Een oorlog tegen vrouwen: gendergeweld in de literatuur van Argentinië en Chili

Eva
Van Hoey

Julie Van Espen werd op 4 mei 2019 aangevallen en vermoord achtergelaten langs het Albertkanaal. Het hele land was in shock. Hoe kon het dat een man op klaarlichte dag een jonge vrouw van haar toekomst beroofde? Overal werd gepleit voor een wereld waarin meisjes en vrouwen op elk uur van de dag op straat kunnen komen zonder te moeten vrezen voor hun leven.

Femicide: moorden op vrouwen

Wat met Julie Van Espen gebeurde, is helaas geen alleenstaand feit. In de zomer van 2019 maakten de media in ons land melding van verschillende femicides, moorden op vrouwen. Moorden die gekarakteriseerd worden door straffeloosheid en extreme brutaliteit. In Latijns-Amerika worden elke dag minstens negen vrouwen vermoord vanwege hun gender.

De term femicide ontstond naar aanleiding van de brutale vrouwenmoorden in de jaren ‘90 in Ciudad Juárez (Mexico). Vrouwen werden er verkracht, gefolterd, vermoord en daarna gedumpt in de Mexicaanse woestijn. In 2015 kwam in Argentinië de feministische actiegroep Ni Una Menos (niet één (vrouw) minder) op. Zij strijden ook nu nog tegen het geweld tegen vrouwen in Latijns-Amerika.

Al eeuwenlang wordt in de literatuur nagedacht over wat er in de wereld rondom ons gebeurt. Een voorbeeld hiervan is Roberto Bolaño, een van de belangrijkste Latijns-Amerikaanse auteurs van de voorbije eeuw, die in 2004 het probleem van het gendergeweld op de kaart zette met het beruchte boek 2666. Maar ook in Argentinië en Chili publiceerden auteurs werken over de schrijnende realiteit van gendergeweld in hun regio.

De literaire werken Chicas muertas en Racimo

In 2014 publiceerde de Argentijnse schrijfster Selva Almada de kroniek Chicas muertas (Dode meisjes) waarin ze de moorden op drie jonge meisjes in het binnenland van Argentinië onderzoekt. Een non-fictiewerk met een duidelijke aanklacht tegen het dagdagelijkse geweld tegen vrouwen. In datzelfde jaar publiceerde de Chileense auteur Diego Zúñiga de roman Racimo (Cluster) over de verdwijning van jonge meisjes in de Chileense woestijn. In die fictieroman onderzoekt een jonge fotograaf wat er met die meisjes is gebeurd. Een zoektocht waar hij geen sluitend antwoord op vindt.

Aangezien literatuur de mogelijkheid in zich heeft om invloed uit te oefenen op onze maatschappij, is het interessant om te onderzoeken hoe ze dat precies doet. In deze scriptie wordt aangetoond hoe Almada en Zúñiga het schrijnende probleem van femicide in Argentinië en Chili bespreken en onder onze aandacht brengen aan de hand van twee verschillende literaire genres. Via een diepgaande literaire analyse worden de gelijkenissen en verschillen tussen beide werken in kaart gebracht.

Femicide in Argentinië en Chili: een complex fenomeen

De machocultuur die aan de basis ligt van het geweld tegen vrouwen speelt een grote rol in de kroniek van Almada. Zij beschrijft gedetailleerd de heersende mentaliteit in het binnenland van Argentinië: vrouwen worden gezien als koeien die bereden kunnen worden en gestraft als ze in opstand komen. Volgens Almada is die cultuur het grootste obstakel voor de emancipatie van de vrouw. Zúñiga focust vooral op de economische kant van het geweld tegen vrouwen. In arme gebieden zoals het binnenland van Argentinië en Chili grijpen mensen naar criminele activiteiten zoals prostitutie om geld te verdienen. Vrouwen worden op die manier “wegwerpproducten”, wat verklaart waarom hun lijken teruggevonden worden op vuilnisbelten.

De heersende straffeloosheid is even choquerend als de verschrikkelijke vrouwenmoorden zelf. De daders worden bijna nooit gestraft vanwege het falen van de politie en het juridisch systeem. Almada en Zúñiga geven dat totale gebrek aan interesse vanwege de autoriteiten weer, bekritiseren het en tonen verschillende reacties tegenover de straffeloosheid.

Almada en Zúñiga koppelen het huidige geweld tegen vrouwen ook aan de gewelddadige geschiedenis van de regio. Ze tonen allebei aan dat slachtoffers van het gendergeweld van nu onder dezelfde pijn en hetzelfde onrecht lijden als slachtoffers van de dictaturen op het einde van de 20ste eeuw.

Fictie versus non-fictie

Zowel Almada als Zúñiga schrijven over een extreme vorm van geweld in twee verschillende genres: de kroniek (non-fictie) en de roman (fictie).

Almada koos heel bewust voor non-fictie. Ze wil duidelijk maken dat het gaat over meisjes van vlees en bloed, meisjes met echte wensen en dromen. Via verschillende technieken stelt ze de lezer een minutieus beeld voor van de harde realiteit waarin de vermoorde jonge meisjes leefden. Het is nu eenmaal de taak van een kroniekschrijver zijn lezer een deel van de werkelijkheid te tonen en die vervolgens te bekritiseren. Met Chicas muertas klaagt Almada de alomtegenwoordigheid van het geweld tegen vrouwen aan en ook de onverschilligheid ertegenover.

