Hermaphroditus - een achterhaalde godheid?
‘Maar toen hij vervolgens tweemaal links was afgeslagen stond hij plotseling tegenover Hermaphroditus, uitgestrekt tussen de rozen. “Nou wat een onzin,” zei hij, “[…] een zoveelste cast van de versteende perfectie, en ook daar groeit mos overheen. Ik weet werkelijk niet wat ik er van denken moet”’ (De zonen van het uitzicht, M. Februari, p. 104-105).
Hopelijk is uw weg naar dit artikel even aangenaam verlopen, maar zal uw conclusie van een andere aard zijn. Dit artikel is een korte introductie op een masterproef gepubliceerd in het kader van een masteropleiding taal- en letterkunde aan de KU Leuven. Bovenstaande passage is ontleend aan de postmoderne roman De zonen van het uitzicht (1989) van M. Februari.
Half man, half vrouw
Het is wellicht niet de eerste keer dat u kennismaakt met Hermaphroditus, de Griekse god die na een onderonsje met de waternimf Salmacis half man en half vrouw werd. De Griekse goden zijn altijd een geliefd onderwerp geweest in de literatuur en dat is in de meer recente, postmoderne literatuur nog steeds het geval. Het postmodernisme, dat het einde van de grote verhalen aankondigt, laat die Griekse verhalen echter niet ongeschonden. De Hermaphroditus uit de oude Griekse mythologie lijkt hier geridiculiseerd te worden.
Tot die grote verhalen rekenen we bovendien ook de verhalen van man en vrouw, die Hermaphroditus lichamelijk verenigt. Volgens Judith Butler en Robyn Warhol zijn waarden als man en vrouw niet meer dan dat – een verhaaltje, of nog beter: een toneeltje. Wij zijn slechts man of vrouw omdat wij de hele tijd dingen doen en/of zeggen die wij als mannelijk of vrouwelijk beschouwen. We hebben het dan over gender performance.
Daarnaast moeten we ook een onderscheid maken tussen gender en seks. Dat laatste beduidt het zogezegd natuurlijke geslacht dat bepaald wordt door het lichaam. Zo onderscheiden we het zichtbare – het uitzicht – van het onzichtbare. Die kwestie is niet alleen belangrijk in de roman die centraal staat in deze masterproef, maar wint ook steeds meer aandacht in onze huidige samenleving.
Het uitzicht vs. het onzichtbare
Maar waarom is Hermaphroditus dan ‘een zoveelste cast van de versteende perfectie’? We zouden juist vermoeden dat een postmoderne, hedendaagse roman die synthese van man en vrouw zou toejuichen. De duidelijke, binaire gendercategorieën worden op die manier immers overschreden. In De zonen van het uitzicht (1989) is dat niet het geval. Dat komt doordat Hermaphroditus slechts op lichamelijk vlak man en vrouw is – over het onzichtbare, over gender, is geen sprake.
De roman rebelleert tegen zij die slechts zien wat zichtbaar is, tegen de zonen van het uitzicht. Al heel lang laten wij ons geslacht bepalen door ons lichaam. Februari situeert het echte einde van de grote verhalen van stabiele mannen en vrouwen aan de binnenkant, onzichtbaar voor het oog. Het gaat dan om gender en niet om seks. Ons lichaam bepaalt niet langer wie wij zijn.
Mannelijke stabiliteit en vrouwelijke seksualiteit
Tegelijkertijd laat de roman zien dat genderoverschrijding niet meteen het einde van mannen en vrouwen moet betekenen. Integendeel zelfs, bepaalde waarden worden zeer sterk aan een van de twee genders toegeschreven. Zo staan mannen voor het stabiele en het zekere – zij beheersen de wereld en de taal. Dat zorgt voor moeilijkheden voor de vrouwelijke personages in de roman. Niet alleen moeten zij proberen te voorkomen dat zij gereduceerd worden tot een object in die mannenwereld, maar daarnaast dragen zij ook nog eens een loodzware schuld met zich mee.
