Akosua is niet veel ouder dan ik. In het kleine en enige gezondheidscentrum van het Ghanese dorpje waarin ze al heel haar leven woont, zit de 23-jarige moeder bezorgd bij de jongste van haar drie kinderen. Haar tweejarige dochter, Angel, heeft in haar korte leven al zeven keer malaria opgelopen. Ze weegt slechts negen kilogram. Een van de verpleegsters vraagt aan de moeder of het kindje elke nacht onder een muskietennet slaapt. Akosua antwoordt aarzelend: ‘soms’ zegt ze, ‘maar dat is vaak zo warm’.
Ik heb nog mensen zoals Akosua en haar dochter ontmoet. Moeders die hun baby toch water laten drinken in plaats van enkel moedermelk, of 16-jarige meisjes die zwanger worden omdat ze geen voorbehoedsmiddel hebben gebruikt. De preventieve richtlijnen en gezondheidsadviezen van de verpleegsters werkzaam in het lokale gezondheidscentrum zijn goed bedoeld maar missen vaak hun uitwerking. Zoals het een verwonderde en kritische antropoloog betaamt, vraag ik mij af waarom. Waarom volgen veel dorpelingen deze aanbevelingen niet op? Hoe vatten zij ziektepreventie zelf dan op, en geven het vorm in de praktijk?
Living the GoodLife in Ghana
De preventiecampagnes aangeboden door het Ghanese ministerie van gezondheid en geïmplementeerd tot op het meest primaire niveau van de Ghanese gezondheidszorg, zijn nochtans veelvuldig en uitgebreid. Het meest omvangrijke initiatief is ongetwijfeld de ‘GoodLife campaign’. Met het doel om positief gedrag teweeg te brengen op diverse vlakken van de menselijke gezondheid, moedigt de grootschalige actie de bevolking aan om hun persoonlijk geluk te linken aan deze gezonde levensgewoonten. Allerhande media, van een quiz op televisie tot een heuse videoclip, worden aangewend om de boodschap te verspreiden. Hoe te origineler, hoe te beter. Desondanks lijkt de impact van deze ondernemingen in het dagelijkse leven van de gewone Ghanees, beperkt te blijven. Andermaal, waarom?
Hoe blijf ik gezond?
De gemeenschappelijke noemer van deze preventie- en sensibiliseringsinitiatieven, die uit diverse hoeken komen en op verschillende manieren worden aangereikt aan de lokale bevolking, is hun biomedische basis. De biomedische geneeskunde zoals wij ze hier in het Westen kennen legt de verantwoordelijkheid om niet ziek te worden voor een groot deel bij het individu. Jij bepaalt tot op zekere hoogte wat je eet, waar je leeft, welk werk je doet. Door deze zaken aan te passen kan je voorkomen dat je ziek wordt. Dit is ook de boodschap die wordt meegegeven aan de Ghanese bevolking. En toch moeten we dit in vraag durven stellen. Verschillende culturen kunnen immers op een verschillende manier kijken naar wat het betekent om ziek te worden en gezond te blijven.
De geneeskunde van de blanken
De biomedische geneeskunde heeft in Ghana dan ook nog maar een korte geschiedenis die aanvangt bij de kolonisering van het Afrikaanse continent door de Europeanen. Zo vervulde de introductie en verspreiding van onze ‘blanke’ geneeskunde van in het begin een dubbel motief. Als de ‘zilveren kogel’ van het kolonialisme, werden biomedische praktijken niet enkel in omloop gebracht vanuit een humanitaire bezorgdheid voor de gezondheid van de oorspronkelijke bewoners van het continent, maar ook als een doelbewust instrument om de harten van de zwarte bevolking voor zich te winnen. Welke Afrikaan kon nu iets hebben tegen de vooruitgang die de blanke bracht naar het ‘donkere’ continent?
