Waarom de koloniale monumenten moeten blijven staan
Wat dacht u wanneer u laatst voorbij een koloniaal standbeeld liep? Wandelde u er onverschillig voorbij, zuchtte u even diep of wierp u een afkeurende blik? Er werd in ieder geval weinig gedaan om uw aandacht te trekken. De koloniale standbeelden in België blijven haast onveranderd aanwezig in het Belgische landschap. Het weerspiegelt de manier waarop België omgaat met haar koloniale verleden. In plaats van de standbeelden af te schrijven aan een ver verleden, moeten we nadenken wat ze ons vandaag kunnen bieden. Op welke manier kunnen de standbeelden ons niet enkel doen nadenken over het verleden, maar ook over hedendaagse postkoloniale realiteiten? In dit onderzoek ga ik na welke alternatieven interessant zijn als mogelijke omgangsvormen met het Belgische koloniale erfgoed.
Een discussie over het verleden of het heden?
Op de dijk van Oostende staat een ruiterstandbeeld van Leopold II. Het is het decor van zomerse vakantietaferelen. Mensen eten er ijsjes, rijden er voorbij in go-cars en vegen er het zand van de voeten. Onderaan het standbeeld staan naakte Congolese slaven afgebeeld. Ze staren naar Leopold II die bovenop een sokkel prijkt. De koning kijkt hen niet in de ogen, maar laat zijn blik glijden over de Noordzee in Oostende. Eén van de Congolezen ontbreekt een hand. In 2004 hakten de Oostendse activistengroep de Stoete Ostendenoare deze af. In ruil voor de hand eisten ze naast het standbeeld een foto van gemutileerde slaven tijdens Leopolds bewind in Congo. Die kwam er echter niet.
De monumenten niet enkel een restant uit een ver en koloniaal verleden waarvoor we ons moeten excuseren. We moeten ons niet alleen bewust zijn van de koloniale (mis)daden in het verleden. De beeldtaal van de koloniale standbeelden communiceren ideeën over masculiniteit, over neokoloniale machtsverhoudingen en racisme. Deze problematieken stammen niet enkel uit het koloniale tijdperk, maar zijn net zozeer hedendaags. De relaties tussen België en Congo, tussen man en vrouw, tussen zwart en blank zijn vandaag nog steeds problematisch. België onderneemt amper acties om de standbeelden te veranderen en houdt zo een status-quo over deze onderwerpen in stand. De monumenten moeten echter een plek zijn voor een dialoog over een geschiedenis die nog niet voorbij is, maar louter andere vormen heeft aangenomen.
De publieke ruimte als een plek voor reflectie
De publieke ruimte waar de standbeelden vandaag staan, leent zich voor zo’n discussie. Ze kan een breder publiek bereiken dan wanneer we de standbeelden in een museum plaatsen. Daar zou het debat zich enkel openen (of sluiten) voor een select publiek. In de publieke ruimte moet controverse niet verbannen worden. Integendeel, het kan juist een plek zijn waar discussie mag ontstaan.
Oostende plaatste in de zomer van 2016 een infobord bij het standbeeld van Leopold II. Toch lijkt deze de discussie eerder te willen sluiten dan te openen. Het bord verklaart enkel kort waarom het beeld koloniaal is, maar het verandert niets aan de koloniale beeldtaal van het monument. De Congolese slaven zijn nog steeds onderdanig afgebeeld en de koning behoudt zijn heroïsche uitstraling. Daardoor maakt het de controverse amper zichtbaar. De taal van het infobord kleurt, net als het standbeeld, nog steeds binnen de lijntjes van een rationeel en westers discours.
Andere partijen, zoals de activist, de kunstenaar, of de Congolees krijgen amper stem in het debat. Artistieke en activistische interventies kunnen nochtans een vertrekpunt zijn om na te denken over hoe we de dialoog met de standbeelden anders kunnen voeren. Zo deed Brusselse actiegroep Collectif Manifestement in 2004 een performance bij het standbeeld van Leopold II op het Brusselse Troonplein. Ze kondigde er de reannexatie van België bij Congo aan. Door deze fictieve aankondiging probeerde de actiegroep het taboe rond de hedendaagse relatie tussen België en Congo te doorbreken en terug aan de kaart te stellen.
