De ambigue relatie tussen luchtvaartdiensten en de Wereldhandelsorganisatie.
Soeverein over het nationaal luchtruim…
Het Verdrag van Chicago (1944), beschouwd als de “Magna Charta” van het internationaal luchtrecht, begint klaar en duidelijk met het stellen dat “elke staat volledige en exclusieve soevereiniteit heeft over het luchtruim boven zijn grondgebied”.[1] Elk land is baas over zijn nationaal luchtruim. Bijgevolg kan geen enkel buitenlands vliegtuig over of naar het nationale grondgebied van een staat vliegen zonder de nationale soevereiniteit van die staat te schenden.
Het soevereiniteitsbeginsel heeft ook gevolgen in de economische sector. Zo zegt het Verdrag van Chicago dat toestemming van een staat vereist is vooraleer een geregelde internationale luchtdienst mag worden uitgevoerd boven of naar het grondgebied van die staat.[2] Dit wilt zeggen dat luchtvaartmaatschappijen slechts toegang hebben tot de nationale markt na toestemming van de desbetreffende staat. Deze toegangsbewijzen worden luchtverkeersrechten genoemd.
Tijdens de Chicago Conferentie kon men geen consensus bereiken over de economische regulering van de luchtvaart op multilateraal niveau. Daardoor waren staten aangewezen om deze te regelen via bilaterale overeenkomsten. Luchtvaartdiensten werden bijgevolg grotendeels geliberaliseerd via bilaterale onderhandelingen.
Naarmate de luchtvaartsector belangrijker werd, gingen steeds meer stemmen op om luchtvaartdiensten op een multilateraal niveau te liberaliseren. Zou het kader van de Wereldhandelsorganisatie een goed alternatief bieden om de liberalisering van de luchtvaartdiensten op multilateraal niveau te verwezenlijken?
… versus een multilaterale liberalisering
De Wereldhandelsorganisatie, ontstaan in 1995, is een internationale organisatie die zich bezighoudt met internationale handelsregels tussen landen. Zij biedt een kader om de liberalisering van de handel in diensten aan te moedigen. De keuze om luchtvaartdiensten te incorporeren in de Wereldhandelsorganisatie is dus helemaal niet onlogisch.
Toch kon er, tijdens de Uruguay Ronde – laatste onderhandelingsronde (1986 – 1994) voorafgaand aan de oprichting van de Wereldhandelsorganisatie in 1995 – nog steeds geen algemene consensus bereikt worden inzake een multilaterale economische regulering van luchtverkeersdiensten in het kader van de Wereldhandelsorganisatie. Wel werd er gekozen voor een gedeeltelijke incorporatie. Zo werden luchtvaartdiensten opgenomen in een specifieke “Annex inzake luchtvaart” van “de Algemene overeenkomst inzake handel in diensten” (GATS). Hoewel het belang van deze laatste nog steeds zeer gering is.
Waar een wil is, is (g)een weg?
Deze unieke sectorale uitsluiting is het resultaat van een gulden middenweg die de leden van de Wereldhandelsorganisatie hebben ingenomen omtrent de multilaterale liberalisering van luchtvaartdiensten. De idee om een deel van hun soevereiniteit over het luchtruim over te dragen aan een multilaterale overeenkomst was hoofdzakelijk de beweegreden om het grootste deel van de luchtvervoersdiensten van het toepassingsgebied van de GATS uit te sluiten.
Slechts drie – zeer eng gedefinieerde – diensten zijn opgenomen in de Annex inzake luchtvaart.[3] De “luchtverkeersrechten en diensten die rechtstreeks verband houden met luchtverkeersrechten” zijn volledig uitgesloten. Hoewel de luchtverkeersrechten het meest wezenlijke onderwerp van economische regulering vormen. Voorts heeft ook het uitblijven van een definitie van het begrip “diensten die rechtstreeks verband houden met luchtverkeersrechten” tot een dubbelzinnigheid geleid over de exacte draagwijdte van de Annex inzake luchtvaart.
