Vluchtelingencrisis verscherpt de blik: van tijdelijke noodwoningen naar winst voor de stad
- SarahVan de Velde
Bent u ook nog altijd in de waan dat de vluchtelingencrisis voorbij is? Dan staat u binnenkort een teleurstelling te wachten. De grote instroom is weldegelijk gestopt, maar de crisis duurt voort. De aanvaarde nieuwkomers komen nu namelijk terecht op de oververzadigde Vlaamse huisvestingsmarkt. Ze moeten op geïmproviseerde noodwoningen een beroep doen. Die instabiliteit maakt een succesvolle integratie moeilijk. Het gebrek aan mogelijkheden tot vooruitgang vormt een verlies voor de stad én de samenleving. Een nieuwe architectuur en planning van de tijdelijke woningen willen tonen hoe het anders kan en hoe een winstverhaal voor de hele maatschappij gecreëerd kan worden.
Noodzaak voor de maatschappij
Nadenken over die problematiek heeft algemeen nut, maar wel met verschillende belangen. Nieuwkomers trekken naar de steden omdat ze een hoge densiteit aan voorzieningen en een concentratie van kansen bieden. De zoektocht naar een degelijke woning, geschikt werk en sociale contacten heeft in kleine, landelijke gemeentes namelijk veel meer om handen. De problematiek is niet door de crisis ontstaan, want autochtone kansarmen vragen al decennialang hetzelfde. De nood aan nieuwe tijdelijke woonvormen in de stad overstijgt dus de specifieke vraag van de nieuwkomers.
Kansarme bevolkingsgroepen zijn trouwens niet de enige spelers in het verhaal van een veranderende woonvraag. Naast de acute huisvestingscrisis kampen steden ook met een stroef en traditioneel woonpatrimonium. De meeste huizen zijn nog altijd vormgegeven volgens de behoeftes van het klassieke gezin van moeder, vader en twee kinderen. Dat traditionele model is niet langer geldig: het komen en het gaan van bewoners wordt een dagelijkse realiteit. In een samenleving waarin ‘nieuw samengestelde gezinnen’ schering en inslag worden, ben je de ene dag alleen en de volgende dag met zeven. De huidige woningen zijn daar niet op voorzien. Wat als deze wooncrisis wordt ingezet als excuus om nieuwe modellen daarvoor te ontwikkelen?
Tijdelijkheid als kans
Noodwoningen worden vooral door hun karakter van tijdelijkheid gekenmerkt en vertellen een verhaal van nadeel en verlies: de kortstondige bewoner draagt niet bij tot de wijk, wat interactie overbodig maakt. Initiatieven blijven beperkt tot de ontwikkeling van een afgesloten onderdak. Maar biedt die tijdelijkheid niet net een unieke kans? Omdat de bewoners er maar kort verblijven, stellen ze geen permanente eisen. Een hogere graad van collectiviteit wordt mogelijk, en bepaalde gemeenschappelijke ruimtes kunnen zelfs met de buurt gedeeld worden. Zulke open stadskamers met ruimte voor ontmoeting en interactie dragen positief bij aan de omgeving. Denk maar aan een tuin die een stadstuin wordt, een woonkamer die een buurtbibliotheek wordt, enzovoort.
De architectuur van de nieuwe transitwoningen kan de stad mee vorm geven. Ons onderzoek toont dat drie pijlers de nieuwe modellen ruimtelijk kunnen vertalen: schaalvergroting, vermenging van functies en aandacht voor duurzaamheid. De scriptie werkt drie alternatieve scenario’s voor de stad Aalst uit. Het eerste scenario bespreken we in dit artikel.
Nieuwe tijdelijke woonmodellen
In het eerste project worden de nieuwkomers ondergebracht op het Hoveniersplein in Aalst. Door een grote hoeveelheid aan units te voorzien kan er een volwaardige structuur gecreëerd worden. Die vormt een nieuwe rand aan het plein en vervangt de huidige chaos aan de achterbouw. Grootschalige huisvesting, een eerste vereiste voor de nieuwe woningen, maakt het project betekenisvol voor de stad.
