Bloot in het straatbeeld: De relatie tussen pornografische filmposters en censuur in België in de periode 1970-1980.
Temptation in de straten?
In de zomer van 2017 werd een poster van een schaars geklede Pommeline Tillière, bekend uit Temptation Island, verwijderd uit het straatbeeld. Volgens de Jury voor Ethische Reclamepraktijken was de poster denigrerend, seksistisch, en kwam Pommelines menselijke waardigheid zelfs in het gedrang. Dit lijkt in tegenspraak met wat we vandaag de dag over onszelf vertellen; dat we sinds de seksuele revolutie allemaal zo liberaal en vrij met seksualiteit omgaan. Het onderzoek van Leon Janssens bestudeert net die omgang met seksueel expliciet materiaal in de publieke ruimte na de tweede seksuele revolutie.
Revolutionaire censuur
Het definiëren van revoluties ligt altijd heel moeilijk in de geschiedschrijving, en een vaak terugkomende oplossing is het laten vallen van de letter ‘r’ en te spreken over een ‘evolutie’. Een andere oplossing is het begrip herdefiniëren. Zo wordt de seksuele revolutie in recent onderzoek niet langer gedefinieerd als een revolutie in de slaapkamer, maar eerder als een kantelpunt in de representatie van seksualiteit op televisie, in magazines en in filmposters. Het revolutionaire zat hem dus niet zozeer in het gedrag van mensen, maar in de manier waarop seksualiteit publiek werd. In België was er in de periode 1973-1989 sprake van een toenemende tolerantie in de rechtspraak rond seksueel expliciete beelden in de publieke ruimte.
Hoewel seks uiteraard al veel langer een thema was in de filmwereld, mag de invloed van de seksuele mediarevolutie hier niet onderschat worden: er ontstond daadwerkelijk een nieuw soort film en een daarbij horende cinemazaal: de pornofilm en de pornobioscoop. Om hun films te verkopen, hingen cinema-uitbaters uitdagende posters in hun vitrines, maar hier botsten ze al snel op de grenzen van de nieuw verworven seksuele vrijheid. Aan de hand van stift en tape probeerden ze hun posters aanvaardbaar te maken, maar dat lukte niet altijd. Een boeiende contradictie doet zich voor: de seksuele revolutie zorgde niet zozeer voor minder, maar juist voor meer plakkertjes op ontblote borsten.
Tegelijkertijd voltrok zich doorheen de jaren 70 een liberalisering in de rechtspraak die een directe impact had op de tape op deze filmposters. In de rechtspraak werd het tonen van vrouwelijke borsten en ander vrouwelijk naakt in een geseksualiseerde context mogelijk, maar dit was moeilijk in de publieke ruimte. Uitbaters bleven ontblote borsten afplakken in filmposters, maar de censuur werd stelselmatig kleiner: ze kozen er niet langer voor om de volledige borst af te plakken, maar verstopten nu enkel nog de tepel. Daarnaast werd het tonen van vrouwelijk schaamhaar mogelijk, zolang het vanop een afstand te zien was.
Van stift naar plakband
Het is echter verkeerd om censuur enkel te interpreteren als een epische confrontatie tussen seksuele vrijheidsstrijders en een traag veranderend justitieapparaat dat oude wetgeving blijft afdwingen. Het was immers niet de overheid die zich bezighield met het aanbrengen van plakkers, maar wel de cinema-uitbater zelf. Vooral vanaf het tweede deel van de jaren 70 werd de uitbater steeds autonomer en vertrouwde de overheid erop dat hij wel wist wat moest worden afgeplakt. Het spreekt voor zich dat de uitbater van een seksbioscoop heel andere doeleinden heeft dan het overheidsapparaat van een moderne staat. Een goed voorbeeld hiervan zijn de posters van de films Voces Suédoises en Schulmadchen Report X, respectievelijk vertoond vanaf 1971 en 1979.
Op de eerste poster uit het begin van de jaren 70 zien we dat justitie uitbaters nog veel beter in de gaten hield. Met een zwarte stift in de aanslag ging de uitbater aan de slag. Het resultaat: een heel andere prent. De toeschouwer ziet hier immers niet langer vijf naakte dames, maar vijf geklede dames die zich vermaken aan de oever van een rivier. Dat ging zo ver dat de dame aan de rechterkant zelfs een bh-bandje op haar rug kreeg: alleen al de suggestie dat ze naakt was, was er teveel aan. Dat de poster een schilderij van Renoir is doet niet ter zake, naakt is naakt en dat kan niet in het straatbeeld.
