Over struikelen en menszijn in de documentaire films van Werner Herzog
Op een zomernacht twee jaar geleden bevond ik me op mijn zolderkamer, starend naar het scherm van mijn laptop. Ik had net Grizzly Man bekeken, een documentaire film van de Duitse cineast Werner Herzog, en was danig onder de indruk. Het tragische verhaal over de Amerikaanse activist Timothy Treadwell, die gedurende dertien zomers in Alaska tussen de beren leefde en ironisch genoeg stierf in de klauwen van één van deze dieren, had me diep getroffen. Het was het moment waarop het zaadje geplant werd waaruit enkele jaren later een volledige masterscriptie zou groeien, gewijd aan het belang en de kracht van Herzogs documentaire films.
Treffende documentaire
De documentaire film is aan een opmars bezig. Het genre is meer dan ooit aanwezig, zichtbaar, iets waar mensen – hopelijk u ook – de deur voor uitgaan of de televisie voor aanzetten. Werner Herzog is één van de filmmakers die een eigen stempel wist en weet te drukken op het genre van de documentaire. De man maakt films sinds de jaren 1960, zowel fictie als non-fictie, en bracht recent zijn nieuwste documentaire film uit, getiteld Lo and Behold: Reveries of the Connected World (2016). Herzog gebruikt voor al zijn documentaire films de camera als dissectie instrument. Hij probeert steeds voorbij de oppervlakte te snijden, lagen af te pellen, op zoek naar wat hij over ons als mens kan reveleren. Als een onderzoeker trekt hij de wereld in om ons een treffende blik te gunnen op onze omgeving en de mensen met wie we deze wereld delen. Maar hoe doet hij dat juist en wat is de kracht en het belang daarvan?
In mijn masterscriptie getiteld Making meaning out of bodily sense (naar een citaat van de Amerikaanse filosofe en critica Vivian Sobchack) onderzocht ik vier van Herzogs documentaire films: The Great Ecstasy of Woodcarver Steiner (1974), The Dark Glow of the Mountains (1984), Grizzly Man (2005) en Into the Abyss: A Tale of Death, A Tale of Life (2011). Al deze films hadden me bij het bekijken ervan weten te treffen. Ik wou ontdekken wat dit juist mogelijk maakte aangezien ik het genre van de documentaire film tot dan toe altijd eerder belerend en oninteressant had gevonden. Daarom onderzocht ik hoe bepaalde aspecten, zowel de aanwezige thema’s als esthetische keuzes in de documentaire films van Herzog, in dialoog treden met de kijker. Het onderzoek werd bijgevolg vrij letterlijk een poging to make meaning out of bodily sense. Een onderzoek waarin ik op kunstwetenschappelijke wijze zou kunnen verklaren waarom ik zo lichamelijk en mentaal getroffen was geweest.
Menszijn en struikelen
Doorheen het onderzoek werd duidelijk dat Herzog via zijn documentaire films ons zijn mens- en wereldbeeld voorschotelt, zijn blik op de wereld. Dit is één van de constante thema’s in zijn werk. Herzogs visie getuigt van een groot ontzag voor de natuur en hij portretteert de mens daarin als een klein, fragiel wezen. De hoofdfiguren in zijn documentaire films mogen dan op het eerste gezicht persona’s lijken (dé schansspringer, dé bergbeklimmer, dé crimineel of dé activist), doorheen de film verschijnt steeds de fragiele mens achter de persona ten tonele. Zo is de crimineel in Into the Abyss, een film over de dodencel in Texas, geen monster maar een mens die ooit geboren werd, gevormd werd door het verleden en nu de gevolgen draagt van zijn keuzes. Een fragiele mens die niet zoveel verschilt van u en ik en daarom ook net zo kan treffen. Een zwart-wit beeld op criminaliteit wordt doorprikt.