In de Annex inzake luchtvaart is er wel een bepaling[4] voorzien die de leden van de Wereldhandelsorganisatie de opportuniteit en de flexibiliteit geven om luchtvaartdiensten verder te incorporeren. Het doel van deze periodieke herziening is om luchtvaartdiensten op een multilateraal niveau verder te liberaliseren. Toch blijft een volledige liberalisering – 25 jaar later – nog steeds uit.
De voornaamste reden die wordt opgeworpen is dat de algemene beginselen die ten grondslag liggen aan de Wereldhandelsorganisatie, met name de meestbegunstigingsclausule, vrije markttoegang en nationale behandeling, onverenigbaar worden geacht met het soevereiniteitsbeginsel.
Ondanks de onverenigbaarheid biedt de GATS, naar mijn inziens, wel een adequaat multilateraal kader om luchtvaartdiensten te liberaliseren. De leden van de Wereldhandelsorganisatie hebben de mogelijkheid om uitzonderingen te maken op de toepasbaarheid van de algemene beginselen. Alsook de mogelijkheid om hun eigen weg en tempo van liberalisering te bepalen. De mate van liberalisering hangt dus af van de bereidheid van de leden om toezeggingen te doen over de toepasbaarheid van deze beginselen.
Hoewel sommige leden van de Wereldhandelsorganisatie er toe bereid zijn om luchtvaartdiensten volledig te incorporeren, zijn er toch nog steeds een aantal volledig tegen gekant. Politieke onenigheid tussen beide kampen maakt het onmogelijk om consensus te bereiken betreffende de volledige incorporatie van luchtvaartdiensten in de Wereldhandelsorganisatie. Een volledige opname van de luchtvaartdiensten, met inbegrip van de luchtverkeersrechten, in het kader van de GATS zal (naar mijn mening) in de nabije toekomst niet plaatsvinden.
[1] Artikel 1 Verdrag van Chicago.
[2] Artikel 6 Verdrag van Chicago.
[3] Herstel- en onderhoudswerkzaamheden aan luchtvaarttuigen; verkoop en op de markt brengen van luchtvaartdiensten; computer reserveringssystemen
[4] Artikel 5 Annex inzake luchtvaart
Bibliografie
Bibliography
Annex on Air Transport Services, 15 April 1994, Marrakesh Agreement Establishing the World Trade Organization, Annex 1B, 1869 UNTS 183, 33 ILM 1167.
Convention on International Civil Aviation, 7 December 1944, 15 UNTS 295, ICAO Doc 7300/6
General Agreement on Trade in Services, 15 April 1994, Marrakesh Agreement Establishing the World Trade Organization, Annex 1B, 1869 UNTS 183, 33 ILM 1167.
Marrakesh Agreement Establishing the World Trade Organization, 15 April 1994, 1867 UNTS 154, 33 ILM 144.
Treaty on the Functioning of the European Union (consoled version), 13 December 2007, OJ C 326, 26 October 2012, 13 – 390.
ICAO Doc., A39-WP/189, (2016), 4, [air transport liberalization and the economic development of the countries].
ICAO Doc., 9626, (2016), 222 [manual on the regulation of international air transport].
WTO Doc., S/C/W/59, (1998), 55 [background Note by the Secretariat. Air Transport Services].
WTO Doc., S/C/W/179, (2000), 3 [communication from Australia. The GATS Review: An Opportunity for Phased Reform of Air Transport Services].
WTO Doc., S/C/W/134, (2000), 3 [communication from Japan. Work Programme on Review of Air Transport Services].
WTO Doc., S/C/W/198, (2001), 7 [communication from the United States. Review of the GATS Annex on Air Transport Services].
WTO Doc., S/C/M/50, (2001), 19 [note by the Secretariat: Report of the Second session of the Review mandated under paragraph 5 of the Air Transport Annex held on 4 December 2000].
WTO Doc., S/C/M/84, (2006), 13 [note by the Secretariat: Report of the First session of the Review mandated under Paragraph 5 of the Annex on Air Transport Services held on 12 September 2006].