Het tweede criterium, de vermenging van functies, wordt gerealiseerd door aan zowel de behoeftes van de nieuwkomers als de bestaande wensen van de stad waarin ze terechtkomen, tegemoet te komen. De huidige tijdelijke initiatieven voorzien in de drie basisbehoeftes (bed, bad en brood) van de nieuwkomers, maar socio-economische noden blijven buiten beschouwing. De scriptie beschouwt die net als cruciale integratiepolen en neemt werkgelegenheid als vertrekpunt. Het eerste scenario zet in op klein ondernemerschap, iets wat in de wijk aan het Hoveniersplein al sterk aanwezig is. De wensen van de stad worden in het ontwerp meegenomen, waardoor er ook maatschappelijke winst wordt geboekt. De lokale behoeftes van de stadswijk worden gedestilleerd door zowel de visie van ruimtelijke experts en plaatselijke overheden, als de lokale expertise van gebruikers en buurtbewoners te integreren. De ruimtelijke experts zagen in dit verloederde gebied een nieuw centrum voor rechteroever Aalst, de buurt gaf aan dat een wekelijkse markt op het plein de wijk enorm zou doen opleven. De bovengenoemde vragen komen samen in een concreet thema voor het project, in dit scenario is dat het marktgebeuren.
Door de nieuwkomers in een vaste structuur te huisvesten, wordt er rekening gehouden met de evolutie van de projecten. Dat vormt het derde criterium. Het langetermijndenken zorgt ervoor dat er niet uitsluitend voor de acute nood gebouwd wordt. De brede bakstenen wand op het plein kan bijvoorbeeld evolueren naar accommodatie voor handelszaken, zodra de nood aan tijdelijke verblijven afneemt. Ook de bewoners kunnen daar informeel handelen en zo een nieuwe ontwikkeling van het onderbenutte plein ondersteunen.
Door het samenvoegen van functies, het aanspreken van grote groepen en het mogelijk maken van andere invullingen wordt er een project gecreëerd dat verschillende investeerders aanspreekt. De drie aspecten definiëren niet alleen de taak van de ontwerper, maar zorgen er ook voor dat er nieuwe partnerschappen kunnen ontstaan. De financiering van sociale projecten is namelijk nooit eenvoudig en nieuwe samenwerkingen dringen zich op.
De agenda voor morgen
“Sociale huisvesting is een investering, geen kost.”, zei Alejandro Aravena, de curator van de architectuurbiënnale in Venetië. Door inclusief en sociaal ontwerp boven aan de agenda te plaatsen, investeren we in de toekomst van álle stedelingen en van de hele stad. De experimentele, tijdelijke woonvormen dragen door hun flexibiliteit bij aan een meer elastische stad, die op veranderingen kan inspelen en zo een ultieme crisis vermijdt. De scriptie spreekt bewoners met een minder kapitaalkrachtig profiel aan, en vormt tegelijk een laboratorium voor onze veranderende woonvraag en de agenda van morgen.
Bibliografie
Boeken
Alkemade, F. (2017). Een wereld te winnen. In K. Hannema, R.-J. de Kort, & L. Schrijver (Red.), Yearbook Architecture of the Netherlands 2016-2017 (pp. 142-155). Rotterdam: nai010.
Architecture Workroom Brussels. (2010). Building for Brussels. Architecture and urban transformation in Europe, 44 projects. Marseille: Editions parentheses.
De Bolle, G., Poesmans, E., & Verbeeck, L.. (2009). SOS Huisvesting. Modellen en tips voor de organisatie van tijdelijke huisvesting door het OCMW. Brussel: Politeia.
De Cauter, L. (2009). De capsulaire samenleving. Over de stad in het tijdperk van de angst. Rotterdam: NAi Uitgevers.
Debord, G. (1967). La société du spectacle. Paris: Buchet Chastel.
De Decker, P., Meeus, B., Pannecoucke, I., Schillebeeckx, E., Verstraete, J., & Volckaert, E. (2015). Woonnood in Vlaanderen. Feiten / Mythen / Voorstellen. Antwerpen: Garant.
Hannerz, U. (1980). Chicago Ethnographers, In U. Hannerz (Ed.), Exploring the city: inquiries towards an urban anthropology (pp. 19-58). New York: Columbia University Press.
Hermans, K., De Coster, I., & Van Audenhove, C. (2007). Bed Bad Brood Laagdrempelige opvang van thuislozen. Antwerpen: Garant.
Holl, C. (2016). The arrival city is fragmentarily available. In P.C. Schmal, O. Elser, A. Scheuermann (Eds.), Making heimat. Germany, arrival country (pp. 176-183). Ostfildern: Hatje Cantz Verlag.
