De programmerende beeldhouwer
Bij een bezoek aan een hedendaagse galerij of museum zullen er waarschijnlijk werken te zien zijn waarbij ergens in het maakproces computers en machines zijn gebruikt. Welke invloed heeft deze technologie op de beeldhouwkunst?
Er is een groot verschil tussen werken in een atelier en werken op een computer. Zo zorgt het zittend werken achter een computerscherm voor een andere kijk dan werken in een atelier; er is geen schaalgrootte, geen fysieke navigatie, geen tastbaar of gedefinieerd materiaal, geen achtergrond, constant licht, afwijkend perspectief enzoverder. Wat blijft er over als fysieke arbeid wegvalt? Heeft het gebruik van computers en robots daarbij ook invloed op de thematiek? En is een virtueel 3D-object eigenlijk nog een sculptuur?
De dood van de beeldhouwkunst
Nieuwe technologie is geen nieuw gegeven binnen de kunstgeschiedenis en innovatie heeft altijd invloed gehad op de kunst. Een uitvinding zoals de fotografie had bijvoorbeeld vergaande gevolgen voor de kunstgeschiedenis. Plots konden er automatische afbeeldingen gemaakt worden en leek de schilderkunst overbodig geworden. Hoewel dit natuurlijk niet waar is gebleken heeft fotografie de schilderkunst wel sterk beïnvloedt. Fotografie heeft de schilderkunst bevrijd van waarheidsgetrouwe portretten en landschappen, en de deur geopend voor expressie en experiment. Kunstenaars zijn altijd bij de eersten geweest om over de cultuur en technologie van hun tijd te reflecteren.
Het valt op dat veel mensen technologie nog steeds als iets negatiefs zien, koud en zonder leven. Onheilspellende artikels voeden het idee dat een machinaal gemaakt beeldhouwwerk geen kunst is en de beeldhouwer overbodig maakt. Een hardnekkige en naïeve mythe is dat werken met een computer om een beeld te maken simpelweg ‘op een knop drukken’ is. In het programma speelt het volledige ontwerpproces zich af: de dialoog tussen degene die maakt en datgene wat gemaakt wordt. De fysieke arbeid achter het maken van een beeldhouwwerk kan echter wel worden weggenomen. Een marmeren sculptuur vereist geen uren, dagen of maanden intensief handwerk meer om tot stand te kunnen komen. Maar beweren dat de beeldhouwkunst verloren dreigt te gaan, is zoals zeggen dat de portretschilderkunst is verdwenen door de uitvinding van de fotografie. Het is waar dat een deel van het handmatig proces vaker zal worden geautomatiseerd, zoals een portret veel vaker met een foto wordt gemaakt dan dat het wordt geschilderd. De beeldhouwer Tony Cragg zegt hierover: "Wat de fotografie is voor schilderkunst, is de computer voor beeldhouwkunst”.
Update
Voor de eerste keer in een lange tijd krijgt de beeldhouwkunst een wezenlijke update om mee te spelen. Iets om voor of tegen te zijn, te gebruiken of af te wijzen, met mogelijkheden die nog nooit eerder bestonden. Ontkennen en blindelings afwijzen van de computer maakt blind voor de talloze mogelijkheden die deze met zich meebrengt. Digitaal gecreëerde kunstwerken zijn onderling zeer verschillend, met diverse achtergronden, ideeën en redenen voor het gebruik van computers. Dit bleek eveneens uit de antwoorden van de kunstenaars die werden geïnterviewd in het kader van deze scriptie.
Computerprogramma’s bieden diverse 'effecten' aan, maar het nieuwe bestaat niet meer als louter stilistische innovatie. Noch de esthetische effecten binnen de programma’s, noch het machinale of het digitale uiterlijk dat erdoor werd verkregen. Zij veranderen de beeldhouwkunst niet fundamenteel. Wel een cruciale invloed van het gebruik van computers is dat het resulteert in sculpturen die zonder deze techniek nooit gemaakt zouden worden, en nooit eerder konden bestaan. Vormen die in een wereld zonder materiaaleigenschappen of limieten ontstaan, zijn anders dan werken die in het atelier worden gebeeldhouwd. Een andere belangrijke verandering voor de beeldhouwkunst bestaat in de snelheid waarmee sculpturen gemaakt kunnen worden. Het wegvallen van het fysieke maakproces door het gebruik van machines laat toe dat de kunstenaar letterlijk al zijn tijd in het creëren kan steken, in plaats van in het uitvoeren daarvan. Materiaal is hierdoor niet langer verbonden aan techniek. Er bestaan immers machines voor steen, hout, metaal en alle andere materialen. Op de computer is een beeldhouwwerk virtueel en bestaat alleen op het scherm. Zelfs tastbaarheid is daardoor geen definiërende eigenschap van de beeldhouwkunst meer. De beeldhouwer zal zich moeten positioneren in deze nieuwe wereld.