Herzog maakt niet alleen treffende portretten vanuit de verhaalstof maar doet dit ook visueel en stilistisch. Hij is als filmmaker steeds op zoek naar nieuwe beelden om een onderwerp in beeld te brengen. Na de analyse van een heel scala aan beeldstrategieën, manieren waarop Herzog zijn onderwerpen in beeld brengt, ontdekte ik dat Herzog het kijkpatroon van de kijker wil uitdagen. We zijn heel gewend om films en documentaire films te bekijken die ons naadloos leiden en waarbij we ons nauwelijks bewust zijn van onze manier van kijken. Niet bij Herzog. Herzog deelt je, door middel van stilistische ingrepen, soms een klap uit of doet je struikelen over wat je ziet. Het gestruikel breekt ons kijkpatroon.
Zo laat Herzog in Into the Abyss bijvoorbeeld de priester Richard Lopez aan het woord. Lopez is een priester die in Texas de executies van gevangenen begeleidt. Herzog filmt Lopez niet tegen een neutrale achtergrond zoals in veel documentaires het geval is maar brengt de priester vijf minuten lang in beeld voor het kerkhof waar alle dode gevangenen begraven liggen. Op visuele wijze presenteert Herzog je het vraagteken dat hij bij de doodstraf plaatst. Het beeld schokt, de kijker moet het beeld visueel en emotioneel begrijpen. Al struikelend, wachtend en reflecterend, krijgt de kijker de mogelijkheid zijn eigen ideeën en mening te formuleren. Geen voorgekauwde conclusies dus in deze documentaire film. Herzog wil door middel van inhoud en vorm een kleine barst creëren in ons kijkgedrag. We worden getroffen en staan daardoor stil bij dat wat we zien.
Een kleine opening voor veranderlijkheid
Niet alleen in Into the Abyss maar ook in de andere documentaire films van Herzog wordt ons kijkgedrag uitgedaagd. Door mensen als de fragiele wezens te tonen die ze zijn, maakt Herzog een connectie tussen de gefilmde persoon en het publiek dat de film bekijkt. De beeldstrategieën, die gericht zijn op het uitdagen van ons kijkpatroon, ondersteunen deze connectie. Herzog creëert een filmervaring die ons ertoe aanzet om zaken te herdenken, te herbekijken, opnieuw te overwegen. Deze manier van documentaire maken heeft niet alleen een artistiek product tot gevolg maar heeft ook een politieke kracht. Het scherpt ons kritisch denkvermogen aan en het besef dat de wereld en haar inwoners niet in een zwart-wit schema in te passen zijn. De wereld verschijnt in onnoemelijk veel tinten en is een complex geheel. Herzog doelt op een poëtisch begrip van deze wereld; een begrip dat treft en onze blik op deze wereld veranderlijk maakt.
Bibliografie
Audiovisueel beeldmateriaal
Everest Unmasked. VHS. Onder regie van Leo Dickinson. 1978; s.l., 2000.
Grizzly Man. DVD. Onder regie van Werner Herzog. 2005; Californië: Lions Gate Films, 2006.
Into the Abyss: A Tale of Death, A Tale of Life. DVD. Onder regie van Werner Herzog. 2011; New York: Skellig Rock Productions, 2012.
Land of Silence and Darkness. DVD. Onder regie van Werner Herzog. 1971; Londen: British Film Institute, 2014.
Messner. TV. Onder regie van Les Guthman. 2002; s.l..
The Dark Glow of the Mountains. DVD. Onder regie van Werner Herzog. 1984; Wenen: Werner Herzog Film GMBH, 2016.
The Great Ecstasy of Woodcarver Steiner. DVD. Onder regie van Werner Herzog. 1974; Londen: British Film Institute, 2014.
Boeken
Ames, Eric. Ferocious Reality - Documentary according to Werner Herzog. Minneapolis: University of Minnesota Press, 2012.
Aumont, Jacques. L’oeil Interminable. Cinéma et Peinture. Parijs: Librairie Séguier, 1989.
Barthes, Roland. Camera Lucida: Reflections on Photography. Vertaald door Richard Howard. New York: Hill and Wang, 1980.
