16 maart 2016, 4 uur ’s nachts. Op het moment dat ik om me heen kijk, hijst een twintig-tal bendeleden de wapens in de lucht. Duizenden handen deinen op het ritme van de muziek en vormen het symbool van het drugskartel. Het straatfeest is druk, claustrofobisch, ... koortsachtig. Dan wenkt Sebastião me abrupt. ‘Je bent geïnteresseerd in religie, toch? Luister dan toch, luister! De drugsbaas is aan het prediken, hij zegt ons dat Jezus Christus de enige echte heerser over de gemeenschap is.’ Ik sta aan de grond genageld. Ik associeerde Braziliaanse drugskartels steeds met Afro-Braziliaans syncretisme zoals Umbanda, maar nooit met de charismatische leuzes van de Amerikaanse, conservatieve Pinksterbeweging.
Sinds mijn voorgaande studie wijsbegeerte raakte ik gefascineerd door het bijna mythische duet tussen geweld en religie. Hoe komt het dat de nabije aanblik van de dood innig verbonden blijft met een zoektocht naar verlossing of redding? En waarom veronderstelt hoop altijd op één of andere wijze een vorm van rade- en zelfs machteloosheid?
Om deze abstracte vragen te concretiseren, reisde ik af naar Rio de Janeiro, waar ik bijna twee maanden in Complexo da Maré woonde, één van grootste en niet-gepacificeerde favela’s in Rio de Janeiro. Vanuit ethnografische observaties en diepte-interviews in Maré, brengt dit onderzoek getuigenis van een geconnecteerde wereld. Het beschrijft een ontmoeting tussen twee radicaal verschillende fenomenen. Aan de ene kant zijn er professionele Braziliaanse drugssyndicaten en aan andere kant zijn we met de Pinkersterbeweging getuige van de grootste religieuze kentering van de 20e eeuw. De Pinksterbeweging en haar volgelingen zijn wellicht beter gekend van de mediagenieke rituelen zoals het spreken in tongen, exorcisme en de gebedsgenezing door zelfverkozen predikers.
Het centrale thema in dit onderzoek is het begrip ‘gemeenschap’ (community). Dit begrip is niet louter indicatief of beschrijvend, maar roept ook een reeks van gevoelens, verlangens en verwachtingen op zoals nostalgie, samenhorigheid, authenticiteit en thuiskomst. Binnen een sociologische context verwijst het in de meeste gevallen naar een oorspronkelijk en zelfs apolitiek ideaal. Maar wat bedoelt men precies met een ‘ware’ of ‘originele’ gemeenschap binnen een geglobaliseerde wereld? In welke mate zijn deze religieuze gemeenschappen echt apolitiek? En welke soort van emancipatie en verlossing beloven deze Pinkstergemeenschappen aan perifere plaatsen waar een narcocultuur de bovenhand heeft? Een gemeenschap verplaatst ons inderdaad naar een ambigue, onheuse ‘bestemming’.
Hoewel Latijns-Amerika steeds meer in de ban van de Pinksterbeweging raakt, ligt haar oorsprong niet in Brazilië zelf. Het eerste deel van deze scriptie volgt de Pinksterbeweging van haar ontstaan in Los Angeles in 1906 tot aan haar exponentiële groei in Brazilië. Het beschrijft deze globale ontwikkeling in samenhang met de digitale revolutie in de jaren 50, de stijgende urbane armoede en economische crisis in de jaren 70, en het democratiseringsproces van de Braziliaanse staat in 1986. Het toont hoe een kleine religieuze beweging via het prediken van een ‘theologie van de voorspoed’ zich plots een weg baande tot politiek succes. Gaandeweg werd een Christelijk, devoot leven gelijkgesteld met financieel succes en prosperiteit.