WTO Doc., S/C/W/270/Add.1, (2006), 90 [Note by the Secretariat. Second Review of the Air Transport Annex: developments in the Air Transport Sector (Part Two). Quantitative Air Services Agreements Review”, Volume I].
WTO Doc., S/C/M/89, (2007), 23 [Note by the Secretariat: Report of the Second session of the review mandated under Paragraph 5 of the Annex on Air Transport Services held on 2 October 2007].
Appellate Body Report, European Communities – Regime for the Importation, Distribution and Sale of Bananas, WT/DS27/AB/R, adopted on 25 September 1997.
ADLUNG, R., MATTOO, A., “The GATS” in MATTOO, A., STERN, R., and ZANINI, G. (eds.), A handbook of International Trade in Services, Oxford University Press, 2008, 48 – 83.
ALEXANDER, K., and ANDENAS, M., The World Trade Organization and Trade in Services, Martinus Nijhoff Publishers, Boston/Leiden, 2008, 1024 p.
DECURTINS, C.G., The air transport review at the WTO: Bilateralism versus Multilateralism, unpublished PhD thesis International relations, University of Genève, 2007, 228 p.
DEMPSEY, P.S., Public International Air Law, Institute and Centre of Air & Space Law, McGill University, Canada, 2017, 1025 p.
DEVOS, F., De vervoerdiensten en het WTO GATS, unpublised masterthesis Law and Economics, University Ghent/Antwerp, 2010-2011, 92 p.
DIEBOLD, N.F., Non-discrimination in International Trade in Services: ‘Likeness in WTO/GATS, Cambridge, 2010, 432 p.
DIEDERIKS – VERSCHOOR, I.H. Ph. An introduction to Air Law, 2012, Wolters Kluwer, The Netherlands, 429 p.
DE LEON, P.M., Introduction to Air Law, Wolters Kluwer, the Netherlands, 2017, 545 p.
HAANAPPEL, P.P.C., The Law and Policy of Air Space and Outer Space. A comparative approach, Kluwer Law International, 2003, 311 p.
HOEKMAN, B.M., and MAVROIDIS, P.C., The World Trade Organization: Law, economics and politics, Second edition, Global Institutions, Routledge, London, New York, 2016, 160 p.
JACKSON, J.H., The World Trade Organization. Constitution and Jurisprudence, Routledge, London, 1998, 128 p.
KROMMENACKER, R.J., “Multilateral Services Negotiations: From Interest-Lateralism to Reasoned Multilateralism in the Context of the Servicization of the Economy” in PETERSMANN, E-U., and HILF, M. (eds.), The New GATT Round of Multilateral Trade Negotiations: Legal and Economic Problems, Kluwer Law and Taxation Publishers, Boston, 1988, 455 – 474.
LATRILLE, P., “Air transport liberalization: a world apart” in MARCHETTI, J.A., and ROY, M. (eds.), Opening Markets for Trade in Services: Countries and Sectors in Bilateral and WTO Negotiations, Cambridge University Press, 2008, 264 – 299.
LATRILLE, P., and JUNEYOUNG, L., “Services rules in regional trade agreements: how diverse and how creative as compared to the GATS multilateral rules?” WTO Staff Working Paper, NO. ERSD-2012-19, 2012, 43 p.
LYKOTRAFITI, A., Liberalisation of International Civil Aviation, OECD Discussion Paper, 2015, 22 p.
MARCHETTI, J.A., and ROY, M., “Summary and overview”, in MARCHETTI, J.A., and ROY, M. (eds.), Opening Markets for Trade in Services: Countries and Sectors in Bilateral and WTO Negotiations, Cambridge University Press, 2008, 1 – 18.
MARCHETTI, J.A., and ROY, M., “Services liberalisation in the WTO and in PTAs” in MARCHETTI, J.A., and ROY, M. (eds.), Opening Markets for Trade in Services: Countries and Sectors in Bilateral and WTO Negotiations, Cambridge University Press, 2008, 61 – 112.
MATSUSHITA, M., SCHOENBAUM, T.J., MAVROIDIS, P.C., and HAHN, M., The World Trade Organization: Law, Practice and Policy, Oxford University Press, Oxford, 2015, 1000 p.