Het koloniale monument leeft!
We moeten de koloniale monumenten niet bannen uit het straatbeeld. Daarentegen kunnen we ze gebruiken om niet alleen na te denken over verleden, maar ook over hedendaagse thema’s zoals racisme en gender. Ze kunnen de publieke ruimte tot een plek maken voor kritiek en reflectie. De standbeelden fungeren zo als tussenpersoon. Tussen een debat dat enkel gaat over geschiedenis en cultureel erfgoed naar een hedendaagse discussie. Van een rationele en westerse (beeld)taal naar een alternatieve stem in de fictie van de kunstenaar, de hiphop ritmes van Matonge of de symbolen van de activist. Het koloniale monument leeft. We moeten het als een partner in een discussie beschouwen die plaatsvind in de publieke ruimte.
Bibliografie
multimedia
“De Luipaardman,” Koninklijk Museum voor Midden-Afrika. Laatst geraadpleegd op 27 april 2017, http://www.africamuseum.be/home/treasures/luipaard_okt10?set_language=n…. scenarioetrijven. Laten we doen a : kunnen we do, wil ik daarom een andere tool hanteren.van deze verhandeling, niet evenzeer ge
“LeFtO in Transit. Londen. Op stap met radiopresentator Gilles Peterson.” Vrt nu. Laatst geraadpleegd op 22 april 2017, https://www.vrt.be/vrtnu/a-z/lefto-in-transit/2017/lefto-in-transit-s20….
“Manifestatie tegen Racisme en nav uitspraken Bart De Wever,” Movement X. Laatst geraadpleegd op 25 mei 2017 http://www.movementx.org/actions-and-activities.html.
“Manifeste du retour au bercail ou « Pour le rattachement de la Belgique au Congo ! » un exercice intime de désenvoûtement réciproque en 17 questions-réponses,” Collectif Manifestement. Laatst geraadpleegd op 10 april 2017, http://www.manifestement.be/2007/prelim-sketchtexte.htm.
“Sikitiko, of het ware verhaal van de afgehakte bronzen hand uit Oostende,” De Wereld Morgen. Laatst geraadpleegd op 18 april 2017, http://www.dewereldmorgen.be/video/2011/01/15/sikitiko-het-ware-verhaal….
“Tangoya Kot Fourdoum.” Laatst geraadpleegd op 10 april 2017, https://www.youtube.com/watch?v=5WeXyjY_a_g.
“Théophile de Giraud – Attentat contre la statue de Léopold 2.” In youtube. Laatst geraadpleegd op 7 april 2017 https://www.youtube.com/watch?v=xG6GbBoZGNg.
“Waarom Renoveren?” Koninklijk Museum voor Midden-Afrika. Laatst geraadpleegd op 27 april 2017, http://www.africamuseum.be/museum/renovation/renovate/index_html.
Afrika-Vereniging van de Universiteit Gent. Laatst geraadpleegd op 18 april 2017, http://cas1.elis.ugent.be/avrug/erfgoed/sikitiko/sikitiko.htm.
Bate, Peter. Congo: White King, Red Rubber, Black Death. DVD, Verenigd Koninkrijk: Paul Pauweis, 2003.
Bellinck, Thomas, “VPRO Tiger Report #2 - 24 januari 2014.” Youtube. Laatst geraadpleegd op vrijdag 26 april 2017 (https://www.youtube.com/watch?v=QXzZVKVSKio).
Ben Chikha, Chokri. “Zijn het echte helden?” In Cobra.be Laatst geraadpleegd op 5 mei 2017, (http://cobra.canvas.be/cm/cobra/podium/1.81523)
D’Ursel, Laurent. “Prologues,” Collectif Manifestement. Laatst geraadpleegd op 12 april 2017 (http://www.manifestement.be/2007/prologue.htm).