“Het is als boetseren met licht, met zuivere vorm, in een omgeving waar fysica, materie en energie, materialiteit en zwaartekracht geen rol spelen, vorm bevrijden van materiële beperkingen, en ons begrijpen van hoe materiële objecten zich in de wereld gedragen overstijgt.” (Keith Brown)
Bibliografie
Aparicio, Carmen Fernández. “Escultura MOUVNT (MOUVNT Sculpture)” Museo Reina Sofía. 2009. Web. Beschikbaar: https://www.museoreinasofia.es/en/collection/artwork/escultura-mouvnt-mouvnt-sculpture-1
Apter, Michael J. “Cybernetics and Art”. Leonardo. The MIT Press, Volume 2, Nummer 3, 1969: P 257 – 265. Web. Beschikbaar: https://pixlpa.com/pile/sfai/cyberneticsandart.pdf
Arabe, Katarina C. “CAD/CAM: Past, Present and Future”. Thomas For Industry. Top Industrial, 23 februari 2001. Web. Beschikbaar: https://news.thomasnet.com/imt/2001/02/23/cadcam_past_pre
Autodesk. Web. Beschikbaar: https://knowledge.autodesk.com/
Barandy, Kat. “Ken Kelleher occupies digital world public spaces with colossal sculptural objects” Designboom. 30 augustus 2018. Web. Beschikbaar: https://www.designboom.com/art/ken-kelleher-digital-sculpture-08-30-18/
Baudrillard, Jean. Simulacra and Simulation, The Body, in Theory: Histories of Cultural Materialism. Michigan: University of Michigan Press, 1994 (1981). Print.
Berk, Anne. “Shape Shifter, the computer in the oeuvre of Tony Cragg”. 2012. Web. Beschikbaar: https://anneberk.nl/articles-english/tony-cragg/
Berkeley, Edmund C. “Computer Art Contest” Computers and Automation. Berkeley: januari 1963. Web. Beschikbaar: https://archive.org/stream/bitsavers_computersA_6480024/196308#page/n1/mode/2up
Bézier, Pierre. “A View of the CAD/CAM Development Period” IEEE Annals of the History of Computing. Institute of Electrical and Electronics Engineers, Number 2, 1998. Web. Beschikbaar: https://www.scribd.com/document/454076/A-View-of-the-CADCAM-Development-Period
Bishop, Claire. “Digital Divide: Contemporary Art And New Media” Artforum International Magazine. September 2012. Web. Beschikbaar: https://www.artforum.com/print/201207/digital-divide-contemporary-art-and-new-media-31944
Bodow, Steve. “The Whitney's Digital Sampler”. New York Magazine. New York Media, 2001. Web. Beschikbaar: http://nymag.com/nymetro/arts/features/4507/
Bolter, Jay en Grusin, Richard. Remediation, Understanding New Media. Massachusetts: MIT press, 2000. Print.
Bowen, David. “David Bowen: Tele-Present Water at WRO Biennale 2011 2011”. VernissageTV. Youtube: 24 mei 2011. Web. Beschikbaar: https://www.youtube.com/watch?v=FDbMTBInDIY
Bozdoc, Marian. “History of CAD” MBDesign. Auckland, Nieuw-Zeeland, 1999-2003. Web. Beschikbaar: http://www.mbdesign.net/mbinfo/CAD1990-92.htm
Bukatman, Scott. Terminal Identity the Virtual Subject in Postmodern Science Fiction. Durham: Duke University Press, 1993. Print.
Burnham, Jack: A. “Systems Aesthetic”. Artforum International Magazine. 1968. Web. Beschikbaar: https://monoskop.org/File:Burnham_Jack_1968_Systems_Esthetics_Artforum.pdf
Burnham, Jack: B. Beyond Modern Sculpture: The Effects of Science and Technology on the Sculpture of This Century. New York: George Braziller, 1968. Print.