Die schuld gaat terug tot het Bijbelse verhaal van de appelboom, de boom met kennis van goed en kwaad. Het was Eva die, verleid door de slang, de eerste hap van de appel nam en ook Adam daartoe aanzette. Die appel zorgde ervoor dat Adam en Eva zich bewust werden van hun naaktheid en hun seksualiteit. Zo leidde Eva’s zonde tot hun uitdrijving uit het paradijs. Februari toont hoe schuld en seksualiteit nog steeds geassocieerd worden met de vrouw, maar toont tegelijkertijd dat dat niet noodzakelijk iets slechts is. De roman vergeeft de menselijke zonde met ‘de onschuld van ons hart’ (De zonen van het uitzicht, M. Februari, p. 5).
Meer compassie
Zo is de roman een impliciet pleidooi voor het grens- en genderoverschrijdende. Februari’s De zonen van het uitzicht (1989) onthult daarbij de oppervlakkige aandacht voor het zichtbare aspect van geslacht. Deze masterproef toont aan hoe vrouwelijke en mannelijke waarden behouden kunnen blijven in een genderoverschrijdende roman. Dat blijkt echter belangrijke gevolgen te hebben voor de vrouwelijke personages in de roman. Zij moeten blijven zoeken naar een manier om te ontsnappen aan de stabiliteit van de mannelijke wereld. In die wereld kunnen zij immers niet bestaan.
De zonen van het uitzicht (1989) is een zucht naar vluchtigheid. De roman gaat in tegen de menselijke behoefte om alles te begrijpen en vast te leggen in woorden. Soms is het beter om dingen wat meer aan het toeval over te laten, om ze te laten bestaan in hun onduidelijkheid. Hermaphroditus, die zijn twee geslachten duidelijk etaleert, volstaat daardoor niet meer. We moeten onze blik openen voor dat wat niet bevat zit in het uitzicht. Februari's roman is een pleidooi voor meer compassie, voor menselijkheid – leven en laten leven.
Bibliografie
Beaugrand 1882
A. Beaugrand, Sainte Lucie. Vierge et Martyre de Syracuse. Sa vie – son martyre – ses reliques – son culte. Parijs, Maurice Tardieu, 1882.
Berger 2008
J. Berger, Ways of Seeing. Londen, Pinguin Classics, 2008 [1972].
van Bork e.a. 2012-2017
G.J. van Bork e.a., ‘Algemeen letterkundig lexicon’, geraadpleegd 10 maart 2018 op http://www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/dela012alge01_01_02691.php [Geen paginanummers beschikbaar]
Bousset 1991
Hugo Bousset, ‘Kroniek. Twee feestelijke debuten uit het Noorden’, in: Dietsche Warande en Belfort 136, 1991, 606-612. Tevens beschikbaar op de DBNL: http://www.dbnl.org/tekst/_die004199101_01/_die004199101_01_0103.php
Bundschuh-van Duikeren 2014
J. Bundschuh-van Duikeren, Geschlecht und Postmoderne. Zur Auslotung eines komplexen Verhältnisses am Beispiel des niederländischsprachigen Romans. Göttingen, V&R unipress, 2014 [2013].