MILDE, M., International Air Law and ICAO, Eleven International Publishing, The Netherlands, 2008, 351 p.
SALAZAR, J.C., and VAN FENEMA, P., “International air transport agreements” in P.S. DEMPSEY, P.S., and JAKHU, R.S. (eds.), Handbook of Public Aviation Law, Routledge, London, 2017, 252 – 294.
SAUVANT, K.P., “The Tradability of Services”, in MESSERLIN, P., and SAUVANT, K.P. (eds.), The Uruguay Round: Services in the World Economy, Washington, New York: The World Bank and UNCTC, 1990, 114 – 122.
SCHIFF, A., and SMALL, J., Economic Effects of Air Services Liberalisation in New Zeeland. Prepared for Ministry of Transport, 2013, 48 p.
STEWART, T.P., The GATT Uruguay Round: A negotiating history (1986 – 1992). Volume II: Commentary, Kluwer Law and Taxation Publishers, Boston, 1993 2921 p.
THE WTO SECRETARIAT, Guide to the Uruguay Round Agreements, Kluwer Law International, 1999, 285 p.
VAN DEN BOSSCHE, P., and ZDOUC, W., The Law and Policy of the World Trade Organization, Cambridge University Press, 2017, 1077 p.
VON DEWITZ, W., “Services and the Uruguay Round: Issues Raised in Connection with Multilateral Action on Services: A Comment”, PETERSMANN, E-U., and HILF, M. (eds.), The New GATT Round of Multilateral Trade Negotiations: Legal and Economic Problems, Kluwer Law and Taxation Publishers, Boston, 1988, 475 – 479.
WEBER, L., “The Chicago Convention” in DEMPSEY, P.S. and JAKHU, R.S. (eds.), Handbook of Public Aviation Law, Routledge, London, 2017, 9 – 32.
WOUTERS, J., and DE MEESTER, B., The World Trade Organization: A Legal and Institutional Analysis, Intersentia, 2007, 301 p.
WOLFRUM, R., STOLL P.-T., and FEINAUGLE C., WTO – Trade in Services, Martinues Nijhoff Publishers, Leiden – Boston, 2008, 784 p.
WTO Secretariat, Guide to the GATS: an overview of issues for further liberalization of Trade in Services, London, Kluwer International Law, 2001, 704 p.
XING, L., Air Transport Services in the GATS, unpublished LL.M thesis, University of Ghent, 2013-2014, 44 p.
AMANA, A.R., “The liberalization of air services: prospects and challenges for the Indian economy”, Journal of International Trade Law and Policy, 2015, 49 – 66.
BUTTON, K., and SAMANTHA, T., “International Air Transportation and Economic Development”, Journal of Air Transport Management, 2000, 209 – 222.
EBDON, R., “A Consideration of GATS and of its Compatibility with the Existing Regime for Air Transport” Air and Space Law, 1995, 71 – 75.
EHRENBECK, M., “GATS Annex on Air Transport Services and the Aviation Industry’s Response”, S. Afr. Y.B., Int’l L, 2004, 217 – 228.
FAYED, H.A., and ESTLAKE J.W., “Globalization of air transport: the challenges of the GATS”, Tourism Economics, 2002, 431 – 451.
FINDLAY, C., and D.K. ROUND, D.K., “The ‘three pillars of stagnation: challenges for air transport reform”, World T.R., 2006, 251 – 270.
FU, X., HOON, T., and ZHANG, A., “Air Transport Liberalization and Its impacts on Airline Competition and Air Passenger Traffic”, Transportation Journal, 2010, 24 – 41.
HAANAPPEL, P.P.C., “Regulatory Developments at the European Union and World Trade Organization Levels”, Air & Space Law 40, 2015, 65 – 69.
HAVEL, B.F., “Rethinking the GATS as a pathway to global aviation liberalisation”, Irish Jurist, 2009, 47 – 94.
HUBNER, W., and SAUVE, P., “Liberalization scenarios for International Air Transport”, JWT, 2001, 973 – 987.