Jacobs, J. (1969). The economy of cities. New York: Random House.
Kieckens, C. (2003). Filatures & urban fabric(s): masterplan stationsomgeving Aalst. Aalst: Christian Kieckens Architecten.
Leman, J., Siewiera, B., & Van Broeck, A.-M. (1994). Documentloze immigranten te Brussel. Leuven: Cultuur en Migratie.
Meert, H. (2002). Wederzijdse dienstverlening en sociale netwerken. In S. Musterd, S.F.L.H. Ottens (Red.), Strijd om de Stad; Sociale en Economische Integratie in de Stedelijke Samenleving (pp. 99-114). Assen: Van Gorcum.
Nightingale, C. H. (2012). Segregation: A global history of divided cities. Chicago: University of Chicago Press.
Rau, T., & Oberhueber, S. (2016). Material matters. Haarlem: Bertram / De Leeuw.
Saunders, D. (2011). Arrival city. London: Windmill books.
Sayah, A. (2016). Work as engine of tolerance. In P. C. Schmal, O. Elser, A. Scheuermann (Eds.), Making heimat. Germany, arrival country (pp. 110-115). Ostfildern: Hatje Cantz Verlag.
Schmal, P.C., Elser, O., & Scheuermann, A. (Eds.) (2016). Making heimat. Germany, arrival country. Ostfildern: Hatje Cantz Verlag.
Tritsmans, B. (2016). Ruimte maken voor complexiteit. Gelaagdheid, esthetiek en toe-eigening in de stedelijke publieke ruimte. In A. Contess et al. (Red.), Architectuur op maat (pp. 93-100). Antwerpen: vai.
Vervloesem, E. (2016). Architectuur voor gebruik en toe-eigening: van efemere tot permanente praktijken. In A. Contess et al. (Red.), Architectuur op maat (pp. 27-32). Antwerpen: vai.
Vervloesem, E. (2016). Van cure to Care: transities in de gezonde stad Utrecht. Rotterdam: iabr.
Vincke, J. (2013). Sociologie, een klassieke en hedendaagse benadering. Gent: Academia press.
Tijdschriftartikelen
Daems, E. (2017). Vluchtelingen vinden geen woning zonder honderden euro’s te dokken aan een tussenpersoon. Mo*. Geraadpleegd op 16 juli 2017 via http://www.mo.be/reportage/vluchtelingen-vinden-geen-woning-zonder-hond…
Graiouid, S. (2004). Communication and the social production of space: the hammam, the public sphere and Moroccan women. The Journal of North African Studies, 9(1), 104-130.
Havik, K., Patteeuw, V., & Teerds, H. (2011). Redactioneel. Productieve onderzekerheid. Het onvoorziene in planning, ontwerp en beheer. OASE, 85, 3-6.
Nolf, C., Putseys, I., De Meulder, B., Shannon, K., & Willems, P. (2012). Ruimte voor water in de stad: naar een meer geïntegreerde steden- en waterbouwkundige benadering. WT-afvalwater, 12(1), 3-15.
Ramzi, L., & Rees, S. (2016). An insider’s guide to navigating the Marché aux Puces in Paris. Vogue. Geraadpleegd op 1 augustus 2017 via http://www.vogue.com/article/marche-aux-puces-paris-flea-market-guide-s…
Schutten, I. (2011). Ontwikkelend Beheer. Tijd als instrument voor waardeontwikkeling. OASE, 85, 88-100.
Swinnen, P. (2016). De architect als beleidsfluisteraar. A+, 261, 48-49.
Vandaele, J. (2017). 180.000 gezinnen wachten op sociale woning. Biedt privékapitaal de oplossing? Mo*. Geraadpleegd op 7 augustus 2017 via http://www.mo.be/reportage/180000-gezinnen-wachten-op-sociale-woning-bi…
Van den Bongaardt, J. (2014). Waterbeschaving en gezondheidspolitiek. De Amsterdamse badhuizen. Skript Historisch Tijdschrift, 9(4), 211-222.
Vandeputte, T. (2011). Economie en overschot. Drie recente projecten van Lacaton & Vassal. OASE, 85, 101-110.
Zuallaert, J. (2017). De nieuwe migratiecrisis: ‘Dit is de grootste bedreiging voor het Europa van vandaag’. Knack, 47(31), 20-26.
