Complementaire Therapieën Onder de Loep Genomen. Wat kan complementaire zorg bieden bij palliatieve patiënten?

Mónica Molina Fernández
Persbericht

Wat kan complementaire zorg bieden bij palliatieve patiënten?

De uitbreiding van de medische kennis in onze maatschappij heeft onder andere tot gevolg dat steeds meer mensen, ondanks eventueel levensgevaarlijke ziektes, toch zeer oud worden. Niet zelden eindigt dit oude leven na een fase waarin een “terminale ziekte” het heft overneemt - een lot dat overigens niet alleen bij oude mensen voorkomt, maar soms ook bij jongeren. Dit is het moment waarop de klassieke geneeskunde op haar limieten botst, waar de arts niet langer zicht kan bieden op genezing en overleving en waar de noden van de patiënt niet langer door die klassieke geneeskunde ingevuld raken.

Zo komt het sterven in het blikveld van de geneeskunde, iets wat lijkt op een contradictie in de termen, want... Is geneeskunde niet vooral op het leven gericht? In het aangezicht van het sterven moet de beoefenaar van de klassieke geneeskunde zich bescheidener opstellen. De arts richt zich in deze context bijvoorbeeld op pijnbestrijding, helpt daar waar de wetenschap nog een bijdrage kan leveren maar moet andere disciplines toestaan omdat het doel niet langer het genezen op zichzelf is, als wel het welzijn van de patiënt.

Het is op dit punt dat de palliatieve zorg ontstaat, een woord dat verwijst naar mantel-zorg, en dus naar het gegeven dat het om zorg gaat die in de omgeving van de patiënt bestaat.

Het doel bij palliatieve zorg is de continuïteit van de zorg bij een opname of ontslag te garanderen en aandacht te besteden aan de eenheid van lichaam, geest, ziel en het evenwicht hierin. Om het met de woorden van Lady Cicely Saunders, een Engelse pionier in de palliatieve zorg, te zeggen: in deze zorg gaat het om “alles wat nog dient gedaan te worden als men denkt dat er niets meer kan gedaan worden” (Zorg, 2018).

Deze zin lijkt een evidentie, maar is het niet. “Alles” is veel. En “als men denkt” laat vermoeden dat er terreinen zijn waar men niet aan denkt. Wat zou dat kunnen zijn? Uiteraard moet dat wat Lady Saunders schreef begrepen worden vanuit de 19de eeuwse ziekenhuis context die zij wou doorbreken en misschien bedoelde ze niet alles wat tegenwoordig als invulling gezien wordt van palliatieve zorg. Hoe dan ook, tegenwoordig bestaat palliatieve zorg ook uit zorg die alternatief en of complementair genoemd wordt. Onder "complementair" wordt de zorg verstaan die aanvullend voorzien wordt met de klassieke zorg. Onder "alternatief" wordt de zorg verstaan die zich in de plaats stelt van de klassieke zorg. Glad ijs, dus.

Concreet gaat het over behandelingen zoals massage, muziek therapie, aroma therapie, kruiden, therapeutic touch, bachremedies, reiki, voedingsadvies, voetreflexmassage, ontspanningsoefeningen, visualisatie, en vele andere.

De kritische lezer ziet algauw dat het spectrum van deze therapieën gaat van zacht beïnvloedend, over diepgaand, tot dubieus en misschien zelfs gevaarlijk. Ethische vragen stormen naar voor en maken het gesprek soms moeilijk, en soms gemakkelijk, want als een therapie het welzijn van een stervende verbetert, wat kan je er dan op tegen hebben? Tegelijk is zichtbaar dat deze therapieën de kracht hebben om ook buiten de palliatieve sector van belang geacht te worden.

Dus, daar waar de wetenschap zich eerst enigszins nederig moest terugtrekken, kom de behoefte aan die wetenschap weer boven drijven. Waar is het wetenschappelijk onderzoek over deze niet-wetenschappelijke zorgpraktijken? 

Helaas, er is niet veel wetenschappelijk gebaseerde informatie over deze technieken. Volgens de literatuur zijn er verschillende therapieën die in deze moeilijke levensfase kunnen helpen, maar in België is er geen onderzoek gedaan naar het implementeren van complementaire therapieën.