Van injecties tot kruidendrankjes
Desalniettemin werd de verwachting dat de westerse geneeskunde de traditioneel Afrikaanse geneeskunst zou overheersen en uiteindelijk zou doen verdwijnen niet ingelost. Zo gaan mensen in Ghana met hoofdpijn naar het dichtstbijzijnde gezondheidscentrum, maar met een borstontsteking naar de kruidengenezer. Ook spirituele geneeskunde, waarbij men ritueel bidt tot God voor een spoedig herstel, is populair. Maar wanneer deze geneeskundige praktijken niet volstaan, combineert men ze gemakkelijk met een bezoek aan het ziekenhuis en de apotheek.
Ook om ziekten te voorkomen gebruikt de Ghanees een mengelmoes aan praktijken. Dit kan gaan van het regelmatig drinken van een kruidendrankje tot het opvolgen van bepaalde morele en sociale richtlijnen. Een sociale richtlijn? Ja, in veel Afrikaanse culturen begrijpt men ziekte niet enkel als iets wat mis is in je lichaam, maar ook als een uiting van een verbroken of verstoorde sociale relatie. Ziek zijn voorkomen doe je dan door zowel je lichaam als je sociale netwerk gezond te houden.
De preventiecampagnes en sensibiliseringsinitiatieven van gezondheidswerkers in Ghana spelen hier veelal niet op in. Zij verkondigen eerder de Westerse visie op ziektepreventie waarbij het individu de nodige maatregelen moet nemen om gezond te blijven. Hier is op zich natuurlijk niets mis mee, maar blijkt weinig effectief wanneer het wordt toegepast in een context waarin niet alleen culturele ideeën en praktijken maar ook het dagelijkse leven grondig verschillen van het voorgestelde ideaalbeeld in de campagnes.
Op bezoek bij Akosua
Ik eindig dit verhaal door terug te gaan naar Akosua. Als jonge, ongeschoolde vrouw leeft zij met haar drie kinderen in een huis dat slechts uit één kamer bestaat. Hier eet, slaapt en leeft het gezin. De reden dat haar kinderen niet elke nacht onder een muskietennet slapen is omdat het vaak te warm wordt in deze kleine ruimte. Haar dochters slapen dan liever buiten. Akosua’s leven is niet gemakkelijk. Elke dag werkt ze in haar eetkraampje om genoeg geld bijeen te krijgen om haar kinderen eten te geven. Hun vader is nergens te bespeuren.
Zoals Akosua zijn er veel andere Ghanese vrouwen. Geconfronteerd met armoede en moeilijke levensomstandigheden bekijken zij de posters van de GoodLife campagne door andere ogen dan wij. Zij herkennen zichzelf niet in de vrouw die met haar man en twee kinderen naar de dokter gaat, noch in de vrouw die genoeg tijd heeft om haar kind telkens borstvoeding te geven wanneer het erom vraagt. De prenten blijven voor hen een onbereikbaar ideaalbeeld dat sterk afsteekt tegen hun dagdagelijkse realiteit. Hun situatie maakt duidelijk dat de biomedische geneeskunde niet al het menselijk lijden kan verklaren en niet iedereen zekerheid kan bieden. Wanneer we dit erkennen, kan er zowel vanuit het Noorden als in het Zuiden werk worden gemaakt van echte vooruitgang op maat van de mens zelf.
Agrawal, A. (1995). Dismantling the divide between indigenous and scientific knowledge. Development and Change, 26(3), 413-439.
Ahorlu, C. K., Dunyo, S. K., Afari, E. A., Koram, K. A., & Nkrumah, F. K. (1997). Malaria-related beliefs and behaviour in southern Ghana: implications for treatment, prevention and control. Tropical Medicine & International Health, 2(5), 488-499. doi:10.1111/j.1365-3156.1997.tb00172.x
Ahorlu, C. K., Koram, K. A., & Weiss, M. G. (2007). Children, Pregnant Women and the Culture of Malaria in Two Rural Communities of Ghana. Anthropology & Medicine, 14(2), 167-181. doi:10.1080/13648470701381473
Aikins, A. d.-G. (2005). Healer shopping in Africa: new evidence from rural-urban qualitative study of Ghanaian diabetes experiences. Bmj, 331(737), 1-7.