De poster van Schulmadchen Report vertelt een heel ander verhaal. Door het gebruik van dikke stukken tape is het immers overduidelijk dat de dame op de originele poster naakt is. De uitbater communiceert een zeer specifieke boodschap aan de toeschouwer: koop een ticket voor deze film en de plakkers vallen weg. De uitbater gebruikt deze techniek zelfs om méér te suggereren dan er daadwerkelijk zichtbaar is op deze poster. Hij plakt zogezegd haar genitaliën af met een wit stuk tape, maar in de originele poster zijn deze helemaal niet zichtbaar.
Less is more
Onze kijk op censuur is vaak heel erg negatief en de geschiedenis ervan wordt dan ook vaak verteld als een heldenepos waar heroïsche individuen het moeten opnemen tegen grijze ambtenaren met duistere plannen. De uitbaters gingen zelf creatief aan de slag met stiften en plakkers en gingen zelfs zo ver dat ze plakkers plakten waar helemaal niets te zien was. Het wordt duidelijk dat censuur niet enkel beperkte en verborg, maar in sommige gevallen juist productief van aard was. De seksuele revolutie en afgeplakte borsten lijkt op het eerste zicht misschien een contradictio in terminis, maar historisch gesproken zijn beiden innig met elkaar verbonden; het zorgde voor meer - en niet minder - plakkertjes op borsten, maar dat vertelt ons helemaal niets over wat we vandaag de dag aan moeten met zulke verleidingen in de publieke ruimte.
Literatuur
BARBER, S. en CORINNA, M. eds., History Beyond the Text: a Student’s Guide to Approaching
Alternative Sources, Londen en New York, 2009.
BEATHIER, R. e.a., Pas ce soir chéri(e): Une histoire de la sexualité 19c - 20e siècle, Brussel, 2010.
BEAUTHIER, R., MEON, J.M. en TRUFFIN, B. eds., Obscénité, pornographie et censure. Les mises en
scéne de la sexualité et leur (dis)qualification. (XIXe-XXIe siècles), Brussel, 2010.
BEAUTHIER, R., PIETTE, V. en TRUFFIN, B. eds., La modernisation de la Sexualite, Brussel, 2010.
BILTEREYST, D. MALTBY, R. en MEERS, P., Cinema, Audiences and Modernity: New Perspectives
on European Cinema History, Londen en New York, 2012.
BILTEREYST, D. en MEERS, P. eds., De verlichte stad: een geschiedenis van bioscopen,
filmvertoningen en filmcultuur in Vlaanderen, Leuven, 2007.
BILTEREYST, D. en VANDE WINKEL, R. eds., Silencing Cinema: Film Censorship around the World,
New York, 2013.
BJÖRKLUND, E., ‘The Limits of Sexual Depiction in the late 1960s’, BJÖRKLUND, E. en MARIAH,
L., Swedish Cinema and the Sexual Revolution, North Carolina, 2016.
BURKE, P., Eyewitnessing, Londen, 2001.
CAROL, A., Nudes, Prudes and Attitudes: Pornography and Censorship, Cheltenham, 1995.
CARTER, K., ‘Unfit for Public Display: Female Sexuality and the Censorship of Fin‐de‐Siècle
Publicity Posters’, Early Popular Visual Culture, 8 ( 2010), 107–124.
COOPERSMITH, J., ‘Pornography, Technology and Progress’, International Committee for the
History of Technology, 4 (1998), 94-125.
DE SMIT, K., Hoe dol was Dolle Mina? De geschiedenis van de Dolle Mina's in Vlaanderen,
onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Universiteit gent, departement geschiedenis, 2002-2003.
DUPONT, W., HOFMAN, E. en ROELENS, J., Verzwegen verlangen: een Geschiedenis van
homoseksualiteit in België, Antwerpen, 2017.
EKO, L., The Regulation of Sex-Themed Visual Imagery, New York, 2016.
ENGELEN, L. red., Cinema Leuven: Een studie naar de Belgische filmaffiche aan de hand van de
collectie van het Leuvens Stadsarchief, Leuven, 2012.
FOUCAULT, M., La volonté de savoir, Parijs, 1976.
FRITH, H., ‘Visualising the ‘Real’ and the ‘Fake’: Emotion Work and the Representation of
Orgasm in Pornography and Everyday Sexual Interactions’, Journal of Gender Studies, 24:4
(2015), 386-398.
GILLARD, L., Marguerite De Riemaecker-Legot: De eerste vrouwelijke minister van België (1965-
1968), onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Universiteit Leuven, departement geschiedenis,
2017.