Vooral favela’s en arme wijken bekeerden zich snel tot de Pinksterbeweging. Vaak wordt deze omschreven als een religie van de onteigenden, omdat mensen zelf hun eigen kerk kunnen stichten. Ook in Maré vinden we vanaf de woelige jaren 80 deze religieuze vorm van ‘emancipatie’ in het straatbeeld terug. Private garages, leegstaande fabrieken en opslagruimtes werden snel door de lokale bevolking omgevormd tot kleine, grote en zelfs mega-kerken. “Je kon het zien veranderen! Lokale koffiebranderijen en bioscopen werden plots het Huis van God,” zo getuigt Valèria, een fruitverkoopster in Maré. Via een schets van Maré’s ontstaansgeschiedenis en ontwikkeling wordt de lezer ingeleid tot het idee dat een sloppenwijk geen geïsoleerde plaats is. Het toont eerder hoe die is ingebed binnen ruimere globale, religieuze en economische processen. De stijging van het stedelijk geweld in Rio, de explosie van de cocaïne- en wapenhandel, de opkomst van rivaliserende drugskartels en de introductie van Pinkstergemeenschappen; al deze trends ontmoetten elkaar op een gegeven moment in Maré – de ruige marge van onze geglobaliseerde wereld.
Kan een religie optornen tegen het geweld en de verdwaalde kogels van drugshandelaren? “Kijk, ik accepteer God. Maar als je mijn gemeenschap betreedt, dan betreed je mijn territorium. Hier ben ik de absolute heerser.” Op deze manier ondermijnt drugsbaas Menor Zé op slinkse wijze het religieuze gezag van een prediker in Maré. Het laatste stuk gaat dieper in op deze veranderende machtsrelaties die tussen de steeds groeiende Pinkstergemeenschappen en de machtige Braziliaanse drugsbendes lopen. Deze machtsrelaties werden blootgelegd op basis van ethnografisch onderzoek dat het gebruik van religieuze retoriek zoals zonde, bekering en verlossing; de culturele intolerantie tegenover Katholicisme en Afro-Braziliaanse religie, en de weerbarstige macht van de kartels beschrijft. De bedoeling is om vanuit deze ambigue relaties en sociale veranderingen, de spanningen en limieten binnen het raamwerk van de Pinksterkerk verder te ontbloten.
De Pinksterbeweging bracht wel degelijk sociale transformaties teweeg. De groeiende afstand tussen inwoners en een professionele criminele organisatie, en de dagelijkse confrontaties met brutaal geweld worden getemperd door de aanwezigheid van een pastoor die vaak zelf lid was van de bende. Bovendien geeft een religieus taalgebruik inwoners de mogelijkheid om jonge bendeleden opnieuw te humaniseren en hen te overtuigen om uit de bende te treden. Jammer genoeg wijzen de culturele intolerantie tegen Afro-Braziliaanse religies, de commercialisering van ‘geredde criminelen’, en de eigenaardige intrede van de hiërarchie van het kartel in de kerkgemeenschap al snel op de schaduwkant van een religieus-emanciperend ideaal.
Een sentiment van authenticiteit vloeit door de Pinksterkerk heen in de noties van redding en gemeenschap. Het succesverhaal van de Pinksterkerk als een theopolitieke en zelfs economische macht in Brazilië is vooral te danken aan deze religieuze retoriek. Het herkadert en depolitiseert immers de socio-economische ongelijkheden in haar metropolen: wie arm is heeft gezondigd, wie zich bekeert zal rijk zijn. Eigenaardig genoeg weerspiegelt het herstel naar een ‘originele gemeenschap’ een begoochelde versie van het individualisme in het Westen. Het seculiere ‘ik maak de beste versie van mezelf’ weerspiegelt op een vreemde manier het adagio van de Pinksterkerk ‘ik ben gereinigd door de Heilige Geest.’
Adorno, T.W. (2013). The jargon of authenticity. London: Routledge Classics.
Adorno, T.W., & Horkheimer, M. (1997). Dialectic of enlightenment. London: Verso.
Agamben, G. (2001). La comunità che viene. Torino: Bollati Boringhieri.