Bazin, André. Qu’est-Ce Que Le Cinéma?. Parijs: Les Editions du Cerf, 1958.
———. What Is Cinema? Volume I. Vertaald door Hugh Gray. Los Angeles: University of California Press, 1967.
Bennett-Carpenter, Benjamin R. Moving Memento Mori Pictures: Documentary, Mortality, and Transformation in Three Films. Washington: ProQuest, 2008.
Bolter, Jay David, en Richard Grusin. Remediation: Understanding New Media. Journal of Chemical Information and Modeling. Cambridge: MIT Press, 1999.
Bruno, Giuliana. Atlas of Emotion: Journeys in Art, Architecture, and Film. New York: Verso, 2007.
Bruzzi, Stella. New Documentary: A Critical Introduction. Londen: Routledge, 2006.
Cook, David A. A History of Narrative Film. New York: W. W. Norton & Company, 2004.
Cronin, Paul, en Werner Herzog. Werner Herzog – A Guide for the Perplexed. Londen: Faber & Faber Ltd., 2014.
Doane, Mary Ann. The Emergence of Cinematic Time - Modernity, Contingency, the Archive. Massachusetts: Harvard University Press, 2002.
Ellis, John. Documentary: Witness and Self-Revelation. New York: Routledge, 2012.
Facos, Michelle. An Introduction to Nineteenth-Century Art. New York: Routledge, 2011.
Fried, Michael. Why Photography Matters as Art as Never Before. Connecticut: Yale University Press, 2008.
Herzog, Werner, en Paul Cronin. Herzog on Herzog. Londen: Faber & Faber Ltd., 2002.
Jackson, Neil et al., red. Snuff: Real Death and Screen Media. New York: Bloomsbury, 2016.
Langer, Lawrence L. The Age of Atrocity: Death in Modern Literature. Boston: Beacon, 1978.
Lehmann, Hans-Thies. Postdramatic Theatre. Vertaald door Karen Jürs-Munby. Londen: Routledge, 2006.
MacDougall, David. The Corporeal Image: Film, Ethnography, and the Senses. Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 2005.
Massumi, Brian. Parables for the Virtual: Movement, Affect, Sensation. Londen: Duke University Press, 2002.
Merleau-Ponty, Maurice. Phenomenology of Perception. Vertaald door Colin Smith. Londen: Routledge en Kegan Paul, 1962.
Moeller, Susan D. Compassion Fatigue: How the Media Sell Disease, Famine, War, and Death. New York: Routledge, 2009.
Mroz, Matilda. Temporality and Film Analysis. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2012.
Murphy, Bernice M. The Suburban Gothic in American Popular Culture. Londen: Pallgrave Macmillan, 2009.
Nichols, Bill. Introduction to Documentary. Bloomington: Indiana University Press, 2010.
Pascal, Blaise. Pensees. Vertaald door A.J. Krailsheimer. Londen: Penguin Books, 1966.
Prager, Brad. The Cinema of Werner Herzog - Aesthetic Ecstasy and Truth. Londen: Wallflower Press, 2007.
Renov, Michael. The Subject of Documentary. Minneapolis: University of Minnesota Press, 2004.
Ricoeur, Paul. Time and Narrative, Volume 3. Vertaald door Kathleen Blamey en David Pellauer. Chicago: University of Chicago Press, 1988.
Rodaway, Paul. Sensuous Geographies: Body, Sense, and Place. Londen: Routledge, 1994.
Shaviro, Steven. Post-Cinematic Affect. Hants: Zero Books, 2010.
Sobchack, Vivian. Carnal Thoughts: Embodiment and Moving Image Culture. Los Angeles: University of California Press, 2004.
———. The Address of the Eye: A Phenomenology of Film Experience. New Jersey: Princeton University Press, 1992.
Vermeersch, Etienne, en Johan Braeckman. De Rivier van Herakleitos - Een Eigenzinnige Visie Op de Wijsbegeerte. Antwerpen: Houtekiet, 2008.