Scripties en onderzoekspapers
De Moor, T. (2006). The return of the guilds [onderzoekspaper]. Utrecht University, Utrecht.
Vanhoudenhove, E. (2017). Fedasil bouwt! Onderzoek naar de non-architectuur van Fedasil zoals ontstaan in periodes van vluchtelingencrisis. [afstudeeropdracht]. Ingenieurswetenschappen en architectuur. Universiteit Gent, Gent.
Van Steenberghe, T., Steel, R., De Visscher, S., & De Brauwere, G. (2013). Aalst Rechteroever: Gebiedsverkenning vanuit sociaal-cultureel perspectief [syntheseverslag]. Faculteit Mens en welzijn, vakgroep sociaal werk. Hogeschool Gent, Gent.
Van Steenberghe, T., Steel, R., De Visscher, S., & De Brauwere, G. (2014). Casestudie Aalst // Stadsvernieuwing vanuit een sociaal-pedagogisch perspectief. [studieverslag]. Faculteit Mens en welzijn, vakgroep sociaal werk. Hogeschool Gent, Gent.
Beleidsdocumenten
Hermans, H. (2014). Nulmeting dak-en thuisloosheid. Onderzoeksrapport Welzijn, Volksgezondheid en gezin. Leuven: Steunpunt WVG.
Schillebeeckx, E., Oosterlynck, S., & De Decker, P. (2016a). Naar een strategisch ruimtelijk concept voor Vlaanderen. Een focus op aankomstwijken. Rapport WP2 - veerkracht en immigratie. Heverlee: Steunpunt Ruimte.
Schillebeeckx, E., Oosterlynck, S., & De Decker, P. (2016b). Een veerkrachtige ruimte ten aanzien van immigratie? Exploratief onderzoek in 3 Vlaamse casegebieden: Case Antwerpen-Noord Rapport WP2 - veerkracht en immigratie. Heverlee: Steunpunt Ruimte.
Stad Aalst. (2017a). Oprichting sociaal incubatiecentrum in de voormalige rijkswachtkazerne. Conceptnota Rijkswachtkazerne. Aalst: Stad Aalst en OCMW Aalst.
Vlaamse Regering. (2009). Woonzorgdecreet. Geraapleegd op 5 januari 2017 via https://codex.vlaanderen.be/Portals/Codex/documenten/1017896.html#H1044…
Tentoonstellingsgidsen
Oslo Architecture Triennale. (2016). After Belonging. The Objects, Spaces, and Territories of the Ways We Stay in Transit
Atelier Brussels. (2016). A good city has industry visitors guide. Geraadpleegd op 12 december 2016 via http://www.bozar.be/file/1626/download
Biennale Venetie. (2016). Reporting from the front visitors guide.
Journalistieke artikelen
“Aalst zet in op musea met belevingscentrum over carnaval”. (2017, 15 juni). De Standaard Online. Geraadpleegd op 20 juni 2017 via http://m.standaard.be/cnt/dmf20170614_02925972
Borret, K. (2016, 3 november). Maak de stad productiever. De Tijd. Geraadpleegd op 12 juli 2017 via http://www.tijd.be/dossier/krant/Maak-de-stad-productiever/9826856ilitei
“Buurtbewoners zijn problemen meer dan beu”. (2017, 29 mei). Het laatste nieuws. Geraadpleegd op 2 juni 2017 via http://www.hln.be/regio/nieuws-uit-aalst/buurtbewoners-zijn-problemen-m…
Eeckhout, D.M. (2014, 21 februari). Hoe pak je te weinig sociale woningen en discriminatie door verhuurders aan?. De wereld morgen. Geraadpleegd op 25 februari 2017 via http://www.dewereldmorgen.be/artikels/2014/02/21/hoe-pak-je-te-weinig-s…
De Bruyne, P. (2013, 25 september). “Never let a good crisis go to waste”, over crisis en de participatiesamenleving. De wereld morgen. Geraadpleegd op 7 februari 2017 via http://www.dewereldmorgen.be/artikels/2013/09/25/never-let-good-crisis-…
De Bruyne, P. (2017, 21 juli). Over de stad van de toekomst en de toekomst van de stad. De wereld morgen. Geraadpleegd op 23 juli 2017 via http://www.dewereldmorgen.be/artikel/2017/07/21/over-de-stad-van-de-toe…