Almeida, R.D. (2006). A expansão pentecostal: circulação e flexibilidade. In F. Teixeira & R. Menezes (Eds.), As religiões no Brasil: continuidades e rupturas (pp.111-122). Petrópolis: Vozes.
Almeida, R.D. (2009). A Igreja Universal e seus demônios: um estudo etnográfico. São Paulo: Terceiro Nome.
Almeida, R.D., & Monteiro, P. (2001). Trânsito religioso no Brasil. São Paulo em perspectiva, 15(3), 92-100.
Alvito, M. (2001). As cores de Acari: uma favela carioca. Rio de Janeiro: FGV.
Amorim, C. (1993). Comando Vermelho: a história secreta do crime organizado. Rio de Janeiro: Editora Record.
Anderson, A.H. (2013). An introduction to Pentecostalism: global charismatic Christianity. Cambridge: Cambridge UP.
Arias, E.D. (2004). Faith in our neighbors: networks and social order in three Brazilian favelas. Latin American Politics and Society, 46(1), 1-38.
Arias, E.D. (2009). Drugs and democracy in Rio de Janeiro: trafficking, social networks, and public security. North Carolina: North Carolina UP.
Arias, E.D. (2014). Violence, citizenship, and religion in a Rio de Janeiro favela. Latin American Research Review, 49(S), 149-167.
Arias, E.D., & Goldstein, D.M. (2010). Violent pluralism: understanding the new democracies of Latin America. In D.M. Goldstein & E.D. Arias (Eds.), Violent democracies in Latin America (pp.1–34). Durham, NC: Duke UP.
Arias, E.D., & Rodrigues, C.D. (2006). The myth of personal security: criminal gangs, dispute resolution, and identity in Rio de Janeiro's favelas. Latin American politics and society, 48(4), 53-81.
Arias, E.D., & Ungar, M. (2009). Community policing and Latin America's citizen security crisis. Comparative Politics, 41(4), 409-429.
Barcellos, C. (2016). Abusado: o dono do morro Santa Marta. São Paulo: Editora record.
Barcellos, C., & Zaluar, A. (2014). Homicides and territorial struggles in Rio de Janeiro favelas. Revista de saude publica, 48(1), 94-102.
Benjamin, W. (1991).Gesammelte Schriften (Band I-VII). R. Tiedemann & H. Schweppenhäuser (Eds.), Frankfurt a.M.: Suhrkamp.
Benjamin, W. (1998). The origin of german tragic drama (J. Osborne, trans.). London: Verso.
Benjamin, W. (2003). Selected writings (volume IV, 1938-1940). H. Eiland, & M.W. Jennings (Eds.),
Berlin, I. (2012). Against the current: essays in the history of ideas. New York City: Random House.
Birman, P. (2001). Conexões políticas e bricolagens religiosas: questões sobre o pentecostalismo a partir de alguns contrapontos. In P. Sanchis (Ed.), Fiéis & Cidadãos (pp. 59-86). Rio de Janeiro: EdUERJ.
Birman, P., Novaes, R., & Crespo, S. (1997). Males e malefícios no discurso neopentecostal. In P. Birman (Ed.), O mal à brasileira (pp. 62-80). Rio de Janeiro: EdUERJ.
Brazil 2nd only to us in cocaine crack use. (2012). Rio Times. Retrieved from http://riotimesonline.com
Brazilian security forces prepare to ‘pacify’ new Rio slum district. (2014). The Guardian. Retrieved from http://theguardian.com
Brenneman, R. (2011). Homies and hermanos: God and gangs in Central America. New York: Oxford UP.
Brito, F., & Oliveira, P.R.D. (2013). Até o último homem. São Paulo: Boitempo.
Burgess, S.M. (Ed.). (2002). The new international dictionary of Pentecostal and charismatic movements. Michigan: Zondervan Publishing House.
Caldeira, T.P.R. (1996). Crime and individual rights: reframing the question of violence in Latin America. In E. Jelin & E. Hershberg (Eds.), Constructing democracy: human rights, citizenship, and society in Latin America (pp. 197–211). Boulder, CO: Westview.