Degotte, Charlie et Dieudonné Kabongo. “Tangoya Kot Fourdoum.” Collectif Manifestement. Laatst geraadpleegd op 10 april 2017, http://www.manifestement.be/2007/prelim-sketchtexte.htm.
Goddeeris, Idesbald. “Zet al die koloniale beelden in een museum,” Radio 1 (8 oktober 2016). Laatst geraadpleegd 25 april 2017, https://radio1.be/zet-al-die-koloniale-beelden-een-museum.
Memento Park. Laatst geraadpleegd op 22 mei 2017, http://www.mementopark.hu/?lang=en.
Wouters, Jozef. Zoological Institute II (Brussels). Laatst geraadpleegd op 1 mei 2017, http://www.mennomichieljozef.be/jozef/projecten/north.html.
Žižek, Slavoj. The Perverts Guide to Ideology. DVD, geregisseerd door Sophie Fiennes. Verenigd Koninkrijk: Zeitgeist Films, 2012.
kranten en periodieken
“'Verfaanslag' op Brussels standbeeld Leopold II,” De Morgen. Laatst geraadpleegd op 25 maart 2017, http://www.demorgen.be/binnenland/-verfaanslag-op-brussels-standbeeld-l….
“Elsense MR tegen Lumumbaplein,” in Bruzz. Laatst geraadpleegd 28 april 2017, http://www.bruzz.be/nl/nieuws/elsense-mr-tegen-lumumbaplein.
“Halle belicht donkere kant Leopold II met standbeeld,” De Standaard (15 september 2009).
“Kritiek op Leopold II-hommage van Stad Brussel,” in Bruzz. Laatst geraadpleegd op 6 april 2017, http://www.bruzz.be/nl/nieuws/kritiek-op-leopold-ii-hommage-van-stad-br….
“La Ville de Bruxelles annule une cérémonie à mémoire de Léopold II,” in Le Soir. Laatst geraadpleegd op 6 april 2017, http://www.lesoir.be/1070691/article/actualite/belgique/2015-12-15/vill….
“Michel noemt Leopold II ‘visionaire held’.” Laatst geraadpleegd op 2 mei 2017, http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/2.10380/1.807747.
“Omstreden koloniaal monument krijgt bijschrift,” in Bruzz. Laatst geraadpleegd op 28 april 2017, http://www.bruzz.be/nl/nieuws/omstreden-koloniaal-monument-krijgt-bijsc….
“Omstreden Lumumbaplein in Brussel al zichtbaar op Google Maps,” in Knack. Laatst geraadpleegd op 28 april 2017, http://www.knack.be/nieuws/belgie/omstreden-lumumbaplein-in-brussel-al-….
“Stanbeeld Leopold II beklad, in Bruzz. Laatst geraadpleegd op 25 maart 2017, http://www.bruzz.be/nl/nieuws/standbeeld-leopold-ii-beklad.
Brauwers, Greet. “Beledigend eerbetoon aan Leopold II in Brussel.” In De Wereld Morgen. Laatst geraadpleegd op 25 maart 2017, http://www.dewereldmorgen.be/artikel/2015/12/15/beledigend-eerbetoon-aa….
De Roo, “Bas Sorry voor alles, Congo?” De Standaard Opinie (30 september 2016).
Goeman, Eric “Bonjour Congo?” De Wereld Morgen (9 juni 2010). Laatst geraadpleegd op 20 mei 2017, http://www.dewereldmorgen.be/artikels/2010/06/17/bonjour-congo.
Goethals, Maarten. “Den Olifant verdeelt Geraardsbergen,” in De Standaard (6 januari 2017), 2-3.
Hendrickx, Sébastien. “Kunst die zich voordoet alsof ze iets anders is dan kunst.” In Rekto: verso 58 (2013).
Reynebeau, Marc. “De koning was geen mensenvriend.” De Standaard (17 december 2009), 54.
——— “Niks sorry, Congo!” De Standaard (3 Oktober 2016).