In tegenstelling tot andere landen, zoals de Verenigde Staten, waar veel geïnvesteerd wordt in onderzoek en opleiding, blijkt dat er in België, binnen de opleiding van verpleegkundigen, weinig aandacht besteed wordt aan complementaire therapieën. De overheid stelt ook geen duidelijke definities voor over dit onderwerp. Het hoeft dus niet te verwonderen dat er in de actuele visie op gezondheidszorg weinig ruimte is voor het concept complementaire therapie en dat er zelfs grote scepsis bestaat - hoe ongefundeerd die tegelijk ook blijkt te zijn.

Verpleegkundigen, zeer zeker dezen die in de palliatieve sector werken, bevinden zich in een belangrijke positie om complementaire therapieën te integreren in de klinische praktijk. Hun schoolcurriculum baseert zich namelijk op dezelfde holistische en zorgzame filosofie die ten grondslag ligt aan de complementaire therapieën. Zo zijn ze in staat om de groei en het gebruik van complementaire therapieën in het continuüm van de zorgomgeving van de palliatieve sector te sturen en beïnvloeden, en bij uitbreiding ook in de hele medische zorgsector.

 

Bibliografie

Bibliografie

Alarcão , Z., & Fonseca, J. (2016). The Effect of Reiki Therapy on Quality of Life of Patients with Blood Cancer: Result from a randomized Controlled Trial. European Journal of Integrative Medicine, 239 - 249.

Antall, G. F., & Kresevic, D. (2004, September - October). The Use of Guided Imagery to Manage Pain in an Eldery Orthopaedic population. Retrieved from NCBI: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=guided+iAntall+%26+Kresevic%2…

Arslan, D., Tural, D., & Akar, E. (2013). Herbal Administration and Interaction of Cancer Treatment. Journal of Palliative Medicine, 1466 - 1476.

Barrera, M. E., Rykov, M. H., & Doyle, S. L. (2002, September). The Effects of Interactive Music Therapy on Hospitalized Children with Cancer: A Pilot Study. Retrieved from NCBI: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12228871

Baudoux, D. (2003). Aromatherapie. Gent: Snoeck.

Berger, L., Tavares, M., & Berger, B. (2013, October 16). A Canadian Experience of Integrating Complementary Therapy in a Hospital Palliative Care Unit. Retrieved from Journal of Palliative Medicine: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3791042/

Betekenis 'muziek'. (2018). Retrieved from Van Dale: http://www.vandale.be/gratis-woordenboek/nederlands/betekenis/muziek#.W…

Busch, M. (2006). Complementaire zorg in relatie tot complementaire en alternatieve geneeskunde. In M. Busch, A. Huisman, S. Hupkens, & A. Visser, Inleiding Complementaire Zorg (pp. 93 - 109). Maarssen: Elsevier gezondheidszorg.

Busch, M. (2006). Therapeutic Touch. In M. Busch, A. Huisman, S. Hupkens, & A. Visser, Inleiding Complementaire Zorg (pp. 401 - 420). Maarssen: Elsevier gezondheidszorg.

Busch, M., Huisman , A., Hupkens, S., & Visser, A. (2006). Verpleegkundige diagnose voor toepassing van massage. In Inleiding Complementaire Zorg (pp. 249 - 252). Maarssen: Elsevier gezondheidszorg.

Busch, M., Jong, M., & Baars, E. (2015). Complementaire Zorg in Ziekenhuizen, verpleeghuizen en GGZ-instellingen. Retrieved from https://www.researchgate.net/profile/Erik_Baars/publication/271418794_C…

Chlan, L., & Heiderscheit, A. (2014). Music Intervention. In R. Lindquist, M. Snyder, & M. F. Tracy, Complementary & Alternative Therapies in Nursing (pp. 99 - 116). New York: Springer Publishing Company, LLC.

Cho, W. C. (2013). Evidence based Non-Pharmacological Therapies for palliative Cancer Care. Dordrecht: Springer International Publishing.