Caldeira, T.P.R., & Holston, J. (1999). Democracy and violence in Brazil. Comparative Studies in Society and History, 41(04), 691-729.
Cardoso, M. (2014). Respect, dignity and rights: ethnographic registers about community policing in Rio de Janeiro. Vibrant: Virtual Brazilian Anthropology, 11(2), 47-72.
Cefaï, D. (2013). ¿Que es la etnografía? Debates contemporáneos. Primera parte. Arraigamientos, operaciones y experiencias de la encuesta. Persona y sociedad, 27(1), 101-120.
Chestnut, R.A. (1997). Born again in Brazil: the Pentecostal boom and the pathogens of poverty. New Brunswick: Rutgers UP.
Cleary, E.L., & Stewart-Gambino, H.W. (Eds.). (1997). Power, politics, and Pentecostals in Latin America. Boulder: Westview Press.
Complex. (2016). In Online Etymology Dictionary. Retrieved from http://etymonline.com
Corrêa, D.S. (2015). Anjos de fuzil: uma etnografia das relacões entre igreja e trafico na Cidade de Deus (Doctoral dissertation). Rio de Janeiro: UERJ.
Corten, A. (1999). Pentecôtisme et “néo-pentecôtisme” au Brésil. Archives de sciences sociales des religions, 105(janvier-mars), 163-183.
Corten, A. (2014). Dieu est bresilien: lettres a mon petit-fils. Montreal: les editions du CIDIHCA.
Critchley, S. (2005). Things merely are: philosophy in the poetry of Wallace Stevens. London: Routledge.
Cunha, C.V.D. (2008). “Traficantes evangélicos”: novas formas de experimentação do sagrado em favelas cariocas. Plural, Revista do Programa de Pos‑Graduacao em Sociologia da USP, 15(x), 23-46
Cunha, C.V.D. (2014). Religião e criminalidade: traficantes e evangélicos entre os anos 1980 e 2000 nas favelas cariocas. Religião e Sociedade, 34(1), 61-93.
Cunha, C.V.D. (2015). Oração de traficante: uma etnografia. Rio de Janeiro: Garamond.
Dowdney, L. (2003). Children of the Drug Trade. Rio de Janeiro: 7 Letras.
Duffield, A. (2014). When do rebels become state-builders?: a comparative case study of Somaliland, Puntland, and South-Central Somalia. Bildhaan: An International Journal of Somali Studies, 13(5), 1-29.
Eliano, F., & Silva, A. (2016). Diversidade religiosa na Maré. Jornal o cidadao do bairro Maré, julho/agosto, XV(66), 16-22.
Essinger, S. (2005). Batidão: uma história do funk. São Paulo: Editora Record.
Fernandes, R.C., Sanchis, P., Velho, O.G., Piquet, L., Mariz, C., & Mafra, C. (1998). Novo nascimento: os evangélicos em casa, na política e na igreja. Rio de Janeiro: Mauad.
Ferrándiz, F. (2002). Espíritus de la violencia: los malandros en el culto de María Lionza. In C. Feixa & F. Ferrándiz (Eds.), Violencia y culturas (pp. 2-30). Barcelona: FAAEE.
Ferretti, S. (2008). Religiões afro-brasileiras e pentecostalismo no fenômeno urbano. In P.A.N. Batista, M. Passos, & W.T. Silva, O sagrado e o urbano: diversidade, manifestações e análise (pp. 109-126). São Paulo: Paulinas.
Figueredo, V.F. (2012). Coronelismo eletrônico evangélico. Rio de Janeiro: Publiti.
Freston, P. (1995). Pentecostalism in Brazil: a brief history. Religion, 25(2), 119-133.
Freston, P. (1996). The protestant eruption into modern Brazilian politics. Journal of Contemporary Religion, 11(2), 147-168.
Freston, P. (2004). Evangelicals and politics in Asia, Africa and Latin America. Cambridge: Cambridge UP.