——— “Onfrisse heren in de straat”, De Standaard (14 juli 2010), 19.
Rutazibwa, Olivia. “Wanneer helen onze koloniale wonden?” In mo*. Laatst geraadpleegd op 26 maart 2017, http://www.mo.be/column/wanneer-helen-koloniale-wonden.
Truyts, Joris. “Nieuw infobord bij omstreden standbeeld van Leopold II in Oostende,” De Redactie. Laatst geraadpleegd op 18 april 2016, http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/regio/westvlaanderen/1.2764959.
Vromman, Jan. “Europa als meesterwerk.” In Rekto:Verso. Laatst geraadpleegd op 29 april 2017 http://www.rektoverso.be/artikel/europa-als-meesterwerk.
werken
Agamben, Giorgio, and Liz Heron. Infancy and History: The Destruction of Experience. London: Verso, 2007.
——— What is an Apparatus? Stanford University Press, 2009.
Arnaut, Karel. “The ‘Manifestation fort he re-annexation of Belgium to Congo’: Reconfiguring (Post)Colonial Space.” In Art and Activism in the Age of Globalization, 130-139. Rotterdam: Nai Publishers, 2011.
Asselbergs, Herman en Dieter Lesage (red.). Het Museum van de Natie. Van Kolonianisme tot Globalisering. Brussel: Yves Gevaert uitgever, 1999.
Augustijnen, Sven. Spectres. Brussel: ASP, 2011.
Aydemir, Murat. “Staging Colonialism: The Mise-en-Scène of the Africa Museum in Tervuren, Belgium.” In Migratory Settings, 77-97. Murat Aydemir en Alex Rotas (red.). Amsterdam: Rodopi, 2008.
Bal, Mieke. “Working with concepts.” In European Journal of English Studies 13, 1 (2009): 13-23.
——— en Norman Bryson. “Semiotics and Art History.” Art Bulletin 73, 2 (1991): 174-208.
——— Reading Rembrandt: Beyond the Word-Image Opposition. Cambridge University Press, 1991.
Balme, Christopher. Crossing media Theater - Film - Fotografie - neue Medien. München: Epodium-Verlag, 2004.
Bann, Stephen. “The Mythical Conception in the Name: Titles and Names in Modern and Post-Modern Painting.” Word and Image 1,2 (1985): 176-190.
Barthes, Roland. The Responsibility of Forms. Critical Essays on Music, Art and Representation. Vert. door Richard Howard. Berkeley/Los Angeles: University California Press, 1991.
Belting, Hans. “Image, Medium, Body: A new Approach to Iconology,” in Critical Inquiry 31, 2 (2005): 302-319. University of Chicago Press, 2005.
——— An Anthropology of Images: Picture, Medium, Body. Vert. door Thomas Dunlap. Princeton: Princeton University Press, 2011.
Bennett, Tony, The Birth of the Museum: History, Theory, Politics. London: Routledge, 1998.
Bevernage, Berber. “Transitional Justice and Historiography: Challenges, Dilemmas and Possibilities.” Macquarie Law Journal 13 (2014): 7-24.
Bishop, Claire. “Introduction,” in Artificial Hells. Participatory Art and the Politics of Spectatorship. Londen: Verso, 2012, 1-9.
——— Radical Museology: or, What’s ‘Contemporary’ in Museums of Contemporary Art? Londen: Koenig Books, 2013.
Blanga-Gubbay, Daniel en Livia Andrea Piazza, “Fictional Institutions. On Radical Imagination,” uitg. door Elke Van Campenhout en Lilia Mestre Turn, turtle! Reenacting the institute, 42-49. Berlijn: Alexander Verlag Berlin, 2016.
——— “The Distance with the Present. On Agamben's Notion of the Contemporary.” In Documenta. Tijdschrift voor Theater 34, 2 (2016): 90-97. Frederik Le Roy (red.). Special Issue: Contemporaneities.