Butler 2007
J. Butler, Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identity. New York, Routledge, 2007 [1990].
Deleuze & Guattari 1975
G. Deleuze & F. Guatari, Capitalisme et Schizophrénie 1 : L’anti-Œdipe. Parijs, Les Éditions de Minuit, 1975.
Deleuze & Guattari 1980
G. Deleuze & F. Guatari, Capitalisme et Schizophrénie 2 : Mille Plateaux. Parijs, Les Éditions de Minuit, 1980.
van Dolen 2004
H. Van Dolen, De Griekse mythologie in een notendop. Amsterdam, Prometheus, 2004.
Drewes 2016
P. Drewes, Maxim Februari. De veelzijdigheid van de mens voorop (bachelorproef). Universiteit Utrecht, 2016, geraadpleegd 15 mei 2018 op https://dspace.library.uu.nl/bitstream/handle/1874/356131/Ba-eindwerkst…
Februari 1989
M. Februari, De zonen van het uitzicht. Amsterdam, Em. Querido’s Uitgeverij B. V., 1989.
Februari & Drenth 2000
M. Februari & M. Drenth, Een pruik van paardenhaar en Over het lezen van een boek. Amsterdam, Querido, 2000.
Gielis 2006
Sofie Gielis, ‘Schizophrenic philosophy and gender in disguise: the postmodern case of M. Februari’, in: Dutch Crossing 30, 1, 2006, 21-30.
Girard 1961
R. Girard, Mensonge romantique et vérité romanesque. Parijs, Bernard Grasset, 1961.
Greene 1999
Ellen Greene, ‘Re-Figuring the Feminine Voice: Catullus Translating Sappho’, in: Arethusa 32, 1, 1999, 1-18, geraadpleegd 13 april 2018 op https://muse.jhu.edu/article/2611/pdf
Haag e.a. 1993
H. Haag e.a., Vrouwen in de bijbel. Leuven, Davidsfonds, 1993.
Herblot 1990-1991
Nicolien Herblot, ‘Het hemelse gemis. Het Afwezige in M. Februari’s De zonen van het uitzicht’, in: Vooys 9, 30-33. Tevens beschikbaar op de DBNL: http://www.dbnl.org/tekst/_voo013199001_01/_voo013199001_01_0073.php
Herman & Vervaeck 2005
L. Herman & B. Vervaeck, Vertelduivels. Handboek verhaalanalyse. VUBpress, Vantilt, 2005 [2001].
IJselling 1994
S. IJsseling, Apollo, Dionysos, Aphrodite en de anderen. Griekse goden in de hedendaagse filosofie. Amsterdam, Boom, 1994.
Jongstra 1989
Atte Jongstra, ‘Verdwijnen in heilige drievuldigheid’, in: Het Parool, 02-12-1989, geraadpleegd 27 maart 2018 op http://literom.nbdbiblion.nl/literom/resultaten/11840 [Geen paginanummers beschikbaar]
Kuipers 1990
Bert Kuipers, ‘Bij M. Februari wordt lezen studeren’, in: Haarlems Dagblad, 25-01-1990, geraadpleegd 27 maart 2018 op http://literom.nbdbiblion.nl/literom/resultaten/34960 [Geen paginanummers beschikbaar]
van der Linden 2006
E. van der Linden, De appel van Adam en Eva. Liefde en seksualiteit in bijbelse en buitenbijbelse verhalen. Zoetermeer e.a., Meinema e.a., 2006.
Lucianus 1993
Lucianus, Liefde, vriendschap & laster. Vertaling H. van Dolen. Amsterdam, Athenaeum – Polak & Van Gennep, 1993.
Luis 1990
Janet Luis, ‘Het debuut van M. Februari: Geschreven voor God’, in: NRC Handelsblad, 12-01-1990, geraadpleegd 18 april 2018 op http://literom.nbdbiblion.nl/literom/resultaten/26685 [Geen paginanummers beschikbaar]
Meijsing 1990
Doeschka Meisjing, ‘Ongewoon debuut: een ingewikkelde roman van M. Februari’, in: Elsevier, 20-01-1990, geraadpleegd 27 maart 2018 op http://literom.nbdbiblion.nl/literom/resultaten/51310 [Geen paginanummers beschikbaar]
Mertens 1990
Anthony Mertens, ‘Een tikkeltje te koket misschien?: “M. Februari is niet voor één gat te vangen”’, in: De Groene Amsterdammer, 14-02-1990, geraadpleegd 27 maart 2018 op http://literom.nbdbiblion.nl/literom/resultaten/28884 [Geen paginanummers beschikbaar]