Garrard-Burnett, V. (2010). Terror in the land of the holy spirit: Guatemala under General Efrain Rios Montt 1982-1983. Oxford: Oxford UP.
Gay, R. (1999). The broker and the thief: a parable (reflections on popular politics in Brazil). Luso-Brazilian Review, 36(1), 49-70.
Gay, R. (2005). Lucia: testimonies of a Brazilian drug dealer’s woman. Philadelphia: Temple UP.
Gay, R. (2009). From popular movements to drug gangs to militias: an anatomy of violence in Rio de Janeiro. In K. Koonings & D. Kruijt (Eds.), Mega-Cities: the politics of urban exclusion and violence in the global south (pp. 29-51). Chicago: Chicago UP.
Goffman, E. (1968). Asylums: essays on the social situation of mental patients and other inmates. New Jersey: AldineTransaction.
Goldstein, D. (2003). Laughter out of place: race, class, violence and sexuality in a Rio shantytown. Berkeley: U of California P.
Gootenberg, P. (1999). Introduction: cocaine: hidden histories. In P. Gootenberg (Ed.), Cocaine: global histories, (pp.1-17). New York: Routledge.
Herschmann, M. (1997). Abalando os anos 90: funk e hip-hop: globalização, violência e estilo cultural. Rio de Janeiro: Rocco.
Hobbes, T. (1969). Leviathan, 1651. Leicester: Scolar Press.
Holston, J. (2008). Insurgent citizenship: disjunctions of democracy and modernity in Brazil. Princeton: Princeton UP.
Holston, J. (2009). Dangerous spaces of citizenship: gang talk, rights talk and rule of law in Brazil. Planning Theory, 8(1), 12-31.
Huggins, M.K. (2000). Urban violence and police privatization in Brazil: blended invisibility. Social Justice, 27(2 (80)), 113-134.
Hunt, S. (2010). Evaluating prophetic radicalism: the nature of Pentecostal politics in Brazil. In C. Smith (Ed.), Pentecostal power: expressions, impact and faith of Latin American Pentecostalism (pp. 151-180). Leiden: Brill.
IBGE. (2010). Censo HDI. Retrieved from http://ibge.rj.gov.br
ISP. (2014). Instituto de Segurança Pública. Retrieved from http://isp.rj.gov.br
Koonings, K., & Kruijt, D. (Eds.). (2009). Megacities: the politics of urban exclusion and violence in the global south. London: Zed Books.
Leeds, E. (1996). Cocaine and parallel polities in the Brazilian urban periphery: constraints on local-level democratization. Latin American Research Review, 31(3), 47-83.
Lehmann, D. (1996). Struggle for the spirit: religious transformation and popular culture in Brazil and Latin America. Cambridge: Polity Press.
Lins, P., & Silva, M.D.L.D. (1990). Bandidos e evangélicos: extremos que se tocam. Religião e Sociedade, 15(1), 166-173.
Llosa, M.V. (1991). La guerra del fin del mundo. Caracas: Fundacion Biblioteca Ayacuch.
Llosa, M.V. (2011). The War of the End of the World. London: Macmillan.
Machado, M.D.D.C. (2006). Religião e política. Rio de Janeiro: FGV.
Macumba. (2016). In Encyclopædia Britannica. Retrieved from https://www.britannica.com
Madigan, P. (2013), Expressive individualism, the cult of the artist as genius, and Milton's lucifer. The Heythrop Journal, 54(6), 992–998.
Malinowski, B. (1932). Argonauts of the Western Pacific. London: George Routledge & Sons.
Mariano, R. (1996). Os neopentecostais e a teologia da prosperidade. Novos Estudos, 44(Mar.), 24-44.
Mariano, R. (1999). Neopentecostais: sociologia do novo pentecostalismo no Brasil. São Paulo: Edições Loyola.
Mariano, R. (2004). Expansão pentecostal no Brasil: o caso da Igreja Universal. Estudos avançados, 18(52), 121-138.
Mariano, R. (2008). Crescimento Pentecostal no Brasil: fatores internos. Revista de Estudos da Religião, 4(dez.), 68-95.