Clark, S. (2012, November 25). The rol of the Nurse practitioner withih the Hospital at Night Care. Retrieved from NCBI: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23123891

Coenzyme Q10. Health Professional Version. (2017, November 29). Retrieved from National Cancer Institute: https://www.cancer.gov/about-cancer/treatment/cam/hp/coenzyme-q10-pdq

Complementary, Alternative, or Integrative Health: What's In a Name? (2017, September 24). Retrieved from National Center forComplementary and Integrative Health: https://nccih.nih.gov/health/integrative-health

Complemetaire Zorgvormen. (2018). Retrieved from palliatieve zorg: http://www.palliatievezorg.nl/index.php?s_page_id=875

Dain, A. S., Bradley, E. H., Hurzeler, R., & Aldridge, M. D. (2015). Massage, Muzic and Therapy in Hospice: Result of a National Survey. Journal of Pain and Symptom Management, 1035 - 1041.

De Laat, M., Demeulenaere, P., Tanghe, M., & Wouters, M. (2010 - 2013). Pijnbestrijding bij palliatieve patiënten. Retrieved from pallialine.be: http://www.pallialine.be/template.asp?f=rl_pijnbestrijding.htm

Demeulenare, P. (2013). Palliatieve dagzorg in Vlaanderen. Bijblijven, 16 - 22.

Directory, T. (2018, maart 19). Complementary therapies for palliative care. Retrieved from Therapy Directory: https://www.therapy-directory.org.uk/content/palliative-care.html

Dols, M. (2006). Werken met kruiden. In M. Busch, A. Huisman, S. Hupkens, & A. Visset, Inleiding Complementaire Zorg (pp. 267 - 307). Maarssen: Elsevier gezondheidszorg.

Ebneshahibi, A., & Mohseni, M. (2008, September 14). The Effect of Patient Selected Music on Early Postoperative Pain, Anxiety, and Hemodynamic Profile in Cesarean Section Surgery. Retrieved from NCBI: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18803492

Egogenesis. (2017). Alternatieve Methode in België. Retrieved from Egogenesis Holistic Health Concept: http://www.egogenesis.be/belgie-vs-alternatieve-methode/

Evolution and Use of Complementary and Alternative Therapies. (2014). In R. Lindquist, M. Snyder, & M. F. Tracy, Complementary and Alternative Therapies in Nursing (pp. 3 - 6). New York: Springer Publishing Company, LLC.

Facts about Reflexology. (2012). Retrieved from International Institue of Reflexiology: http://www.reflexology-usa.net/facts.htm

Federale Overheidsdienst VOLKGEZONDHEID, V. V. (2016, Januari 12). Structuren voor Palliatieve Zorg. Retrieved from Federale Overheidsdienst VOLKGEZONDHEID, VEILIGHEID VAN VOEDSELKETEN EN LEEFMILIEU: https://www.health.belgium.be/nl/gezondheid/zorg-voor-jezelf/patientent…

Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen vzw. (2010 - 2013). Retrieved from Pallialine.be richtlijnen palliatieve zorg: http://www.pallialine.be/template.asp?f=rl_pijnbestrijding.htm

Fitzgerald, M., & Langevin, M. (2014). Imagery. In R. Lindquist, M. Snyder, & M. F. Tracy, Complementary & Alternative Therapies in Nursinga (pp. 73 - 98). New York: Springer Publishing Company.

Fletcher, B. (2009). The Undergraduate Review. Retrieved from A bridge between the mind and body: The effect of massage on body image state: http://vc.bridgew.edu/undergrad_rev/vol5/iss1/13/

Fraeyman, N. (2010). Kritische reflexies over alternatieve geneeswijzen. Leuven: ACCO.

Frisvold, M. H. (2014). Functional Foods and Nutraceuticals. In R. Lindquist, M. Snyder, & M. F. Tracy, Complementary & Alternative Therapies in Nursing (pp. 365 - 379). New York: Springer Publishing Company.

Galdermans, J., Huisman, A., & Busch, M. (2006). Ontspanningsoefeningen. In M. Busch, A. Huisman, S. Hupkens, & A. Visser, Inleiding Complementaire Zorg (pp. 377 - 400). Maarssen: Elsevier gezondheidszorg.