——— “The Möbius Strip. On Fictional Institutions (working version).” In Kunstenpunt, laatst geraadpleegd 5 mei 2017, https://www.kunsten.be/dossiers/perspective-institution/4528-the-mo-biu….
Campenhout, Elke, Florian van Malzacher en Lilia Mestre (red.). Turn, Turtle!: Reenacting The Institute. Berlijn: Alexander Verlag, 2016.
Catherine, Lucas. Wandelen naar Congo. Langs koloniaal erfgoed in Brussel en België. Berchem: EPO, 2006.
Césaire, Aimé, Souleymane Bachir Diagne, and Gayatri Chakravorty Spivak. A Season In the Congo. London: Seagull Books, 2010.
Ceuppens, Bambi Onze Congo? Congolezen Over De Kolonisatie. Leuven: Davidsfonds, 2003.
——— Congo Made In Flanders? Koloniale Vlaamse Visies Op Blank En Zwart In Belgisch Congo. Gent: Academia press, 2003.
——— Onze Congo? Congolezen Over De Kolonisatie. Leuven: Davidsfonds, 2003.
——— “Les monuments coloniaux : lieux de mémoire contestés”, Les Indigènes du Royaume. Une lecture postcoloniale est-elle pertinente pour rendre compte de la situation des immigrés et de leurs descendants ?, laatste toegang 21 mei 2017, http://bougnoulosophe.blogspot.com/2008/11/les-monuments-coloniaux-lieu….
Chappie, Freda en Chiel Kattenbelt. “Key Issues in intermediality in Theatre and Performance.” In Intermediality in Theatre and Performance. Amsterdam: Rodopi, 2006
Couttenier, Maarten. Congo tentoongesteld: een geschiedenis van de Belgische antropologie en het museum van Tervuren (1882-1925). Leuven: uitgeverij ACCO, 2005.
De Certeau, Michel. The Practice of Everyday Life. Vert. door Steven Rendall. Berkeley: University of California press, 1988.
Demart, Sarah. “Congolese Migration to Belgium and Postcolonial Perspectives.” In African Diaspora 6,1 (2023): 1-20.
Deutsche, Rosalyn. Evictions: Art and Spatial Politics, 3de uitg. Cambridge: MIT press, 2002.
Doane Mary Ann. “The indexical and the Concept of Medium Specificity.” In Differences: A Journal of Feminist Cultural Studies 18, 1 (2007): 128-152.
Foucault, Michel. Surveiller et Punir. Naissance de la prison. Parijs: Gallimard, 1975.
Galtung, Johan. “Cultural Violence,” In Journal of Peace Research 27, 3 (1990): 291-305.
Goddeeris, Idesbald. “Colonial Streets and Statues: Postcolonial Belgium in the Public Space.” In Postcolonial Studies 18,4 (2015): 397-409.
——— “Postcolonial Belgium. The Memory of the Congo.” In Interventions 17 (2015): 434- 451.
Hartog, François, Regimes of historicity: presentism and experiences of time, vert. door Saskia Brown. New York: Columbia University Press, 2015.
Hendrickx, Sébastien. “Art presented as if it Were Something Other than Art.” In Turn, turtle! Reenacting the institute, 50-57. Elke Van Campenhout en Lilia Mestre (red.). Alexander Verlag Berlin, 2016.
Hochschild, Adam. De Geest Van Koning Leopold II En De Plundering Van De Congo. Vert. dr. Jan Willem Bos 5e dr., Amsterdam: Meulenhoff, 1998.
Hoenig, Patrick. “Visualizing Trauma: the Belgian Museum for Central Africa and its discontents.” In Postcolonial Studies 17,4 (2014): 343-366.
Huyssen, Andreas. Present Pasts: Urban Palimpsests and the Politics of Memory. Stanford university press, 2003.
Kattenbelt, Chiel. “Intermediality in Performance and as a Mode of Performativity.” In Mapping Intermediality in Performance. Sarah Bay-Cheng, Chiel Kattenbelt, Andy Lavender en Robin Nelson (red.). Amsterdam University Press, 2010.