Vogels, Jonathan B. The Direct Cinema of David and Albert Maysles. Carbondale: Southern Illinois University Press, 2010.
von Hantelmann, Dorothea. How to Do Things with Art. Berlijn: Diaphanes Verlag, 2007.
Wahlberg, Malin. Documentary Time - Film and Phenomenology. Minneapolis: University of Minnesota Press, 2008.
Wees, William C. Recycled Images: The Art and Politics of Found Footage Films. New York: Anthology Film Archives, 1993.
Hoofdstukken uit en inleidingen tot boeken
Carr, David. “Maurice Merleau-Ponty: Incarnate Consciousness.” In Existential Philosophers: Kierkegaard to Merleau-Ponty, onder redactie van George Alfred Schrader, 374–387. New York: McGraw-Hill, 1967.
Cook, Roger F. “The Ironic Ecstasy of Werner Herzog – Embodied Vision in The Great Ecstasy of Woodcarver Steiner.” In A Companion to Werner Herzog, onder redactie van Brad Prager, 281–299. Oxford: Wiley-Blackwell, 2012.
Corner, John. “Sounds Real: Music and Documentary.” In New Challenges for Documentary, onder redactie van Alan Rosenthal en John Corner, 242–252. Manchester: Manchester University Press, 2005.
Fischer, Tine, et al. “Welcome to Crossing Boundaries.” In Crossing Boundaries 2000, onder redactie van Tine Fischer et al., n.p.. Kopenhagen: Danish Film Institute, 2000.
Gregg, Melissa, en Gregory J. Seigworth. “An Inventory of Shimmers.” In The Affect Theory Reader, onder redactie van Melissa Gregg en Gregory J. Seigworth, 1. Londen: Duke University Press, 2010.
Grierson, John. “The First Principles of Documentary.” In Grierson on Documentary, onder redactie van Forsythe Hardy, 147. Londen: Faber & Faber Ltd., 1966.
Horswell, John. “Crime Scene Photography.” In The Practice Of Crime Scene Investigation, onder redactie van John Horswell, 125–38. Boca Raton: CRC Press, 2004.
Madison, Gary Brent. “Did Merleau-Ponty Have a Theory of Perception?.” In Merleau-Ponty and Postmodernism, onder redactie van Thomas Busch, 94. New York: State University of New York Press, 1992.
Prager, Brad. “Landscape of the Mind: The Indifferent Earth in Werner Herzog’s Films.” In Cinema and Landscape, onder redactie van Graeme Harper en Jonathan Rayner. Chicago: Intellect Ltd., 2010.
Reinelt, Janelle. “The Promise of Documentary.” In Get Real: Documentary Theatre Past and Present, onder redactie van Alison Forsyth en Chris Megson. New York: Palgrave Macmillan, 2009.
Wilder, Ken. “Michael Fried and Beholding Video Art.” In Proceedings of the European Society for Aesthetics, onder redactie van Fabian Dorsch, Jakub Stejskal, en John Zeimbekis, 294-315. s.l.: s.n., 2011.
Williams, Linda. “Truth, History and the New Documentary.” In New Challenges for Documentary, onder redactie van Alan Rosenthal en John Corner, 59–75. Manchester: Manchester University Press, 2005.
Winston, Brian. “Introduction: The Filmed Documentary.” In The Documentary Film Book, onder redactie van Brian Winston, 1–32. Hampshire: Palgrave Macmillan, 2013.
Internetbronnen
Bencic, Branka. “Double Exposure - A Collision of Past and Present.” Laatst geraadpleegd op 28 maart 2016. http://jelenajuresa.com/mira/essay-branka-bencic/.
“CHRONOLOGY OF DOCUMENTARY HISTORY.” Laatst geraadpleegd op 06 april 2016. http://www.lib.berkeley.edu/MRC/docexhibit/docuchron.htm.
“Jelena Jureša - MIRA, Study for a Portrait.” Laatst geraadpleegd op 28 maart 2016. http://www.km-k.at/en/exhibition/jelena-juresa/text/.