Decreus, T. (2016, 26 mei). Waarom het privatiseren van daklozenopvang een bijzonder slecht idee is. Geraadpleegd op 7 april 2017 via http://www.dewereldmorgen.be/artikel/2016/05/26/waarom-het-privatiseren…
Lanneau, H. (2013, 19 januari). Aalsterse daklozen vinden warmte in Niemandsland. Geraadpleegd op 25 april 2017 via http://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20130118_00438210
Le Bacq, T. (2016, 20 januari). OVERZICHT. Klassiek gezin verdwijnt in Vlaanderen. Het Nieuwsblad. Geraadpleegd op 10 mei 2017 via http://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20160120_02079617
Ramaswamy, C. (2017, 6 maart). Brick Lane in the 80s: before it became Banglatown. The Guardian. Geraadpleegd op 6 juli 2017 via https://www.theguardian.com/cities/2017/mar/06/brick-lane-in-the-80s-be…
Tirez, A. (2015, 9 april). Meer sociale mobiliteit vermindert discriminatie. De Tijd. Geraadpleegd op 15 janurai 2017 via http://www.tijd.be/opinie/column/Meer-sociale-mobiliteit-vermindert-dis…;
Torfs, M. (2016, 10 maart). “Kleiner bouwen voor jongeren en singles”. De redactie. Geraadpleegd op 11 juli 2017 via http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/binnenland/1.2596175
Vanaudenhove, L. (2013, 18 september). Aantal alleenstaanden nam in periode 2008-2013 toe met 5,7 procent. De morgen. Geraadpleegd op 10 mei 2017 via https://www.demorgen.be/binnenland/aantal-alleenstaanden-nam-in-periode…;
Internet
Agentschap Integratie en Inburgering. (2016). Monitoring verhuisbewegingen erkend vluchtelingen - oktober 2016. Geraadpleegd op 4 november 2016 via http://www.integratie-inburgering.be/sites/default/files/atoms/files/mo…
Architecture Workroom Brussels. (2016). Atelier Brussels The productive metropolis. Geraadpleegd op 2 december 2016 via https://issuu.com/architectureworkroom/docs/central_screenmode
Architectuurwijzer. (2017). Match van de toekomst: appartement versus verkaveling. Geraadpleegd op 27 april 2017 via http://architectuurwijzer.be/match-van-de-toekomst-appartement-versus-v…
Architectuurwijzer. (2017). AT HOME / Building and living in communities. Geraadpleegd op 4 mei 2017 via http://architectuurwijzer.be/at-home-building-and-living-in-communities/
Ban Ki-Moon. (2016, mei). Refugees and migrants: A crisis of solidarity. Geraadpleegd op 20 mei 2017 via http://www.ipsnews.net/2016/05/refugees-and-migrants-a-crisis-of-solida…;
Blackhorse Workshop. (2017). Geraadpleegd op 4 augustus 2017 via http://www.blackhorseworkshop.co.uk/about/
Bogdan & Van Broeck. (2016). Coop (Port-sud). Geraadpleegd op 10 augustus 207 via https://www.bogdanvanbroeck.com/projects/coop-anderlecht-be/
Bonnarens, E. (2013). Slim verdichten. Geraadpleegd op 14 april 2017 via http://www.ipsnews.net/2016/05/refugees-and-migrants-a-crisis-of-solida…;
Broeders van Liefde. (2009). Huize triest - gemeenschapshuis Tabor. Geraadpleegd op 20 oktober 2016 via https://www.broedersvanliefde.be/losse-publicaties/huize-triest
Campaign against climate change. (2017, februari). ‘Climate refugees’ - The climate crisis and population displacement: Building a trade union and civil society response. Geraadpleegd op 13 juli 2017 via https://www.campaigncc.org/nationalconference
Cities of migration. (2010, mei). East London: Digging in for community. Geraadpleegd op 6 juli 2017 via http://citiesofmigration.ca/good_idea/east-london-dig-on-for-community/