Krauss, Rosalind. “The Cultural Logic of the Late Capitalist Museum”, in October 54 (The MIT Press, 1990): 3-17.
Le Roy, Frederik (red.) “Contemporaneities. The Entangled Now of Performance.” Documenta. Tijdschrift voor Theater 34, 2 (2016): 2-27 (Special Issue: Contemporaneities).
——— “Verknoopte Tijd, Verfrommelde Geschiedenis: Een Theaterwetenschappelijk En Geschiedfilosofisch Onderzoek Naar Theater En Performance Als Politiek Van De Herinnering in Het Modern En Presentistisch Historiciteitsregime”. Gent: Universiteit Gent. Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, 2012.
Lesage, Dieter. “Cultural Resignation Today: On Over-Identification and Overstatement” in Cultural Activism Today. The Art of Over-Identification, 88-107. BAVO (red.). Rotterdam: Episode Publishers, 2007.
Lorenz, Chriz. “Unstuck in time. Or: the sudden presence of the past.” In Performing the Past: Memory, History, and Identity In Modern Europe, 67-102. Karin Tilmans, Frank Van Vree, and J. M Winter (red.). Amsterdam University Press, 2010.
Mbembe, Achille. “Que faire des statues et monuments coloniaux. En partenariat avec le quotidien Le Messager paraissant à Douala au Cameroun.” Le Messager (2006). In Africultures. Le Chronique. Laatste toegang 22 januari 2017, http://www.africultures.com/php/?nav=article&no=4354.
——— “The Power of the Archive and its Limits.” In Refiguring the Archive, 19- 27. Dordrecht: Kluwer Academic Publishers, 2002.
——— “The Banality of Power and the Aesthetics of Vulgarity in the Postcolony.” Public Culture Spring 4, 2 (1992): 1-30.
——— Critique De La Raison Nègre. Paris: La Découverte, 2013.
——— On the Postcolony. Berkeley: University of California Press, 2001.
Mitchell, W.J.T. “The Ekphrasis and the Other.” In Picture theory: essays on verbal and visual representation, 151-182. University of Chicago Press: 1994.
——— “What is an Image,” in New Literary History (Image/Imago/Imagination) 15, 3 (1984): 503-537.
——— Picture theory: essays on verbal and visual representation. University of Chicago Press: 1994.
Monaville, Pedro. “A Distinctive Ugliness. Colonial Memory in Belgium.” In Memories of Post-Imperial Nations: The Aftermath of Decolonization, 1945–2013, Dietmar Rothermund (red.), Cambridge University Press: 2015, 58-75.
Morel, Edmund D., William Roger Louis, and Jean Stengers, History of the Congo Reform Movement, 1968.
Morris, Wendy. “De kolonie als consumptiegoed.” Congo in België. Koloniale cultuur in de metropool, 184-202. Leuven: Universitaire Pers, 2009.
Mouffe, Chantal. “Art and Democracy: Art as an Agnostic Intervention in Public Sphere,” Art as a Public Issue 14 (2008): 6-15.
——— “Which Public Space for Critical Artistic Practices?” In The Institute of Photographty and Dance. Laatste toegang 22 january 2016, https://readingpublicimage.files.wordpress.com/2012/04/chantal_mouffe_c….
——— The Democratic Paradox. London: Verso, 2005.
Nochlin, Linda. “The Imaginary Orient.” In Art in America, (1983): 46-59.
——— “Why Have There Been No Great Woman Artists?’ In Art and Sexual Politics, Thomas B. Hess en Elizabeth C. Barker (red.), 1-39. New York: Macmillan, 1973.
Nora, Pierre. Les Lieux De Mémoire. Paris: Gallimard, 1984.
——— “Between Memory and History: Les Lieux de Mémoire.” In Representations, 26, Special Issue: Memory and Counter-Memory (1989): 7-24.
Oosterling, Henk. “Sens(a)ble Intermediality and Interesse. Towards Ontology of the In-Between.” In Intermedialités 1, 35 (2013): 29-46.