Akotia, S. C., & Anum, A. (2015). Gender, Culture, and Inequality in Ghana: An Examination of Sociocultural Determinants of Gender Disparity. In S. Safdar & N. Kosakowska-Berezecka (Eds.), Psychology of Gender Through the Lens of Culture: Theories and Applications (pp. 375-394). Cham: Springer International Publishing.
Appadurai, A. (1996). Modernity at Large. Cultural Dimensions of Globalization. Minneapolis: University of Minnesota Press.
Baatiema, L., Skovdal, M., Rifkin, S., & Campbell, C. (2013). Assessing participation in a community-based health planning and services programme in Ghana. BMC Health Services Research, 13, 233. doi:http://dx.doi.org/10.1186/1472-6963-13-233
Barnet, R. J. (2003). Ivan Illich and the Nemesis of Medicine. Medicine, Health Care and Philosophy, 6(3), 273-286. doi:10.1023/a:1025991708888
Bichmann, W. (1979). Primary health care and traditional medicine—Considering the background of changing health care concepts in Africa. Social Science & Medicine. Part B: Medical Anthropology, 13(3), 175-182. doi:http://dx.doi.org/10.1016/0160-7987(79)90032-2
Böhmig, C. (2010a). Ghanaian nurses at a crossroads. Managing expectations on a medical ward. Leiden: African Studies Centre.
Böhmig, C. (2010b). There is somebody in heaven who takes care of you! Nursing care and religiosity on a hospital ward in Ghana. Medische Antropologie, 22(1), 47-61.
Bossert, T. J., & Beauvais, J. C. (2002). Decentralization of health systems in Ghana, Zambia, Uganda and the Philippines: a comparative analysis of decision space. Health policy and planning, 17(1), 14-31.
Bourgois, P. (2012). Confronting the Ethics of Ethnography: Lessons From Fieldwork in Central America. In A. C. G. M. Robben & J. A. Sluka (Eds.), Ethnographic Fieldwork. An Anthropological Reader. Chichester: Wiley-Blackwell.
Briggs, C. L. (2003). Why Nation-States and Journalists Can't Teach People to Be Healthy: Power and Pragmatic Miscalculation in Public Discourses on Health. Medical Anthropology Quarterly, 17(3), 287-321. doi:10.1525/maq.2003.17.3.287
Dalaba, M. A., Chatio, S., & Akweongo, P. (n.d.). An exploration of moral hazard behaviors under the national health insurance scheme in northern Ghana: a cross sectional study. Retrieved from http://paa2014.princeton.edu/papers/141680
Davies, C. A. (2008). Reflexive Ethnography. A Guide to Researching Selves and Others. Second Edition. Milton Park: Routledge.
Debebe, Z. Y., van Kempen, L., & de Hoop, T. (2012). A perverse ‘net’effect? Health insurance and ex-ante moral hazard in Ghana. Social Science & Medicine, 75(1), 138-147.
Derbile, E. K., & van der Geest, S. (2012). Repackaging exemptions under National Health Insurance in Ghana: how can access to care for the poor be improved? Health policy and planning, 28(6), 586-595.
Donkor, E., Tetteh-Quarcoo, P., Nartey, P., & Agyeman, I. (2012). Self-Medication Practices with Antibiotics among Tertiary Level Students in Accra, Ghana: A Cross-Sectional Study. International Journal of Environmental Research and Public Health, 9(10), 3519. Retrieved from http://www.mdpi.com/1660-4601/9/10/3519
Ellen, R., & Harris, H. (2000). Introduction. In R. Ellen, P. Parkes, & A. Bicker (Eds.), Indigenous Enviromental Knowledge and its Transformations: Critical Anthropological Perspectives. Amsterdam: Harwood Academic Publishers.