Cyclo. (2017). Geraadpleegd op 3 augustus 2017 via http://www.cyclo.org/en
De Loods. (2017). Geraadpleegd op 20 juli 2017 via http://www.deloodsvzw.be
De Moor, T. (2016). ‘Belangrijker dan meten, is impact benoemen’. Geraadpleegd op 2 augustus 2017 via https://www.campaigncc.org/nationalconference
De Urbanisten. (2013). Water Square Benthemplein. Geraadpleegd op 2 juni 2017 via http://www.urbanisten.nl/wp/?portfolio=waterplein-benthemplein
De Witte Raaf. (2005). Archiefdocumenten Jef Cornelis. Geraadpleegd op 7 augustus 2017 via https://www.dewitteraaf.be/edities/detail/nl/81
Fedasil. (2014). Opvangpartners. Geraadpleegd op 5 november 2016 via http://fedasil.be/nl/inhoud/opvangpartners
Gastvrije gemeente. (2016). Gastvrije initiatieven 2016-2017. Geraadpleegd op 10 oktober 2016 via https://www.gastvrijegemeente.be/initiatieven-2016-2017
Gastvrije gemeente. (2016). Vzw Kerit. Geraadpleegd op 10 oktober 2016 via https://www.gastvrijegemeente.be/initiatieven/vzw-kerit
Granny’s finest. (2017). Geraadpleegd op 30 juli 2017 via https://www.grannysfinest.com/over-grannys-finest/
Groot woordenboek van de Nederlandse taal. (2017a) Geraadpleegd op 20 juli 2017 via http://www.vandale.nl/opzoeken?pattern=wonen&lang=nn
Groot woordenboek van de Nederlandse taal. (2017b) Geraadpleegd op 20 juli 2017 via http://www.vandale.nl/opzoeken?pattern=verblijven&lang=nn
De Compaan. (2017). Geraadpleegd op 5 maart 2017 via http://www.compaan.be/
Een hart voor vluchtelingen. (2017). De olijfboom. Geraadpleegd op 13 maart 2017 via http://ehvv.be/olijfboom-2/
Eetcafé Toreke. (2017). Geraadpleegd op 20 december 2016 via https://www.eetcafetoreke.be/
Kringwinkel Teleshop. (2015). Jaarverslag 2015. Gedownload op 30 oktober 2016 via http://www.teleshop-aalst.be/over-ons/activiteitenverslag
LDLgroup. (2017). Schone ontmoetingen. Wasmachines en drogers voor collectief gebruik. Geraadpleegd op 26 juli 2017 via https://www.meetandwash.eu/nl/homepage/
Livios. (2016). “Onze kinderen willen niet meer wonen zoals wij”. Geraadpleegd op 10 februari 2017 via http://www.livios.be/nl/bouwinformatie/bouwen-verbouwen-of-kopen/start/…;
Made in Aalst. (2017). Aalst carnaval. Geraadpleegd op 6 juli 2017 via http://madeinaalst.be/immaterieel-erfgoed/carnaval
OCMW Gent. (2017). Artikel 60-tewerkstelling in Gent. Geraadpleegd op 8 juni 2017 via http://www.ocmwgent.be/OCMW/In-de-pers/Artikel-60-tewerkstelling-in-Gen…
ORG. (2017). De Kaaien - Long term urban vision for the Dender waterfronts of Aalst. Geraadpleegd op 17 mei 2017 via http://orgpermod.com/content/de-kaaien-long-term-urban-vision-dender-wa…
Parnassus. (2017). Geraadpleegd op 10 november 2016 via http://www.parnassus.be/ndl/index.php
Peynsaert Architecten. (2016). Loftproject De Wolf Cosyns Aalst. Geraadpleegd op 14 april 2017 via http://www.peynsaertarchitecten.be/project-1/
Rooffood. (2017). Geraadpleegd op 27 juli 2017 via https://rooffood.be/nl
RotorDc. (2017). Rotor deconstruction facilitates the reuse of construction materials. Geraadpleegd op 8 augustus 2017 via https://rotordc.com/
Rd4. (2016). Textiel sorteercentrum Heerlen. Geraadpleegd op 19 april 2017 via https://www.rd4.nl/over-ons/textiel-sorteercentrum
Scambler, G. (2014). Sociological theorists: Erving Goffman. Geraadpleegd op 7 augustus 2017 via http://www.grahamscambler.com/sociological-theorists-erving-goffman/