HUNDEREK-GLAPSKA, S., “Economic Benefits of Market Liberalization. Evidence from Air Transport in Poland”, Journal of International Studies, 2010, 49 – 58.
KOESTER, M., “ICAO and the Economic Environment of Civil Aviation – The Impact of the Fifth Worldwide Air Transport Conference of 2003 on Challenges and Opportunities of Liberalisation, ZLW, 2003, 322 – 331.
KREYMBORG, D., “Developments Relevant to International Air Transport in the WTO”, Air & Space Law, 2003, 471 – 498.
KUSUMANINGRUM, A., “The challenges of International Air Law Principles in Globalization Era”, Brawijaya Law Journal, 2017, 255 – 268.
MARCHETTI, J.A. and MAVROIDIS, P.C., “What are the main challenges for the GATS framework? Don’t talk about revolution”, EBOR, 2004, 511 – 562.
MARCHETTI, J.A., and MAVROIDIS, P.C., “The Genesis of the GATS”, EJIL, 2011, 689 – 721.
MATTOO, A., and WUNSCH-VINCENT, S., “Pre-Empting Protectionism in Services: The GATS and Outsourcing”, Journal of International Economic Law, 2004, 765 – 800.
MORRIS, P.S., “Competition in Air Transport in Europe under a World Trade Organization Umbrella”, Air & Space Law., 2007, 529 – 558.
NARENDRA, S., “General Agreement on Trade in Services and Aviation Ground Handling Services – A Theoretical Perspective”, IOSR Journal of Business and Management, 2014, 36 – 46.
PIERMARTINI, R., and ROUSOVA, L., “The Sky is not flat: how discriminatory is the access to international air services?” American Economic Journal: Economic Policy, 2013, 287 – 319.
SERRANO, V.R., “Trade in Air Transport Services: Liberalizing Hard Rights, Air & Space Law, 1999, 199 – 215.
SHREWSBURY, S.M., “September 11th and The Single European Sky: Developing Concepts of Airspace Sovereignty”, Journal of Air Law and Commerce, 2003, 115 – 160.
TIROUAL, R., “Competition and Subsidies in Air Transport Liberalization – The UAE – North America Dispute”, Journal of Air Law and Commerce, 2017, 345 – 395.
WASSENBERG, H., “Commercial Aviation Law 1998, Multilateralism versus Bilateralism, Air & Space Law, 1998, 22 – 30.
ZHANG, L., “The Role of Dispute Settlement Body in the World Trade Organization in the Aviation Industry – in the Time of Bombardier Case”, Air and Space Law, 2018, 1 – 16.
ZHAO, Y. “Air Transport Services and WTO in the New Epoch”, ZI.W. 50, Rotterdam, 2001, 48 – 67.
ZHAO, Y., “Liberalization of Air Transport Services under the Framework of the WTO: Confronting the Challenge of the Twenty-First Century”, Asian Y.B. Int’l L, 1998, 3 – 36.
- 1.3. Internet Sources
AVERSA, G., Uruguay Round, Bankpedia http://www.bankpedia.org/index.php/en/130-english/u/23844-uruguay-round consulted 28 March 2019.
ICC Policy Statement, “The need for greater liberalization of international air transport. Prepared by the Committee on Air Transport”, International Chamber of Commerce, 7 p., https://iccwbo.org/content/uploads/sites/3/2016/10/The-need-for-greater-liberalization-of-international-air-transport.pdf consulted 24 April 2019.
International Transport Forum, Air Service Agreement Liberalisation and Airline Alliances, OECD Discussion Paper, 2014, 13 p., https://www.itfoecd.org/sites/default/files/docs/14airserviceagreements.pdf, consulted 12 April 2019.
InterVISTAS-EU Consulting Inc., The Impact of International Air Service Liberalisation on Chile, 2009, 41 p., https://www.iata.org/publications/economics/reports/chile-report.pdf consulted 12 April 2019.
InterVISTAS-EU Consulting Inc., The Impact of International Air Service Liberalization on Panama, 2010, 41 p., https://www.iata.org/publications/economics/Reports/panama-report.pdf consulted 23 April 2019.