Farquhar, J. (2012). Knowledge in translation: Global science, local things. In S. Levine (Ed.), Medicine and the politics of knowledge. Cape Town: HSRC Press.
Fassin, D. (2007). When Bodies Remember. Experiences and Politics of AIDS in South Africa. Berkeley: University of California Press.
Fassin, D. (2012). That Obscure Object of Global Health. In M. C. Inhorn & E. A. Wentzell (Eds.), Medical Anthropology at the Intersections. Histories, Activisms and Futures. Durham and London: Duke University Press.
Feierman, S., Kleinman, A., Stewart, K., Farmer, P., & Das, V. (2010). Anthropology, knowledge-flows and global health. Global Public Health, 5(2), 122-128. doi:10.1080/17441690903401338
Filc, D. (2004). The medical text: between biomedicine and hegemony. Social Science & Medicine, 59(6), 1275-1285. doi:http://dx.doi.org/10.1016/j.socscimed.2004.01.003
Frankenberg, R. (1980). Medical anthropology and development: A theoretical perspective. Social Science & Medicine. Part B: Medical Anthropology, 14(4), 197-207. doi:http://dx.doi.org/10.1016/0160-7987(80)90045-9
Gajate-Garrido, G., & Owusua, R. (2013). The national health insurance scheme in Ghana: Implementation challenges and proposed solutions. International Food Policy Research Institute.
Ghana Health Service ICT Department. (2016). Ghana Health Service: About Us. Retrieved from http://www.ghanahealthservice.org/ghs-category.php?cid=2
Gibson, D., & Oosthuysen, E. (2012). Biomedical and traditional knowledge in the search for healing in Namibia. In S. Levine (Ed.), Medicine and the Politics of Knowledge. Cape Town: HSRC Press.
Hampshire, K. R., & Owusu, S. A. (2012). Grandfathers, Google, and Dreams: Medical Pluralism, Globalization, and New Healing Encounters in Ghana. Medical Anthropology, 32(3), 247-265. doi:10.1080/01459740.2012.692740
Human, O. (2012). The rings around Jonathan's eyes: HIV and AIDS medicine at the margins of administration. In S. Levine (Ed.), Medicine and the Politics of Knowledge. Cape Town: HSRC Press.
Hyma, B., & Ramesh, A. (1994). Traditional Medicine. Its extent and potential for incorporation into modern national health systems. In D. R. Phillips & Y. Verhasselt (Eds.), Health and Development. London and New York: Routledge.
Khatri, R. (2004). The Protection of Indigenous Knowledge for Peoples Health. Retrieved from John Moores University: http://www.ghwatch.org/sites/www.ghwatch.org/files/indig_kph.pdf
Kleinman, A. (1995). Writing at the Margin. Discourse between Anthropology and Medicine. Berkeley: University of California Press.
Krumeich, A. (1989). Ziektepreventie in een Karibendorp in Suriname. Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde, Rituals and Socio-Cosmic Order in Eastern Indonesian Societies, 1, 72-86.
Krumeich, A., & van der Geest, S. (1989). Preventie en cultuur: een voorbeeld uit Suriname. In S. van der Geest & G. Nijhof (Eds.), Ziekte, gezondheidszorg en cultuur. Verkenningen in de medische antropologie en sociologie. Amsterdam: Het Spinhuis.
Krumeich, A., Weijts, W., Reddy, P., & Meijer-Weitz, A. (2001). The benefits of anthropological approaches for health promotion research and practice. Health Education Research, 16(2), 121-130.
Lemke, T. (2011). Biopolitics. An Advanced Introduction. New York: New York University Press.
Levine, S. (2012). Introduction. Medicine and the politics of knowledge: Beyond the microscope. In S. Levine (Ed.), Medicine and the politics of knowledge. Cape Town: HSRC Press.