Goepfert, M., Lebl, P., Herth, N., Ciarlo, G., Buentzel, J., & Huebner, J. (2017, October). Aroma Oil Therapy in Palliative Care: A Pilot Studie with Phsyological Parameters in Conscious as well as Unconscious Patients. Retrieved from NCBI: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/28634728

Goodall-Copestake, B. M. (1919, Maart 17). The theory and practice of massage. London: H.K Lewis & cO. Retrieved from NCBI: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2348152/?page=1

Grocke, D., & Wigram, T. (2007). Receptive Methods in Music Therapy. London: Jessica Kingsley Publishers.

Gunnarsdottir, T. J. (2014). Reflexology. In R. Lindquist, M. Snyder, & M. F. Tracy, Complementary & Alternative Therapies in Nursing (pp. 459 - 473). New York: Springer Publishing Company.

Gutgsell, K. J., Schluchter, M., Seunghee, M., DeGolia, P. A., McLaughlin, B., Harris, M., . . . Wiencek, C. (2013). Muziek Therapy Reduces Pain in Palliative Care Patients: A Radomozed Controlled Trial. Journal of Pain and Symptom Management, 822 - 831.

Halcón, L. L. (2014). Aromatherapy. In R. Lindquist, M. Snyder, & M. F. Traacy, Complementary & Alternative Therapies in Nursing (pp. 323 - 343). New York: Springer Publishing Company, LLC.

Harris, M., & Richards, K. (2010, April). The psysiological and psychological effects of slow- stroke back hand massage on relaxation in older people. Retrieved from NCBI: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20492036

Health, N. C. (2017, September 24). The use of Complementary and Alternative Medicine in the United States. Retrieved from NIH: https://nccih.nih.gov/research/statistics/2007/camsurvey_fs1.htm

Hupkens, S. (2006). Complementaire zorg in het verpleegkundig beroep. In M. Busch, A. Huisman, S. Hupkens, & A. Visser, Inleiding Complementaire Zorg (p. 65). Maarssen: Elsevier gezondheidszorg.

Hupkens, S. (2006). Complementaire zorg in het verpllegkundig beroep. In M. Busch, A. Huisman, S. Hupkens, & A. Visser, Inleidibg Complementaire Zorg (pp. 49 - 76). Maarssen: Elsevier gezondheidszorg.

Jensen, K. (1932). Fundamentals of massage for students of nursing. New York: Macmillan.

Joosten, & Jochem. (2014). Coëlho Zakwoordenboek der Geneeskunde. Amsterdam: Reed Business Education.

Khan, H. I. (1969). Het mysterie van adem. Genève: Sufi International Headquarters Publishing Society.

Knowledge, M. T. (2010, Mei 15). Final MTBOK Phase 1 First Draft Content for Public Comment. Retrieved from Massage Therapy Body of Knowledge: http://www.mtbok.org/

Krämer, D. (2000). Nieuwe indeling van de bloesems. In D. Krämer, Nieuwe therapieën met Bach-bloesems I (pp. 17 - 19). Deventer: Ankh-Hermes bv.

Kramer, D. (2000). Therapiëconcept. In D. Kramer, Nieuwe Therapieën met Bach-bloesems I (pp. 11 - 12). Deventer: Ankh-Hermes bv.

Kwekkeboom, K. L., Hau, H., Wanta, B., & Bumpus, M. (2008, Juni 19). Patients' perceptions of the effectiveness of guided imagery and progressive muscle relaxation interventions used for cancer pain. Retrieved from NCBI: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18640630

Lindquist, R., Snyder, M., & Tracy, M. F. (2014). Foundations for Practice. In R. Lindquist, M. Snyder, & M. F. Tracy, Complementary & Alternative Therapies in Nursing (pp. 1 - 2). New York: Springer Publishing Company.

Macafee, N. (1917). Massage: An elementary text-book for nurses. Pittsburg: Reed & Witting.

Marquardt, H. (2001). Voetzonemassage Als Therapie. Amsterdam: De Driehoek BV.

McCloskey, J. C., & Bulechek, G. M. (2000). Verpleegkundige Interventies. Maarssen: Elsevier gezondheidszorg.