Reports – Commitments – Member x Sector (GATS) http://i-tip.wto.org/services/ReportResults.aspx consulted 22 April 2019.
Reports – MFN Exemptions – Member x Sector (GATS) http://i-tip.wto.org/services/ReportResults.aspx consulted 22 April 2019.
Reports – GATS commitments – Nicaragua – 11 Transport Services; http://itip.wto.org/services/GATS_Detail.aspx/?id=Nicaragua§or_path=TRANSPORT%20SERVICES&rta_path=0000 consulted 22 April 2019.
TORTICE, J., Air Transport Services: International Regulation and Future Prospects for Liberalization, Industry, Trade and Technology Review, 1999, 31 p., https://www.usitc.gov/publications/ittr/pub3271.pdf consulted 15 April 2019.
Uniting Aviation, Creating Opportunities Through Open Skies Agreements, 2018, https://www.unitingaviation.com/strategic-objective/economic-development/creating-opportunities-through-open-skies-agreements/ consulted 12 April 2019.
X., About ICAO, ICAO Uniting Aviation, https://www.icao.int/about-icao/Pages/default.aspx consulted 28 April 2019.
X., Air Transport, The World Bank, http://www.worldbank.org/en/topic/transport/brief/airtransport consulted 3 December 2018.
X., Air transport services, https://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/transport_e/transport_air_e.htm, consulted 25 March 2018.
X., Air Transport Services: Second Review, World Trade Organization, 31 p., https://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/transport_e/review2_e.htm consulted 22 April 2019.
X., Assessment by the International Transport Workers’ Federation (ITF) Civil Aviation Section on the TISA Annex on Air Transport Services, 3 p., https://wikileaks.org/tisa/air-transport/analysis/Analysis-TiSA-Air-Transport-Services-Annex.pdf, consulted 15 April 2019.
X., Comparative Advantage, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Comparative_advantage consulted 16 April 2019.
X., Council for Trade in Services, Office of the United States Trade Representative, https://ustr.gov/trade-agreements/wto-multilateral-affairs/-world-trade-organization/council-trade-services consulted 28 April 2019.
X., Freedoms of the Air explained – Can an airline fly anywhere?, The Aviation Blog, 2017, https://pilotstories.net/freedoms-of-the-air-explained/ consulted 26 April 2019.
X., GATS: Facts and fiction. The Structure of the GATS, World Trade Organization, https://www.wto.org/english/tratoP_e/serv_e/gats_factfiction4_e.htm consulted 16 April 2018.
X., Guide to reading the GATS schedules of specific commitments and the list of article II (MFN) exemptions, https://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/guide1_e.htm, consulted 20 April 2019.
X., International Trade in Air Transport: Recent Developments and Policy Issues, World Trade Organization, 2005, p. 230, https://www.wto.org/english/res_e/booksp_e/anrep_e/wtr05-3b_e.pdf consulted 24 April 2019.
X., Liberalisation of Air Transport and the GATS, IATA Discussion Paper, 1999, 15 p. , https://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/iacposit41.pdf consulted 30 November 2018.
X., Principles of the trading system, World Trade Organization, https://www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/tif_e/fact2_e.htm consulted 29 April 2018.
X., Services: sector by sector: Air transport services, World Trade Organizations, https://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/transport_e/transport_air_e…, consulted 17 March 2018
X., The Bilateral System – how international air services work, Australian Government: Department of Infrastructure, Regional Development and Cities, https://infrastructure.gov.au/aviation/international/bilateral_system.aspx consulted 11 April 2019.
X., The General Agreement on Trade in Services (GATS): objective, coverage and disciplines, World Trade Organization, https://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/gatsqa_e.htm consulted 16 April 2019.
X., The Services Council, its Committees and other subsidiary bodies, World Trade Organization, https://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/s_coun_e.htm consulted 28 April 2019.
X., Trade in Services, ICAO Economic Development, https://www.icao.int/sustainability/Pages/eap-ep-trade-services.aspx consulted 28 April 2019.
X., What is the WTO?, World Trade Organization, https://www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/whatis_e.htm, consulted 26 April 2019.