Livingston, J. (2007). Maintaining Local Dependencies. Elderly Women and Global Rehabilitation Agendas in Southeastern Botswana. In J. Cole & D. Durham (Eds.), Generations and Globalization. Youth, Age and Family in the New World Economy. Bloomington & Indianapolis: Indiana University Press.
Lock, M., & Nguyen, V.-K. (2010). An Anthropology of Biomedicine. West Sussex: Wiley-Blackwell.
Macdonald, H. (2012). Believing sceptically: Rethinking health-seeking behaviours in central India. In S. Levine (Ed.), Medicine and the politics of knowledge. Cape Town: HSRC Press.
Marsland, R. (2007). The Modern Traditional Healer: Locating ‘Hybridity’ in Modern Traditional Medicine, Southern Tanzania. Journal of Southern African Studies, 33(4), 751-765. doi:10.1080/03057070701646845
Maskovsky, J. (2005). Do People Fail Drugs, or Do Drugs Fail People?: The Discourse of Adherence. Transforming Anthropology, 13(2), 136-142. doi:10.1525/tran.2005.13.2.136
Meassick, E. O. (2008). HIV/AIDS Prevention: Strategies for Improving Prevention Efforts in Africa. In D. A. Feldman (Ed.), AIDS, Culture, and Africa. Gainesville: University Press of Florida.
Ministry of Health Ghana. (2007). National Health Policy. Creating Wealth through Health.
Ministry of Health Ghana. (2009). Community Health Volunteer's Training Manual.
Ministry of Health Ghana. (2016). Role & Functions. Retrieved from http://www.moh-ghana.org/pages.aspx?id=3
National Health Insurance Scheme. (2016). About Us. Brief Introduction to the NHIS. Retrieved from http://www.nhis.gov.gh/about.aspx
Nygren, A. (1999). Local Knowledge in the Environment–Development Discourse: From dichotomies to situated knowledges. Critique of anthropology, 19(3), 267-288.
Nyonator, F. K., Awoonor-Williams, J. K., Phillips, J. F., Jones, T. C., & Miller, R. A. (2005). The Ghana community-based health planning and services initiative for scaling up service delivery innovation. Health policy and planning, 20(1), 25-34.
Pigg, S. L. (1996). The credible and the credulous: the question of “villagers' beliefs” in Nepal. Cultural Anthropology, 11(2), 160-201.
Pylypa, J. (2009). Local perceptions of dengue fever in northeast Thailand and their implications for adherence to prevention campaigns. Anthropology & Medicine, 16(1), 73-83. doi:10.1080/13648470802426292
Rabinow, P. (2012). Fieldwork and Friendship in Morocco. In A. C. G. M. Robben & J. A. Sluka (Eds.), Ethnographic Fieldwork. An Anthropological Reader. Second Edition. Chichester: Wiley-Blackwell.
Robben, A. C. G. M., & Sluka, J. A. (Eds.). (2012). Ethnographic Fieldwork. An Anthropological Reader. Chichester: Wiley-Blackwell.
Russell, S. (2008). Community-based Health and Planning Services: Decentralizing Ghana's Health System. GUJHS, 5(1).
Scheper-Hughes, N., & Lock, M. (1987). The Mindful Body: A Prolegomenon to Future Work in Medical Anthropology. Medical Anthropology Quarterly, 1(1), 6-41.
Schweizer, T. (1997). Embeddedness of Ethnographic Cases: A Social Networks Perspective. Current Anthropology, 38(5), 739-760. doi:10.1086/204665
Singer, M. (2012). Medical Anthropology and Public Policy. Using Research to Change the World from What It Is to What We Believe It Should Be. In M. C. Inhorn & E. A. Wentzell (Eds.), Medical Anthropology at the Intersections: Duke University Press.