GUFFEY, E., Posters: A Global History, s.l., 2014.
HALL, R. ed., Representation, Los Angeles, Londen en New Delhi, 2013.
HAUPT, H.G. en KOCKA, J., ‘Comparative History: Methods, Aims, Problems’, COHEN, D. en
O’CONNOR, M., Comparison and History: Europe in Cross-National Perspective, New York en
Londen, 2004.
HEINEMAN, E., Before Porn was Legal: the Erotica Empire of Beate Uhse, Chicago en Londen,
2011.
HEKMA, G. en GIAMI, A. eds., Sexual Revolutions, Basingstoke, 2014.
HERZOG, D., Sexuality in Europe: A Twentieth-Century History, Cambridge, 2011.
HOOGHE, M. en STEVENS, L., ‘The Swing of the Pendulum: the Detraditionalization of the
Regulation of Sexuality and Intimacy in Belgium (1973–2003)’, International Journal of the
Sociology of Law, 31 (2003) 131-151.
HUNT, L., The Invention of Pornography, 1500--1800: Obscenity and the Origins of Modernity, New
York, 1993.
JANSEN, S., Censorship : The Knot that Binds Power and Knowledge, London, 1991.
JANUARIUS, J. en TEUGHELS, N. eds., ‘The Historical Use of Images: Theory, Methods and
Practice’, Revue Belge de Philologie et d’Histoire, 4 (2009).
JOORIS, A. en HOOGHE, M., Golden sixties: België in de jaren zestig (1958-1973), Brussel, 1999.
KENDRICK, W., The Secret Museum: Pornography in Modern Culture, Berkeley, Los Angeles en
Londen, 1996.
KUHN, S., Cinema, Censorship and Sexuality 1909-1925, London, 1988.
LUYKX, P., Een stille revolutie: cultuur en mentaliteit in de lange jaren vijftig, Hilversum 1997.
MARCUS, S., The Other Victorians: A Study of Sexuality and Pornography in Mid-Nineteenth-
Century England, New York, 1964.
MULLER, P.J., ‘Een koffietafelboek over pornografie?’, Onder de toonbank: pornografie en erotica
in de Nederlanden, Amsterdam, 2018.
PATTON, C., ‘Hegemony and Orgasm – Or the Instability of Heterosexual Pornography’, Screen,
vol. 30 (1989), 100–113.
PLUVINAGE, G., Sex in the city: oorden van plezier in Brussel van de 19de eeuw tot de seksuele
revolutie, Brussel, 2016.
SCHAEFER, E. ed., Sex Scene: Media and the Sexual Revolution, Durham en Londen, 2014.
SIGEL, L. Governing Pleasures: Pornography and Social Change in England, 1815-1914, New
Brunswick, New Yersey en Londen, 2002.
SLIGGERS, B., ‘Van suggestie tot expliciet’, onder de toonbank: pornografie en erotica in de
Nederlanden, Amsterdam, 2018.
SOEN, V., Geschiedenis is een werkwoord: een inleiding tot historisch onderzoek, Leuven, 2016.
STAIGNER, J., ‘Announcing Wares, Winning Patrons, Voicing Ideals: Thinking about the History
and Theory of Film Advertising’, Cinema Journal, 29 (1990), 3-31.
STEVENS, L., Strafrecht en seksualiteit: de misdrijven inzake aanranding van de eerbaarheid,
verkrachting, ontucht, prostitutie, seksreclame, zedenschennis en overspel, Antwerpen, 2002.
TOULALAN, S. en FISHER, K. eds., The Routledge History of Sex and the Body 1500 to the present,
Londen en New York, 2016.
VAN STEEN, O. en BEYEN, M., ‘Stiefkinderen van de seksuele revolutie: seksbioscopen in de
Antwerpse stationsbuurt, 1950-1975’, BILTEREYST, D. en MEERS, P. eds., De verlichte stad: een
geschiedenis van bioscopen, filmvertoningen en filmcultuur in Vlaanderen, Leuven, 2007, 259-
271.
VAN STEEN, O., Gerechtelijk optreden tegen de controversiële film in Antwerpen (1950-1975). Een
maatschappij in volle transformatie, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Universiteit
Antwerpen, departement geschiedenis, 2007.
VAN WESENBEECK, M., Leuvense bioscopen (1958-1975). Open en bloot: de omgang met erotische
films in een universiteitsstad, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Universiteit Leuven,
departement geschiedenis, 2015.