Menzies, V., & Kim, S. (2008, July - September). Relaxation and Guided Imagery in Hispanic Persons Diagnoses with Fibromyalgia: a Pilot Studie. Retrieved from NCBI: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18552601

Meštrović, T. (2015, Maart 30). What are Nutraceutics? Retrieved from News Medical Life Sciences: https://www.news-medical.net/health/What-are-Nutraceuticals.aspx

Mullie, P. (2010). Knoflook. In P. Mullie, Eet je gezond Functionele Voeding Wetenschap of Marketing (pp. 93 - 99). Tielt: Lannoo nv.

Mullie, P. (2010). Lycopeen. In P. Mullie, Eet je gezond Functionele Voeding Wetenschap of marketing (pp. 75 - 82). Tielt: Lannoo nv.

Mullie, P. (2010). Omega - 3. In P. Mullie, Eet je gezond Functionele Voeding Wetenschap of Marketing (pp. 29 - 37). Tielt: Lannoo nv.

Mullie, P. (2010). Plantensterolen en Plantenstanolen. In P. Mullie, Eet je gezond Funcionele Voeding Wetenschap of Marketing (pp. 39 - 47). Tielt: Lannoo nv.

Mullie, P. (2010). Probiotica. In P. Mullie, Eet je gezond Functionele Voeding Wetenschap of Marketing (pp. 49 - 57). Tielt: Lannoo nv.

Nguyen, T. (1999). The Cholesterol - Lowering Action of Plant Stanol Esters. The Journal of Nutrition, 2109 - 2112.

Niet-Conventionele praktijken. (2016, Januari 16). Retrieved from Federale Overheidsdienst VOLKSGEZONDHEID, VEILIGHEID VAN DE VOEDSELKETEN EN LEEFMILIEU: https://www.health.belgium.be/nl/gezondheid/zorgberoepen/niet-conventio…

Öztürk, R., Sevil, Ü., Sargin, A., & Yücebilgin, S. (02/2018). The Effects of Reflexology on Anxiety and Pain in Patients after Abdominale Hysterectomy: A Randomised Controled Trial. Complementary Therapies in Medicine, 107 - 112.

Palliatieve Support Team UZ Leuven. (2014). Palliatieve zorg in de praktijk. Leuven: ACCO.

Perdersen, K., & Björkhem, L. (2017, November 4). Tactile Massage Reduces Doses for Pain and Anxiety: An Observational Study . Retrieved from BJM Supportive & Palliative Care: http://spcare.bmj.com/content/8/1/30.long

Pestka, E. L., Bee, S. M., & Evans, M. M. (2014). Relaxation Therapies. In R. Lindquist, M. Snyder, & M. F. Tracy, Complementary & Alternative Therapies in Nursing (pp. 283 - 297). New York: Springer Publishing Company.

Plotnikoff, G. A. (2014). Herbal Medicines. In R. Lindquist, M. Snyder, & M. F. Tracy, Complementary & Alternative Therapies in Nursing (pp. 345 - 364). New York: Springer Publishing Company, LLC.

Proctol, M. L., Murphy, P. A., Pattison, H. M., Suckling, J., & Fargukar , C. M. (2007, july 18). Behavioural Interventions for Primary and Secondary Dismenorrhoea. Retrieved from NCBI: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=guided+imagery+dysmenorrhea

Ramirez, R., Planas, J., Escude, N., Mercade, J., & Farriols, C. (2018, Maart 2). EEG-Based Analysis of the Emotional Effect of Music Therapy on Palliative Care Cancer Patients. Retrieved from NCBI: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/29551984

Rawlins, M. (1933). A textbook of massage for nurses and beginners. St. Louis: The C.V. Mosby.

Ringdahl, D. (2014). Reiki. In R. Lindquist, M. Snyder, & M. F. Tracy, Complementary & Alternative Therapies in Nursing (pp. 419 - 439). New York: Springer Publishing Company.