Sluka, J. A. (2012a). Engaged Fieldwork. Introduction. In A. C. G. M. Robben & J. A. Sluka (Eds.), Ethnographic Fieldwork. An Anthropological Reader. Second Edition. Chichester: Wiley-Blackwell.
Sluka, J. A. (2012b). Fieldwork Ethics. Introduction. In A. C. G. M. Robben & J. A. Sluka (Eds.), Ethnographic Fieldwork. An Anthropological Reader. Second Edition. Chichester: Wiley-Blackwell.
Tabi, M. M., Powell, M., & Hodnicki, D. (2006). Use of traditional healers and modern medicine in Ghana. International Nursing Review, 53(1), 52-58. doi:10.1111/j.1466-7657.2006.00444.x
Taussig, M. T. (1980). Reification and the consciousness of the patient. Social Science & Medicine. Part B: Medical Anthropology, 14(1), 3-13.
The Health Communication Capacity Collaborative. (25 November 2014). Living the GoodLife in Ghana: Youtube.
Tsey, K. (1997). Traditional medicine in contemporary Ghana: A public policy analysis. Social Science & Medicine, 45(7), 1065-1074. doi:http://dx.doi.org/10.1016/S0277-9536(97)00034-8
Tweedie, I., Ciloglu, A., & Davis, T. (2016). Living the GoodLife in Ghana. Retrieved from http://www.thehealthcompass.org/sbcc-spotlights/living-goodlife-ghana
van der Geest, S. (1985). Integration or fatal embrace? The uneasy relationship between indigenous and western medicine. Curare, 8(1), 9-14.
van der Geest, S. (1995a). Ambiguïteit / ambivalentie. Een inleiding. In S. van der Geest (Ed.), Ambivalentie / Ambiguïteit. Antropologische notities. Amsterdam: Het Spinhuis.
van der Geest, S. (1995b). The efficacy of traditional medicine (and biomedicine). In K. van der Velden (Ed.), Health matters: public health in North-South perspective (pp. 360-365). Houten/Diegem: Bohn Stafleu Van Loghum.
van der Geest, S. (1997). Is there a role for traditional medicine in basic health services in Africa? A plea for a community perspective. Tropical Medicine & International Health, 2(9), 903-911.
van der Geest, S., & Krause, K. (2014). Introduction: Studying Health and Health Care in Ghana. In S. van der Geest, K. Krause, & K. A. Senah (Eds.), Ghana Studies 15/16. Health and Health Care (Vol. 15, pp. 7-39).
van der Geest, S., Speckmann, J. D., & Streefland, P. H. (1990). Primary health care in a multi-level perspective: towards a research agenda. Social Science & Medicine, 30(9), 1025-1034.
Van Wolputte, S. (1997). Gezondheid en genezen in Afrika. Amsterdam: Het Spinhuis.
Van Wolputte, S., Devisch, R., Le Roy, J., & Lapika, D. (2002). Medical pluralism and lay therapy management in Kinshasa. Uppsala: Uppsala-Leuven Research in Cultural Anthropology (ULRiCA).
Wisner, B., Blaikie, P., Cannon, T., & Davis, I. (1994). At risk. Natural hazards, people's vulnerability and disasters. Second edition. London: Routledge.
World Health Organization (WHO). (1978). Declaration of Alma-Ata. Retrieved from http://www.who.int/publications/almaata_declaration_en.pdf.
World Health Organization (WHO). (2016). Malaria rapid diagnostic tests. Retrieved from http://www.who.int/malaria/areas/diagnosis/rapid-diagnostic-tests/en/
Xu, H., & Chen, K.-j. (2011). Integrating traditional medicine with biomedicine towards a patient-centered healthcare system. Chinese Journal of Integrative Medicine, 17(2), 83-84. doi:10.1007/s11655-011-0641-2
Zeiderman, A. (2013). Living dangerously: Biopolitics and urban citizenship in Bogotá, Colombia. American Ethnologist, 40(1), 71-87.