussen Hugo Claus en Simon Vinkenoog. 1951-1956. Amsterdam, De Bezige Bij, 2008.
Wildemeersch 2013a
Georges Wildemeersch, ‘Familieroman’. In: Kleine encyclopedie van Het verdriet. Amsterdam, De Bezige Bij, 2013, 7-39.
Wildemeersch 2013b
Georges Wildemeersch, ‘Kroniek van de politiek 1929/2008’. In: Kevin Absillis, Sarah Beeks & Kris Lembrechts (red.), De plicht van de dichter: Hugo Claus en de politiek. Antwerpen, De Bezige Bij, 2013, 17-152.
Wildemeersch 2014
Georges Wildemeersch, ‘“Grauwvuur”: het eerste gedicht van Hugo Claus.’ In: Poëziekrant, 5 (2014) 14, 7-9.
Wouters 2004
Nico Wouters, Oorlogsburgemeesters 40/44. Lokaal bestuur en collaboratie in België. Tielt, Lannoo 2004.
Wouters 2015
Nico Wouters, ‘Tussen '40 en '45 ligt veel grijs’. In: De Standaard, 2 mei 2015.