VERMEERSCH, P., Kuifje in Kutopia: een inleiding tot de Belgische pornografische pers, Brussel,
VUB, onuitgegeven thesis, 1986.
VERMEERSCH, P., Het slijk der zinnen: pornografie in België, 1987, Amsterdam.
WELLENS, S., Erotiek en pornografie in België (1960-2005): een iconografisch onderzoek van
blootbladen, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Universiteit Gent, departement geschiedenis,
2004-2005.
WEEKS, J., What is Sexual History?, Cambridge, 2016.
WILLEMEN, N, La création d’un monstre: une analyse discursive sur l’histoire de la pédophilie,
onuitgegeven licentiaat verhandeling, Université catholique de Louvain, institut d’études de la
famille et de la sexualité, 2009.
WILLIAMS, L. ed., Porn Studies, Durham en Londen, 2004.
WILLIAMS, L., Hardcore: Power Pleasure, and the "Frenzy of the Visible, Berkeley en Los Angeles,
1999.
Bronnen:
Privéarchief Cinema Nova G.S.-archief:
Brussel, privéarchief Cinema Nova, fax, P.V.E. aan E.P., 21 februari 1979.
Brussel, privéarchief Cinema Nova, Proces verbaal, opgesteld door C.V., 7 oktober 1968.
Brussel, privéarchief Cinema Nova, reclamebrochure, live show in Copenhagen, 1973.
Brussel, privéarchief Cinema Nova, brief, van G.S. aan J.S. (vicepresident van American
International Pictures), 23 juli 1973.
6 Schwedinnen im Pensionat (1979), doosnr. 535, Duits.
Alpenglüh'n im Dirndlrock (1975), doosnr. 9, Duits.
Angie Baby (1975), doosnr. 9, VS.
Auf ins blaukarierte Himmelbett (1974), doosnr. 277, Duits.
Beim Jodeln juckt die Lederhose (1975), doosnr. 9, Duits.
Bibi (1974), doosnr. 201, Zweden.
blutjunge Verführerinnen (1974), doosnr. 612, Duits.
Butterfly (1976), doosnr. 202, Zweden.
Champagner für Zimmer 17 (1971), doosnr. 272, VS.
Charlys Nichten (1975), doosnr. 9, Duits.
Commuter Husbands (1974), doosnr. 9, VS.
Das ehrliche Interview (1974), doosnr. 184, VS.
Das Sündige Bett (1974), doosnr. 227, VS.
Der Frühreifen Report (1974), doosnr. 212, Duits.
Der Lüsterne Türke (1972), doosnr. 151, Duits.
Der Ostfriesen-Report (1974), doosnr. 314, Duits.
Der Sex-Athlet (1972), doosnr. 205, Duits.
Der Teufel in Miss Jonas (1976), doosnr. 369, Duits.
Die auto-nummer, Sex auf rädern (1973), doosnr. 272, Zwitsers.
Die junge Ausreißerinnen (1973), doosnr. 205, Duits.
Die Mädchen Handler (1973), doosnr. 193, Duits.
Die Nonne von Verona (1973), doosnr. 554, Duits.
Easy Virtue (1973), doosnr. 184, Duits.
Erotic Inferno (1974), doosnr. 277, Duits.
Frauen die für Sex Bezahlen (1975), doosnr. 369, VS.
Girl's Prison (1972), doosnr. 565, Zwitsers.
Hausfrauen-Report (1974), doosnr. 212, VS.
Horn a Plenty (1970), doosnr. 577, Duits.
Invitation to Lust (1971), doosnr. 275, VS.
Keep it up Jack (1976), doosnr. 9, Duits.
Komm nach Wien ich zeig dir was (1970), doosnr. 184, VS.
Liebe als Gesellschaftsspiel (1974), doosnr. 135, Duits.
Liebesmarkt in Dänemark (1973), doosnr. 184, Duits.
Lisa's folly (1972), doosnr. 151, Duits.
Lust auf heisse Lippen (1973), doosnr. 122, VS.
Madame und ihre Nichte (1972), doosnr. 205, Duits.
Mädchen auf Stellungssuche (1974), doosnr. 193, Duits.
Mädchen die nach München kommen (1974), doosnr. 225, Duits.
Mädchen mit offenenen Lippen (1973), doosnr. 225, Duits.
Maid in Sweden (1973), doosnr. 8, Duits.
Noces Suédoises (1971), doosnr. 275, Zweden.
Norma (1972), doosnr. 193, Duits.
On the Game (1975), doosnr. 369, VS.
Pusteblume (1975), doosnr. 9, UK.