Mariz, C.L. (1989). Coping with poverty: Pentecostals and Christian base communities in Brazil. Philadelphia: Temple UP.
Mariz, C.L. (1997). O demônio e os pentecostais no Brasil. In P. Birman (Ed.), O Mal à Brasileira (pp. 45-61). Rio de Janeiro: EdUERJ.
Mariz, C.L., & Gracino Jr., P. (2013). As igrejas pentecostais no censo de 2010. In: F. Teixeira, & R. Menezes (Eds.), Religiões em movimento: o censo de 2010 (pp. 1161-174). Petrópolis: Vozes.
Martin, D. (2002). Pentecostalism: the world their parish. Oxford: Blackwell.
Migdal, J.S. (1988). Strong societies and weak states: state-society relations and state capabilities in the Third World. Princeton: Princeton UP.
Miller, D.E., & Yamamori, T. (2007). Global Pentecostalism: the new face of Christian social engagement. Berkeley: U of California P.
Misse, M. (2002). O movimento: redes do mercado de drogas. Revista Tempo e Presença, 24(323), 7-12.
Misse, M. (2006). Crime e violência no Brasil contemporâneo: estudos de sociologia do crime e da violência urbana. Rio de Janeiro: Editora Lumen Juris.
Mitchell, T. (1991). The limits of the state: beyond statist approaches and their critics. The American political science review, 85(1), 77-96.
O’Donnell, G. (1993). On the state, democratization and some conceptual problems: a Latin American view with glances at some post-communist countries. World Development, 21(8), 1355-1369.
Oro. A.P. (2005). The politics of the Universal church and its consequences on religion and politics in Brazil. Revista Brasileira de sciencias sociais, 18(53), 53-69.
Parker, C. (2009). Tunnel-bypasses and minarets of capitalism: Amman as neoliberal assemblage. Political Geography, 28(2), 110–120.
Parker, C., & Debruyne, P. (2012). Reassembling the political life of community: naturalizing neoliberalism in Amman. In M. Mayer, & J. Künkel, (Eds.), Neoliberal urbanism and its contestations: crossing theoretical boundaries (pp. 155-172). London: Palgrave MacMillan.
Penglase, B. (2008). The bastard child of the dictatorship: the Comando Vermelho and the birth of “narco-culture” in Rio de Janeiro. Luso-Brazilian Review, 45(1), 118-145.
Penglase, B. (2009). States of Insecurity: everyday emergencies, public secrets, and drug trafficker power in a Brazilian favela. PoLAR: Political and Legal Anthropology Review, 32(1), 47–63.
Pentecostalism. (2016). In Encyclopædia Britannica. Retrieved from https://www.britannica.com
Perlman, J. (1976). The myth of marginality: urban poverty and politics in Rio de Janeiro. Berkeley: U of California P.
Perlman, J. (2010). Favela: four decades of living on the edge in Rio de Janeiro. Oxford: Oxford UP.
Rabinow, P. (1984). The Foucault reader: an introduction to Foucault's thought. London: Penguin Books.
Raposo, O. (2014). “This is Iraq. People are afraid.”: resistance and mobilization in the Maré favelas (Rio de Janeiro). Vibrant: Virtual Brazilian Anthropology, 11(1), 11-49.
Rodrigues, R. (2014). The dilemmas of pacification: news of war and peace in the ‘Marvelous City’. Stability: International Journal of Security and Development, 3(1), 1-16.
Roldán, M. (1999). Colombia: cocaine and the “miracle” of modernity in Medellin. In P. Gootenberg (Ed.), Cocaine: global histories (pp.165-182). New York: Routledge.
Said, E.W. (2003). Orientalism. London: Penguin Books.
Sartre, J.P. (1966). La transcendence de l’ego: esquisse d’une description phénoménologique. Paris: Vrin.
Silva, C.R.R.D. (2006). Maré: a invenção de um bairro (Doctoral dissertation). Rio de Janeiro: Fundação Getulio Vargas.