Milton 1998
J. Milton, Paradise Lost. New York, Adisson Wesley Longman, 1998 [1971].
Missinne 1990
Lut Missinne, ‘Geen angst voor kennis’, in: Yang 26, 1990, 115-117. Tevens beschikbaar op de DBNL: http://www.dbnl.org/tekst/_yan001199001_01/_yan001199001_01_0057.php
Ovidius Naso 2011
M. Ovidius Naso, Metamorphosen. Amsterdam, Athenaeum – Polak & Van Gennep, 2011 [1993].
Plato 1972
Plato, Plato’s Phaedo. Vertaling R. Hackforth. Cambridge University Press, 1972 [1955].
Saphho 2002
Saphho, Sappho. Vertaling A. van Wilderode. Leuven, Uitgeverij P, 2002.
Schlesier 2013
Renate Schlesier, ‘Atthis, Gyrino, and other Hetairai: female personal names in Sappho’s poetry’, in: Philologus - Zeitschrift für Antike Literatur Und Ihre Rezeption 157, 2, 2013, 199–222, geraadpleegd 10 mei 2018 op https://www.degruyter.com/downloadpdf/j/phil.2013.157.issue-2/phil.2013…
Schottroff e.a. 1998
L. Schottroff e.a., Bijbel in vrouwelijk perspectief. Baarn, Ten Have, 1998 [1995].
Sedgwick 1985
E. K. Sedgwick, Between men. English Literature and Male Homosocial Desire. New York, Columbia University Press, 1985.
Stone 2015
Rachel Marie Stone, ‘She gave me a key and I took it’, in: Books & Culture 21, 6, november – december 2015, 30, geraadpleegd 27 maart 2018 op http://go.galegroup.com.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/ps/i.do?&id=GALE|A…
Vervaeck 1990
Bart Vervaeck, ‘M. Februari "De zonen van het uitzicht": Debuut met uitzicht’, in: De Morgen, 29-06-1990, geraadpleegd 27 maart 2018 op http://literom.nbdbiblion.nl/literom/resultaten/42084 [Geen paginanummers beschikbaar]
Vervaeck 2001
Bart Vervaeck, ‘Het gemis als panorama: een blik op het werk van M. Februari’, in: Ons Erfdeel 44, 2001, 12-20. Tevens beschikbaar op de DBNL: http://www.dbnl.org/tekst/_ons003200101_01/_ons003200101_01_0005.php
Vervaeck 2006
B. Vervaeck, Literaire hellevaarten. Van klassiek naar postmodern. Nijmegen, Uitgeverij Vantilt, 2006.
Vervaeck 2015
B. Vervaeck, Het postmodernisme in de Nederlandse en Vlaamse roman. Nijmegen, Uitgeverij Vantilt, 2015 [1999].
Vondel 1890
J. van den Vondel, Vondels Meesterwerk Lucifer: Treurspel in Vijf Bedrijven. Gent, A. Siffer, 1890.
Warhol 1989
R. Warhol, Gendered Interventions: Narrative Discourse in the Victorian Novel. New Brunswick, Rutgers University Press, 1989.
Warhol 2012
R. Warhol [Feminist Narratology] in: H. David; J. Phelan; P. Rabinowitz; B. Richardson & R. Warhol, Narrative Theory: Core Concepts and Critical Debates. Columbus, Ohio State UP, 2012.
Warhol & Lanser 2015
R. Warhol & S. Lanser, Narrative Theory Unbound: Queer and Feminist Interventions. Columbus, Ohio State UP, 2015.
Woolf 2011
V. Woolf, The Lady in the Looking-Glass: A Reflection. Londen, Penguin, 2011 [1993].
Woolf 2016
V. Woolf, A Room of One’s Own and Three Guineas. Londen, Penguin, 2016 [1929].