Satan's Skin (1972), doosnr. 184, Duits.
Schulmädchen teil. 4 (1975), doosnr. 237, VS.
Schulmädchen teil. 1 (1972), doosnr. 202, Duits.
Schulmädchen teil. 10 (1978), doosnr. 277, Duit
Schulmädchen teil. 2 (1973), doosnr. 210, Duits.
Schulmädchen teil. 5 (1974), doosnr. 225, Duits.
Sex Pervers (1974), doosnr. 202, Duits.
Sex-Report blutjunger Mädchen (1974), doosnr. 227, Duits.
Skin on Skin (1980), doosnr. 660, Duits.
Sonne, Sylt und kesse Krabben (1973), doosnr. 660, VS.
Soumission Sadique (1979), doosnr. 215, Duits.
Soup du Jour (1977), doosnr. 201, VS.
Stellungen (1973), doosnr. 193, VS.
Teenager-Report (1975), doosnr. 212, Duits.
The Chaperone (1975), doosnr. 230, VS.
The Daisy Chain (1974), doosnr. 227, VS.
The Debauchers (1974), doosnr. 212, VS.
Un couple si Pervers (1976), doosnr. 330, VS.
Urlaubsreport (1972), doosnr. 184, Frank.
Wenn Mädchen zum Manöver blasen (1975), doosnr. 9, Duits.
Censored (1968), doosnr. 225, Duits.
Krantenartikelen
De selectie van artikelen is gebaseerd op een Full-Text Search in de databank van het Koninklijk
filmarchief van België (CINEMATEK). Het paginanummer wordt meestal niet vermeld op deze
knipsels, maar via de titel kan het artikel in deze databank terug worden opgezocht.
F.D.K., ‘Gewaagde films in ongenade: ‘ “Het Rijk der Zinnen” in beslag genomen te Brussel‘, Het
Laatste Nieuws, 27 september 1976.
‘Prokureur over in beslag genomen film: “Rijk der Zinnen” is zonder twijfel obsceen’, De
Standaard, 28 september 1976.
TRAPPENIERS, L., ‘Parket trad op zonder voorgaande klacht’, Het Laatste Nieuws, 28 september
1976.
R.L., ‘ “Het Rijk der Zinnen”: aanslag op goede zeden?’, De Standaard, 21 april 1977.
‘Rijk der Zinnen’, Het Laatste Nieuws, 22 april 1977.
R.,L., ‘Agressieve pornografie: Inbeslagneming Rijk der Zinnen’, De Standaard, 13 mei 1977.
‘Rijk der Zinnen blijft verboden’, De Standaard, 18 november 1977.
‘ “Rijk der Zinnen” ook in kassatie verboden’, De Standaard, 18 mei 1978.
Parlementaire handelingen
plenum, Parlementaire handelingen, Christian Moors, 1 maart 1977.
plenum, parlementaire handelingen, de Riemaecker, 29 april 1970.
plenum, Parlementaire handelingen, Fernand Geyselings, 15 juni 1984.
plenum.be, parlementaire handelingen, Frans De Weert, 6 mei 1970.
plenum, parlementaire handelingen, Interpellatie van de heer Degroeve tot de heren ministers
van Justitie en Franse cultuur, 20 oktober 1976.
plenum, parlementaire handelingen, Vranckx, 28 april 1970.
Online materiaal
BERNAERTS, N., Het Laatste Nieuws, 6 april 2018
(https://www.hln.be/regio/antwerpen/laatste-sekscinema-doet-het-licht-ui…).
Geraadpleegd op 1 mei 2018.
HUYGHEBAERT, T., 5 april 2018 ( https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20180405_03447827) .
Geraadpleegd op 1 mei 2018.
MIGE, Temptation’ Pommeline 'is en blijft te pikant' voor Vlaanderen, 2017
(http://www.standaard.be/cnt/dmf20170607_02914826). Geraadpleegd op 17 maart
2018.
WU, P., Vice, 2015.
(https://www.vice.com/nl/article/nnapad/we-keken-de-enige-film-die-in-ne…-
verboden-is-181). Geraadpleegd op 3 april 2018.
RENOIR, P.A., Les Grandes Baigneuses, olieverf op doek, 1884-1887 (PHILADELHPIA, Museum
of Art). Geraadpleegd via (https://artsandculture.google.com/asset/the-large-
bathers/2wE1mqTuUoBmtA?hl=en). Geraadpleegd op 20 mei 2018.
Maladolescenza, (http://www.imdb.com/title/tt0076749/). Geraadpleegd op 17 maart 2018.