Silva, L.A.M.D. (2008). Vida sob cerco: violência e rotina nas favelas do Rio de Janeiro. Rio de Janeiro: Nova Fronteira.
Simmel, G. (1950). The Metropolis and Mental Life. In K.H. Wolff (Ed.), The Sociology of Georg Simmel (pp. 11-19). London: The Free Press of Glencoe Collier-MacMillian Ltd.
Smilde, D. (2007). Reason to believe: cultural agency in Latin American evangelicalism. Berkeley: U of California P.
Soares, M.D.C. (1990). Guerra santa no país do sincretismo. In L. Landin (Ed.), Sinais dos tempos: diversidade religiosa no Brasil (Cadernos do ISER 23, pp. 75-104). Rio de Janeiro: ISER.
Strange, S. (1996). The retreat of the state: the diffusion of power in the world economy. Cambridge: Cambridge UP.
Suska, M. (2012). Police as a generator of trust? The pacification and societal incorporation in violence-ridden favelas in Rio de Janeiro. Paper presented at Brazil, Latin American Studies Association (LASA): The Good, the bad, and the ugly. Civil society, police, and corruption in Latin America, 1-12.
Symons, S. (2009). A close reading of Georg Simmel's essay “How Is Society Possible?”: the thought of the outside and its various incarnations. New German Critique, 36(1 (106)), 103-117.
Teixeira, C.P. (2008). O Pentecostalismo em contextos de violência: uma etnografia das relações entre pentecostais e traficantes em Magé. Ciencias Sociales y Religión/Ciências Sociais e Religião, 10(10), 181-205.
Traficantes proibem candomble ate roupa branca em favelas. (2013). O Globo. Retrieved from http://oglobo.globo.com
Tsing, A.L. (2005). Friction: an ethnography of global connection. Princeton: Princeton UP.
Tsing, A.L. (2015). The mushroom at the end of the world: on the possibility of life in capitalist ruins. Princeton: Princeton UP.
Vaz, L.F. (1994). Dos cortiços às favelas e aos edifícios de apartamentos: a modernização da moradia no Rio de Janeiro. Revista Análise Social, 29(127), 581-597.
Vázquez Palacios, F. (2008). Democratic activity and religious practices of evangelicals in Mexico. In P. Freston (Ed.), Evangelical Christianity and democracy in Latin America (pp. 37-61). Oxford: Oxford UP.
Verbrugge, B., & Adam, A. (2016). Questioning the state-rebel divide in Mindanao: a comparative analysis of north Cotabato and Compostela valley province. Asian journal of social science 44(1-2), 246-277.
Vianna, H. (2014). O mundo funk carioca. Rio de Janeiro: Expresso Zahar.
Vieira, A.C.P. (2002). A história da Maré em capítulos. Rio de Janeiro: Rede Memória da Maré – CEASM.
Wacquant, L. (2003). Toward a dictatorship over the poor? Notes on the penalization of poverty in Brazil. Punishment & Society, 5(2), 197-205.
Wacquant, L. (2006). Entre las cuerdas: cuadernos de un aprendiz de boxeador. Buenos Aires: Siglo XXI.
Waiselfitz, J.J. (2015). Mapa da violência: mortes matadas por arma de fogo. Brasilia: UNESCO.
Yong, A. (2006). Discerning the spirit(s): a Pentecostal-charismatic contribution to Christian theology of religions. Sheffield: Sheffield AP.
Zaluar, A. (2009). Pesquisando no perigo: etnografias voluntárias e não acidentais. Mana. Estudos de Antropologia Social, 15(2), 557-584.
Zaluar, A., & Alvito, M. (Eds.). (2006). Um século de favela. Rio de Janeiro: FGV Editora.
Zaluar, A., & Teixeira, M.L.L. (2011). Intolerância religiosa e cidadania: o caso das religiões afro-brasileiras no Rio de Janeiro. Paper presented at XI Congresso Luso Afro Brasileiro de ciências Sociais (Salvador), 1-14.