“Junger Deutscher Film - Lexikon Der Filmbegriffe.” Laatst geraadpleegd op 09 april 2016. http://filmlexikon.uni-kiel.de/index.php?action=lexikon&tag=det&id=5680.
“La Sortie de l’Usine Lumière À Lyon (1895) - IMDb.” Laatst geraadpleegd op 06 april 2016. http://www.imdb.com/title/tt0000010/.
“Lo and Behold, Reveries of the Connected World (2016) - IMDb.” Laatst geraadpleegd op 14 april 2016. http://www.imdb.com/title/tt5275828/?ref_=nv_sr_1.
“Mark Degli Antoni.” Laatst geraadpleegd op 25 juli 2016. http://markdegliantoni.com.
Mendelsohn, Sarah. “MIRA, Study for a Portrait.” Laatst geraadpleegd op 28 maart 2016. http://www.openspace-zkp.org/2013/en/artslab.php?a=7&w=59.
“Phenomenology.” Laatst geraadpleegd op 08 juli 2016. http://plato.stanford.edu/entries/phenomenology/#4.
Ressner, Jeffrey. “The Mystery of Werner Herzog,” Laatst geraadpleegd op 01 april 2016. https://www.dga.org/Craft/DGAQ/All-Articles/0904-Winter-2009-10/DGA-Int….
“Werner Herzog - IMDb.” Laatst geraadpleegd op 09 april 2016 http://www.imdb.com/name/nm0001348/bio?ref_=nm_ov_bio_sm.
“Werner Herzog Film - Films by Werner Herzog.” Laatst geraadpleegd op 09 april 2016. http://www.wernerherzog.com/films-by.html.
“Werner Herzog Film - Long Biography.” Laatst geraadpleegd op 09 april 2016. http://www.wernerherzog.com/long-biography.html.
Online tijdschriftartikels
Jordan, Randolph. “The Gap: Documentary Truth between Reality and Perception.” Offscreen 7, nr. 1 (2003): n.p.. Laatst geraadpleegd op 14 april 2016. http://offscreen.com/view/documentary.
Sobchack, Vivian, en Scott Bukatman. “Vivian Sobchack in Conversation with Scott Bukatman.” Journal of E-Media Studies 2, nr. 1 (2009): n.p.. Laatst geraadpleegd op 15 juli 2016. http://journals.dartmouth.edu/cgi-bin/WebObjects/Journals.woa/1/xmlpage….
Tijdschriftartikels
Ames, Eric. “Herzog, Landscape, and Documentary.” Cinema Journal 48, nr. 2 (2008): 49–69.
Barthes, Roland. “Le message photographique.” Communications, nr. 1 (1961): 127-138.
Danto, Arthur C. “Moving Pictures.” Quarterly Review of Film Studies, nr. 2 (1979): 15.
Epstein, Renée. “An Interview with Haskell Wexler.” Sight and Sound 45, nr. 1 (n.d.): 47.
Griffiths, Trent. “An Argument across Time and Space : Mediated Meetings in Grizzly Man.” Networking Knowledge 7, nr. 2 (n.d.): 4–19.
Maimon, Vered. “Michael Fried’s Modernist Theory of Photography.” History of Photography 34, nr. 4 (2010): 387–395.
Massumi, Brian. “The Autonomy of Affect.” Cultural Critique, nr. 31 (1995): 83–109.
Orgeron, Marsha, en Devin Orgeron. “Familial Pursuits , Editorial Acts : Documentaries after the Age of Home Video.” The Velvet Light Trap - A Critical Journal of Film and Television fall, nr. 60 (2007): 47.
Sobchack, Vivian. “Peek-a-BOO! Thoughts on Seeing (Most of) The Descent and Isolation.” Film Comment. (2006): n.p..
Spiegelberg, Herbert. “Husserl’s Phenomenology and Existentialism.” The Journal of Philosophy, 57 (1960): 64.
Zarzycka, Marta, en Bettina Papenburg. “Motion Pictures : Politics of Perception.” Discourse 35, nr. 2 (2013): 163–76.