Roffe, L., Schmidt, K., & Ernst, E. (2005, Augustus 14). A Systematic Revieuw of Guided Imagery as an Adjuvant Cancer Therapy. Retrieved from NCBI: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Roffe%2C+Schmidt+%26+Ernst%2C…

Rogge, P. (2011). De evolutie van de aromatherapie binnen de zorgverlening. In P. Rogge, Aromatherapie in de zorgverlening (p. 47). Leuven: ACCO.

Ronis, M. J., Pedersen, K. B., & Watt, J. (2017, October 6). Adverse Effects of Nutraceuticals and Dietary Supplements. Retrieved from Annual Reviews: https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-pharmtox-010617-0…

Schmid, W., Rosland, J. H., von Hofacker, S., & Hunskår, I. (2018, Februari 20). Patient's and Health Care Provider's perspective on Music Therapy in Palliative Care - An Integrative Review. Retrieved from BMC Paliative Care: https://bmcpalliatcare.biomedcentral.com/articles/10.1186/s12904-018-02…

Tente, N. P. (2018). Complementaire Zorg. Retrieved from Network Palliatieve Zorg. Noordwest Tente: http://www.netwerkpalliatievezorg.nl/nwt/Zorgverleners-professionals/Co…

Thijssen-Kerstens, J., & Hupkens, S. (2006). Werken met etherische oliën. In M. Busch, A. Huisman, S. Hupkens, & A. Visser, Inleiding Complementaire Zorg (pp. 309 - 351). Maarssen: Elsevier gezondheidszorg.

Umbreit, A. W. (2014). Healing Touch. In R. Lindquist, M. Snyder , & M. F. Tracy, Complementary & Alternative Therapies in Nursing (pp. 397 - 418). New York: Springer Publishing Company LLC.

V&VN. (2018, maart 9). Retrieved from Folders Complementaire Zorg: https://complementair.venvn.nl/Deskundigheid/Pati%C3%ABnteninformatie

Van der Pasch-Flierman, J. (2006). Werken met muziek. In M. Busch, A. Huisman, S. Hupkens, & A. Visser, Inleiding Complementaire Zorg (pp. 353 - 376). Maarssen: Elsevier gezondheidszorg.

Van Nordennen, R. (2014, 01). Complementaire zorg in de palliatieve zorgverlening: een onmisbare aanvulling. Tijdschrift Ouderengeneeskunde, pp. 36 - 37.

Vermeersch, T. (2018). Bachbloesems Gids Welke Bachbloesems Kunnen me Helpen . Retrieved from Mariepure: https://www.bachbloesemadvies.be/ebook.htm?offset=1#ebook_form

Warmte en koud. (2018, Maart 26). Retrieved from kanker.nl: https://www.kanker.nl/bibliotheek/complementaire-zorg/verschillende-vor…

Warth, M., Keßler, J., Hillecke, T. K., & Bardenheuer, H. J. (2015, November 13). Music Therapie in Palliative Care. Retrieved from NCBI: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/26806566

Wat is Palliatieve Zorg. (2018, Februari 13). Retrieved from Network Palliatieve Zorg LIMBURGvzw: http://www.npzl.be/nl/wat-is-palliatieve-zorg

Wetgeving, J. -G. (1964, Maart 25). Wet op geneesmiddelen. Retrieved from Justel - Geconsolideerde Wetgeving: http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&…

WHO. (2013, December). WHO traditional medicinestrategy 2014 - 2023. Retrieved from World Health Organization: http://www.who.int/traditional-complementary-integrative-medicine/publi…

Wieting, J., & Cugaji, A. (2012, December 29). Massage, traction, and manipulation. Retrieved from Medscape: https://emedicine.medscape.com/article/324694-overview

Wills, P. (2013). Reflexologie Eenvoudig en Snel. Aartselaar: Deltas.

World Health Organization. (2017). Palliative Care. Retrieved from Wereld World Organization: http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs402/en/

Zeratsky, K. (2018, Februari 21). Healthy Lifestyle Nutrition and Health Eating. Retrieved from Mayo Clinic: https://www.mayoclinic.org/healthy-lifestyle/nutrition-and-healthy-eati…

Zorg, F. P. (2018). Over Palliatieve Zorg. Retrieved from Federatie Palliatieve Zorg: http://palliatief.be/template.asp?f=over-palliatieve-zorgen.htm