Osborne, Peter. “Introduction.” In Anywhere or not at all. Philosophy of Contemporary Art, 1-13. New York: Verso, 2013.
Phelan, Peggy. Unmarked: the politics of Performance. London/New York: Routledge, 2003.
Poposki, Zoran en Marija Todorova. “Public Memory in Post-Conflict Skopje: Civic Art as Resistance to Narratives of Ethnicity and Disintegration” In Post-Conflict Performance, Film and Visual Arts. Mark Phelan en Des O’Rawe Palgrave (red.). Macmillan UK, 2016.
Puett, Michael en Christine Gross-Loh, De Weg. Wat Chinese filosofen ons over het goede leven leren. Vert. door Jelle Noorman. Utrecht: Ten Have, 2016.
Rahier, Jean Muteba. “The Ghost of Leopold II: The Belgian Royal Museum of Central Africa and Its Dusty Colonialist Exhibition.” In Research in African Literatures 34, 1 (2003): 58-84.
Roach, Joseph R. Cities of the dead: circum-Atlantic performance. New York: Columbia University Press, 1996.
Rothberg, Michael. “Introduction.” In Multidirectional Memory, Remembering the Holocaust in the Age of Decolonisation, 1-16, Mieke Bal en Hent De Vries (red.), Stanford University Press, 2009.
Schneider, Rebecca. “Patricide and the Passerby,” In Performance and the City, 51-67. D.J. Hopkins, Shelley Orr en Kim Solga (red.). New York: Palgrave Macmillan, 2009.
——— “Time on Our Hands.” In Documenta. Tijdschrift voor Theater 34, 2 (2016): 28-45. Frederik Le Roy (red.). Special Issue: Contemporaneities.
——— Performance Remains. Art and War in times of theatrical reenactment. New York: Routledge, 2011.
Stanard, Matthew G. “King Leopold’s Bust: A Story of Monuments, Culture and Memory in Colonial Europe.” In Journal of Colonialism and Colonial History 12, 2 (2011): 1-13.
——— Selling the Congo: a History of European Pro-Empire Propaganda and the Making of Belgian Imperialism. Nebraska University Press, 2012.
Stengers, Jean. Belgique Et Congo : L'élaboration De La Charte Coloniale. Brussel: Renaissance Du Livre, 1963.
Tilmans, Karin., Frank Van Vree, and J. M Winter. Performing the Past: Memory, History, and Identity In Modern Europe. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2010.
Van Vree, Frank. “The Art of commemoration & the politics of memory.” Open 7: (No)Memory (2004): 18.
Vande Broeck, Julie. Vijftien jaar sluimerend schuldbesef. Postkoloniale herinnering in straatnamen en standbeelden (2000-2015), Onuitg. lic. verh. KU Leuven, departement letteren en wijsbegeerte, 2016.
Vanthemsche, Guy. Belgium and the Congo: 1885-1980. Cambridge University Press, 2012.
Verbeke, Davy. De onafhankelijkheid van Belgisch-Congo. Het begin van een geschiedenis. Onuitg. lic. verh. Universiteit Gent, departement Letteren en Wijsbegeerte, 2011
Verschaffel, Bart. “Monumentaliteit: de betekenis van een vorm.” In Hermes en Hestia. Over Architectuur, 49-57. Architectuur & Stedenbouw van de Universiteit Gent, 2010.
Viaene, Vincent, Bambi Ceuppens, and David Grégoire Van Reybrouck. Congo In België: Koloniale Cultuur In De Metropool. Universitaire Pers Leuven, 2009.
Wagner, Peter. “Introduction: Ekphrasis, Iconotexts, and Intermediality- the State(s) of the Art(s).” In Icons, Texts, Iconotext: Essays on Ekphrasis and Intermediality. Walter Pape (red.), 1-40. European Cultures : Studies in Literature and the Arts 6. Berlijn: Walter De Gruyter, 1996.
Žižek, Slavoj. Violence: Six Sideways Reflexions. Londen: Profile Books, 2009.