Cadazz. 2004. Web. Beschikbaar: http://cadazz.com/index.htm
Cascone, Kim. “The aesthetics of failure: “Post-digital” tendencies in contemporary computer music”. Computer Music Journal. MIT Press Journals, 2000. Web. Beschikbaar: https://www.academia.edu/1764776/The_aesthetics_of_failure_Post-digital_tendencies_in_contemporary_computer_music
Connor, Michael. “What's Postinternet Got to do with Net Art?” Rhizome. New Museum, New York City, 1 november 2013. Web. Beschikbaar: http://rhizome.org/editorial/2013/nov/01/postinternet/
Corbett, Rachel. “Koons at cutting edge with giant stone mills”. The Art Newspaper. Umberto Allemandi & Co, 3 maart 2015. Web. Beschikbaar: https://www.alminerech.com/file/1244/download
Coupland, Douglas. “What if There’s No Next Big Thing?” e-flux Journal. Sternberg Press, #74, juni 2016. Web. Beschikbaar: https://www.e-flux.com/journal/74/59778/what-if-there-s-no-next-big-thing/
Csuri, Charles. “Early Sculpture”. Csurivision. 18 september 2008. Web. Beschikbaar: http://www.csurivision.com/index.php/2008/09/early-sculpture/
Cubitt, Sean. “Environmental costs of going digital”. Artlink. Australia, 2009. Web. Beschikbaar: https://www.artlink.com.au/articles/3312/environmental-costs-of-going-digital/
Cubitt, Sean. Digital Aesthetics. Nottingham: Sage Publications, 1998. Print.
De Visser, Ad. De Tweede Helft, Beeldende Kunst na 1945. Nijmegen: Sun, 1998. Print.
Debatty, Régine. “Interview with Marisa Olson”. We Make Money Not Art. 28 maart 2008. Web. Beschikbaar: http://we-make-money-not-art.com/how_does_one_become_marisa/
Dorfman, Peter. “How Would Michelangelo’s Sculpture Look if He’d Had Robot Apprentices?” Redshift. Autodesk, 5 december 2018. Web. Beschikbaar: https://www.autodesk.com/redshift/robot-sculpture/
Draper, James David. The passion of Jean-Baptiste Carpeaux. New York: Metropolitan Museum of Art, 2014. Print.
Gardiner, Jeremy. “The Digital Atelier: How Subtractive Technologies Create New Forms” CAT 2010 London Conference. BCS, The Chartered Institute for IT, 3 februari 2010. Web. Beschikbaar: https://www.bcs.org/upload/pdf/ewic_ca10_s4paper2.pdf
Garkavenko, Alex. “Let’s Be Honest: Technology Is Just Another Form Of Craft” Architizer. 2014. Web. Beschikbaar: https://architizer.com/blog/practice/details/mad-out-of-hand/
Gever, Eyal. “Artist Statement”. Web. Beschikbaar: http://www.eyalgever.com/artiststatement
Goodman, Cynthia. Digital Visions, Computers And Art. New York: Harry N. Abrams Publishers, 1987. Print.
Gottschalk, Molly. “Virtual Reality Is the Most Powerful Medium of Our Time”. Artsy. 15 maart 2016. Web. Beschikbaar: https://www.artsy.net/article/artsy-editorial-virtual-reality-is-the-most-powerful-artistic-medium-of-our-time
Gronlund, Melissa. Contemporary Art and Digital Culture. New York: Routledge, 2017. Print.
Hansen, Mark B.N. “The Affective Topology Of New Media Art”. Spectator. Publishing Company, 2002: P. 40-70. Web. Beschikbaar: http://www.robertlazzarini.com/new-page-3
Hansen, Mark B.N. New Philosophy For New Media. Massachusetts: MIT Press, 2006. Print.
Harman, Graham. Immaterialism. Cambridge: Polity, 2016. Print.
Hauser & Wirth. “Paul McCarthy WS Spinoffs Wood Statues Brown Rothkos”. 2017. Web. Beschikbaar: https://www.hauserwirth.com/hauser-wirth-exhibitions/5932-ws-spinoffs-wood-statues-brown-rothkos
Hayward, Philip. Culture, Technology & Creativity In The Late Twentieth Century. London: John Libbey & Company Ltd, 1990. Print.