Sikkema, R. (2014). Een ambacht leren als gezel van de meester. Geraadpleegd op 2 augustus 2017, https://www.nd.nl/nieuws/achtergrond/een-ambacht-leren-als-gezel-van-de…
Stad Aalst (2016). Aalst wijken in cijfers 2016. Gedownload op 13 november via https://www.aalst.be/artikel/aalst-wijken-in-cijfers
Stad Aalst. (2017b). Werken: sociale economie. Geraadpleegd op 10 april 2017 via https://www.aalst.be/infofiche/werken-sociale-economie
Stad Aalst (2017c). Visie over wonen aan het water. Geraadpleegd op 11 april 2017 via https://www.aalst.be/artikel/visie-over-wonen-aan-het-water
Stad Gent. (2017). Wijkhuis Bij Pino. Geraadpleegd op 13 maart 2017 via https://stad.gent/stadsvernieuwing-nieuw-gent/wijkhuis-bij-pino
Stedenbeleid Vlaanderen. (2014). Aalst Rechteroever: wat is de toekomst van deze fragiele maar dynamische wijk? Geraadpleegd op 24 maart 2017 via http://www.stedenbeleid.vlaanderen.be/aalst-rechteroever-wat-is-de-toek…
Sterckx, N. (2016, juni). Het spreidingsplan voor asielzoekers deemstert weg. Gedownload op 28 oktober 2016 via http://www.avcb-vsgb.be/nl/Publications/documents.html?doc_id=509&vID=2…
Sterckx, N., & Wastchenko, M. (2015, december). Het spreidingsplan, wat is dat precies? Gedownload op 28 oktober 2016 via http://www.avcb-vsgb.be/documents/documents/cpas/nbb-2015-6-plan-repart…;
SULBB. (2017). SULBB krijgt vorm! Geraadpleegd op 10 augustus 2017 via http://sulbb.be/nieuws/sulbb-krijgt-vorm
Tiny house. (2017). Tiny house Belgium bouwt uw tiny house op maat. Geraadpleegd op 27 oktober 2016 via http://www.tinyhousebelgium.be/
Toerisme Vlaanderen. (2017). Impulsprogramma’s 2015-2019. Geraadpleegd op 15 juli 2017 via http://www.toerismevlaanderen.be/impuls
Unesco. (2017). Meidan Emam, Esfahan. Geraadpleegd op 6 augustus 2017 via http://whc.unesco.org/en/list/115
vai. (2016). Zorgwoningen De Lork, Sint-Gillis. Geraadpleegd op 4 april 2017 via https://www.vai.be/nl/project/zorgwoningen-de-lork-sint-gillis
Vanderstraeten, M. (2017, juni). Douchen in de Fontein. Geraadpleegd op 5 juli 2017 via http://www.margotvanderstraeten.com/douchen-in-de-fontein/
VLOS. (2011). Solidair wonen: geen luchtspiegeling. Geraadpleegd op 27 oktober 2016 via http://www.vlos.be/VLOS/index.php/en/materiele-ondersteuning/material-s…
VVSG. (2017). Materiële opvang. Geraadpleegd op 5 juli 2017 van http://www.vvsg.be/sociaal_beleid_en_werk/Vreemdelingen/Pages/materi_le…
Vzw Ateljee. (2016). Geschiedenis. Geraadpleegd op 5 november 2016 via http://www.ateljeevzw.be/nl/over-ons/112/geschiedenis
Welzijnszorg. (2016). Orde van Malta België, Gent. Geraadpleegd op 10 november 2016 via http://www.welzijnszorg.be/projecten/orde-van-malta-belgie-gent
Weyts, B. (2015). ‘Aalst heeft toeristisch potentieel en we investeren om dat te verzilveren’. Geraadpleegd op 5 mei 2017 via http://www.benweyts.be/nieuws/aalst-heeft-toeristisch-potentieel-en-we-…
Williams, E. (2012). Baths and bathing culture in the Middle East: The hammam. Geraadpleegd op 12 juni 2017 via http://www.metmuseum.org/toah/hd/bath/hd_bath.htm
Withers, J. (2016). Soak. Steam. Dream. Curator’s essay by Jane Withers. Geraadpleegd op 23 mei 2016 via http://www.roca-exhibitions.co.uk/soaksteamdream/ssd/overview.php
Film
Cornelis., J. (Regisseur). (2006). Brussel scherven van geluk. [Filmfragment in interview Elly van Eeghem en Paul Blondeel, A glimpse of where we are going, STAM Gent, gespreksalon februari]