Heiser, Jörg. “Torture and Remedy: The End of -isms and the Beginning Hegemony of the Impure”. e-flux Journal. Sternberg Press, #11, december 2009. Web. Beschikbaar: https://www.e-flux.com/journal/11/61346/torture-and-remedy-the-end-of-isms-and-the-beginning-hegemony-of-the-impure/
Henry, Max. “Secession, Vienna, Austria”. Frieze. 12 mei 2016. Web. Beschikbaar: https://frieze.com/article/oliver-laric
Hope, Cat en John, Ryan. Digital Arts, An Introduction To New Media. New York: Bloomsbury, 2014. Print.
Hopkins, David. After Modern Art 1945 – 2000. Oxford: Oxford University Press, 2000. Print.
Kholeif, Omar. You Are Here – Art After the Internet. Manchester/London: HOME and SPACE, 2017. Print.
Kimmelman, Michael. “Art Review; Creativity, Digitally Remastered”. New York Times. NYT Company, 23 maart 2001. Web. Beschikbaar: https://www.nytimes.com/2001/03/23/arts/art-review-creativity-digitally-remastered.html
Krassenstein, Eddie. “Thirteen 3D Printed Liberator Guns Make Up This Unique Chandelier”. 3Dprint.com. 3DR Holdings, 14 augustus 2015. Web. Beschikbaar: https://3dprint.com/89195/liberator-rounds-chandelier/
LaBelle, Charles. “Karin Sander”. Frieze. Issue 51, maart/ april 2000. Web. Beschikbaar: https://frieze.com/article/karin-sander
Laposky, Ben F. "Electronic Abstracts - Art for the Space Age”. Proceedings of the Iowa Academy of Science. Iowa Academy of Science, Vol. 65, 1958. Web. Beschikbaar: https://scholarworks.uni.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=2738&context=pias
Latour, Bruno en Lowe, Adam. The Migration of the Aura – or How to Explore the Original Through Its Facsimiles Switching Codes. Thinking Through Digital Technology in the Humanities and the Arts. Chicago: University of Chicago Press, 2011. Print.
Leavitt, Ruth. “Robert Mallary”. Artist And Computer (1976). Atariarchives. Web. Beschikbaar: https://www.atariarchives.org/artist/sec2.php
Lee, J.A.N. International Biographical Dictionary of Computer Pioneers. London: Fitzroy Dearborn Publishers, 1995. Print.
Leonardi, Paul M, et al. Materiality and Organizing: Social Interaction in a Technological World. Oxford: Oxford University Press, 15 augustus 2012. Print.
Lippard, Lucy R. Six Years: The dematerialization of the art object from 1966 to 1972. California: University Of California, 1997. Print.
Lovejoy, Margot en Paul, Vesna. Context Providers: Conditions of Meaning in Media Arts. Chicago: Intellect, The University of Chicago Press, 2011. Print.
Lovejoy, Margot. Digital Currents: Art in the Electronic Age. Abingdon: Routledge, 2004. Print.
Mallary, Robert. “Computer Sculpture”. Artforum International Magazine. Mei 1969. Web. Beschikbaar: https://archive.org/details/ComputerSculptureArticleByRobertMallaryInArtforumMay1969-Pulsa/page/n1
McHugh, Gene. Post Internet. Lulu.com, 2011. Print.
McLuhan, Marshall. The Global Village, Transformations in World Life and Media in the 21st Century. Oxford: Oxford University Press, 1992. Print.
Mohr, Manfred en Leavitt, Ruth, et al. Artist and Computer. New York: Harmony Books – a division of Crown Publishers, 1976. Print.
Morucchio, Giulia. “Intervista con Carola Bonfili | 3412 KAFKA”. ATP Diary. 24 januari 2018. Web. Beschikbaar: http://atpdiary.com/carola-bonfili-3412-kafka-ro/
Naves, Mario. “The Whitney’s Virtual Art: It’s Not the Real Thing”. Observer. 28 mei 2001. Web. Beschikbaar: https://observer.com/2001/05/the-whitneys-virtual-art-its-not-the-real-thing/
Noll, Michael A. “Choreography and Computers”. Dance Magazine. Macfadden Communications Group, Volume XXXXI, Nummer 1, januari 1967. Web. Beschikbaar: http://noll.uscannenberg.org/Art%20Papers/Choreography.pdf
Noll, Michael A. “The Beginnings of computer Art in the United States: A Memoir”. Computers & Graphics. Elsevier publishing, 1994. Web. Beschikbaar: https://monoskop.org/images/5/58/Noll_A_Michael_1994_The_Beginnings_of_Computer_Art_in_the_United_States_A_Memoir.pdf
Palagia, Olga. “Did the Greeks use a pointing machine?”. Bulletin Archeologique 30. l'Institut Archéologique du Luxembourg, 2003. Web. Beschikbaar: https://www.academia.edu/3725376/Did_the_Greeks_use_a_pointing_machine
Pangburn, DJ. “3D-Printed 'Liberator' Guns Become a Chandelier Sculpture, Addie Wagenknecht turns the impossible-to-regulate weapon into art”. Vice.com. Vice Media, 6 augustus 2015. Web. Beschikbaar: https://www.vice.com/en_us/article/aennez/3d-printed-liberator-guns-become-a-chandelier-sculpture
Paul, Christiane. A Companion to Digital Art. West Sussex: John Wiley & Sons, 2016. Print.
Paul, Christiane. Digital Art. London: Thames & Hudson, 2015. Print.
Pold, Søren. “Interface Realisms, The interface as aesthetic form”. Postmodern Culture. JHU Press, 2005. Web. Beschikbaar: https://pure.au.dk/ws/files/41906888/The_Aesthetics_of_InterfacePMCv4.pdf
Quaranta, Domenico. “NET.ART: The First Life of Net Art: UBERMORGEN, JODI, Vuk Cosic, Olia Lialina”. Spikeartmagazine.com. Art Club, #49, 2016. Web. Beschikbaar: https://www.spikeartmagazine.com/en/articles/netart
Quaranta, Domenico. Beyond New Media Art. Brescia: LINK Editions, 2013. Print.
Rampley, Matthew. “Systems Aesthetics: Burnham and Others”. Virose.pt. Virose ACR, januari 2005. Web. Beschikbaar: http://www.virose.pt/vector/b_12/rampley.html
Rappolt, Mark. “Paul McCarthy”. Artreview. September 2015. Web. Beschikbaar: https://artreview.com/features/september_2015_feature_paul_mccarthy/
Reichardt, Jasia. “Computer art”. Studio International. The Studio International Foundation, Volume 173, Nummer 889, mei 1967: P. 222-223. Web. Beschikbaar: https://www.studiointernational.com/index.php/computer-art-jasia-reichardt
Reichardt, Jasia. Cybernetics, Art And Ideas. New York: New York Graphic Society, 1971. Print.
Rheingold, Howard. Virtual Reality. London: Secker & Warburg, 1991. Print.
Rush, Michael. New Media in Late 20th- Century Art. London: Thames & Hudson, 2001. Print.
Sanchez, Michael. “Michael Sanchez on Art and Transmission”. Artforum. 2013. Web. Beschikbaar: http://advancedindividualprojects2013.blogspot.com/2013/09/blog-post_15.html
Schneider, Tim. “Who Needs Assistants When You Have Robots? Jeff Koons Lays Off Dozens in a Move Toward a Decentralized, Automated Studio Practice”. Artnet. Worldwide Corporation: 17 januari 2019. Web. Beschikbaar: https://news.artnet.com/art-world/jeff-koons-downsizing-1442788
Schrödinger, Erwin. "Die gegenwärtige Situation in der Quantenmechanik (The present situation in quantum mechanics)". Die Naturwissenschaften. Springer Science+Business Media, Volume 23, Issue 48, 1935: P. 807-812. Web. Beschikbaar: https://homepages.dias.ie/dorlas/Papers/QMSTATUS.pdf
Scratchapixel.com. 2009-2016. Web. Beschikbaar: https://www.scratchapixel.com/
Seed, John. “The Possibilities and Problems of Fabricated Sculpture”. Huffington Post. HP Media Group, 6 december 2017. Web. Beschikbaar: https://www.huffingtonpost.com/john-seed/the-possibilities-and pro_b_9121884.html?guccounter=1&guce_referrer_us=aHR0cHM6Ly93d3cuZ29vZ2xlLmJlLw&guce_referrer_cs=RUsCpliZ0T0SLY1uwjStMQ
Sennett, Richard. The Craftsman. London: Penguin, 2008. Print.
Short, D. B, et al. “Environmental, health, and safety issues in rapid prototyping”. Rapid Prototyping Journal. Emerald Group Publishing, 21.1, 2015: P. 105-110. Web. Beschikbaar: https://www.researchgate.net/publication/236587479_Environmental_Health_and_Safety_Issues_in_Rapid_Prototyping
Siggraph. Web. Beschikbaar: https://www.siggraph.org/artdesign/profile/csuri/artworks/plot/plot16.html
Souter, Annna. “Post-Internet Art: The Search For A Definition”. Roman Road Journal. 22 augustus 2017. Web. Beschikbaar: https://romanroadjournal.com/post-internet-art-the-search-for-a-definition/
Stewart, Jessica. “Incredible Virtual Sculptures Show the Power of Public Art”. My Modern Met. 21 december 2018. Web. Beschikbaar: https://mymodernmet.com/ken-kelleher-public-sculpture-renderings/
Stokoe, Claire. “The Rise Of The Virtual Sculptor”. Noupe.com. JotForm: 5 juli 2011. Web. Beschikbaar: https://www.noupe.com/inspiration/showcases/the-rise-of-the-virtual-sculptor.html
Taylor, Grant D. When the Machine Made Art, The Troubled History of Computer Art. New York: Bloomsbury Publishing, 2014. Print.
Teasdale, Paul. “Reviews/ Currents: 3D Printing”. Frieze. 31 mei 2013. Web. Beschikbaar: https://frieze.com/article/currents-3d-printing
Terranova, Charissa. “Interview: Tony Cragg” …Might Be Good. Fluent-Collaborative, Issue #177, 28 oktober 2011. Web: Beschikbaar: http://www.fluentcollab.org/mbg/index.php/interview/index/177/110
Theys, Hans. “Eindeloze beweging, Over het werk van Nick Ervinck”. 22 februari 2016. Web. Beschikbaar: http://nickervinck.com/src/Frontend/Files/Texts/files/1457339763.pdf
Van Hampton, Tudor. “Machines for Building That Serve a Higher Purpose”. The New York Times. NYT Company, 1 november 2013. Web. Beschikbaar: https://www.nytimes.com/2013/11/03/automobiles/machines-for-building-that-serve-a-higher-purpose.html
van Lieverloo, Karin. Gevaar & Schoonheid, Turner en de traditie van het sublieme. Twente: Waanders en de Kunst, 2015. Web. Beschikbaar: https://static1.squarespace.com/static/5626b23fe4b0869ef505637a/t/56a6b8b9a2bab826beed1b87/1453766864070/Binnenwerk_Turner+20-8-2015+DEFINITIEF.pdf
Volk, Gregory. “Karin Sander: Hybrid Encounters”. Sculpture Magazine. International Sculpture Center, Volume 18, Nummer 10, december 1999. Web. Beschikbaar: https://www.sculpture.org/documents/scmag99/dec99/sander/sander.shtml
Wade, Stephanie. “Contorting Sculptures In Public Spaces By Ken Kelleher”. iGNANT. 24 september 2018. Web. Beschikbaar: https://www.ignant.com/2018/09/24/contorting-sculptures-in-public-spaces-by-ken-kelleher/
Wallace, Ian. “What Is Post-Internet Art? Understanding the Revolutionary New Art Movement”. Artspace. Phaidon: 18 maart 2014. Web. Beschikbaar: https://www.artspace.com/magazine/interviews_features/trend_report/post_internet_art-52138
Wands, Bruce. Art Of The Digital Age. London: Thames & Hudson, 2006. Print.
Weisberg, David E. “A Brief Overview of the History of CAD” CADHistory. 2008. Web. Beschikbaar: http://www.cadhistory.net/02%20Brief%20Overview.pdf
Wells, Rachel. Scale in Contemporary Sculpture: Enlargement, Miniaturisation and the Life-size. Farnham: Ashgate Publishing, 1 januari 2013. Print.
Willats, Stephen. Art And Social Function. Londen: Ellipsis, 2000. Print.
Wisnioski, Matthew. Engineers for Change: Competing Visions of Technology in 1960s America. Massachusetts: The MIT Press, 2012. Print.
Yi, Jinghai, et al. “Emission of particulate matter from a desktop three-dimensional (3D) printer” Journal of Toxicology and Environmental Health. Taylor & Francis, Volume 79, Part A, Issue 11, 2016. Web. Beschikbaar: https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/15287394.2016.1166467?scroll=top&needAccess=true