Zúñiga koos voor een fictief verhaal. Aangezien hij zich niet aan de feiten moet houden, heeft hij meer vrijheid om verschillende thema’s aan elkaar te linken. Het verhaal is symbolischer en mysterieuzer. De duidelijke aanklacht bij Almada is bijgevolg minder aanwezig bij Zúñiga, die de lezer vooral stimuleert om na te denken over de relatie tussen geheugen en fotografie.

Hoewel non-fictie als genre primeert bij Almada en fictie bij Zúñiga, gebruiken beide auteurs wel de twee genres. Dat maakt hen prima voorbeelden van de actuele tendens in Latijns-Amerika om genres te combineren. De roman van Zúñiga bevat ook aanklachten en Almada bespreekt ook het belang van herinnering. Beide werken hebben dus zowel inhoudelijk als vormelijk veel gemeen.

De rol van literatuur

De werken van Almada en Zúñiga geven de schrijnende situatie weer van het geweld tegen de vrouw. Via twee verschillende literaire genres bespreken ze elk op hun eigen manier diverse aspecten van het vreselijk fenomeen femicide en willen ze beiden duidelijk bijdragen aan de herinnering van de slachtoffers.

Ze slagen erin hun lezers te doen nadenken over het gruwelijke en nog altijd onopgeloste gendergeweld. In een wereld waarin dat gendergeweld alomtegenwoordig is – en tegelijkertijd wordt doodgezwegen – speelt literatuur een belangrijke rol in het doorbreken van de stilte en het geven van een stem aan de slachtoffers.

Bibliografie

Primaire bronnen

Almada, Selva. Chicas muertas. Buenos Aires: Literatura Random House, 2015.

Jiménez Faro, Luzmaría. “Ellas, las asesinadas” Mujer sin alcuza. Madrid: Colección Torremozas, 2005.   

Zúñiga, Diego. Racimo. Barcelona: Literatura Random House, 2015.

Secundaire bronnen

Studies over Chicas muertas en Racimo

Alonso Alonso, M. “El realismo brutal de las narrativas contra el feminicidio: Chicas muertas como ejemplo paradigmático de novela de no-ficción.”  Nuevas perspectivas literarias y culturales (I CIJIELC). (Eds.) Rocío Hernández Arias, Gabriela Rivera Rodríguez, S. Cuba López y  David Pérez Álvarez. Universidad de Vigo, 2016. 225-234.

Cabral, M.C. “De investigadora a huesera: Chicas muertas de Selva Almada y las formas de narrar el femicidio en el interior.” Memoria Académica. (IV Jornadas del Centro Interdisciplinario de Investigaciones en Género), Ensenada, Argentina, 2016.

Elizondo Oviedo, M.V. “Femicidio y exhumación del archivo en Chicas muertas de Selva Almada.” IV Congreso Internacional Cuestiones Críticas. 30 de septiembre, 1 y 2 de octubre de 2015.

González González, D. y A. Candia-Cáceres. “Geografías invisibles de la globalización: Bolaño, Almada y Zúñiga.” Anales de literatura chilena 28 (2017): 79-94.

Moret, Z. “La imposibilidad de la verdad en Chicas muertas de Selva Almada.” Letras Femeninas. A Journal of Women and Gender Studies in Hispanic Literatures and Cultures 43.2 (2018): 84-94.

Péndola Ramírez P.A. y P.A. Landeata Mardones. “Racimo, la novela rizoma de Diego Zúñiga.” Literatura y lingüística 38 (2018): 35-53.

Rodríguez, F.A. “Cuerpo y capitalismo: el trabajo de la violencia y el miedo.” Estrategias – Psicoanálisis y Salud Mental III.4 (2016): 43-46.

Andere studies

A Hay Festival Project. Bogotá 39: New Voices from Latin America. London: Oneworld Publications, 2018.

Arfuch, Leonor. La entrevista, una invención dialógica. Barcelona: Ediciones Paidós, 1995.

——. Memoria y autobiografía: Exploraciones en los límites. Buenos Aires, Argentina: Fondo de Cultura Económica de Argentina, S.A., 2013.

Bal, M. “Mise en abyme et iconicité.” Littérature 29.1 (1978): 116-128.

Barthes, Roland. La chambre claire. Note sur la photographie. Paris: Cahiers du cinéma  (Gallimard/Seuil), 1980.

Botero, Beatriz L. Women in contemporary Latin American Novels: Psychoanalysis and Gendered Violence. sin lugar: Palgrave Macmillan, 2018.

Bourdieu, P. “La domination masculine”. Actes de la recherche en sciences sociales 84.1 (1990): 2-31.

Bowden, Charles. Juárez: The Laboratory of Our Future. New York: Aperture, 1998.

Butler, Judith. “Bodies in Alliance and the Politics of the Street.” Notes Toward a Performative Theory of Assembly. London: Harvard University Press, 2015. 66-98.

Carrión, Jorge. Mejor que ficción: Crónicas Ejemplares. Barcelona: Anagrama, 2012.

Colombat, A.P. “A Thousand Trails to Work with Deleuze.” SubStance 20.3 (1991): 10-23.

CONADEP. Nunca Más: Informe De La Comisión Nacional Sobre La Desaparición De Personas. Buenos Aires: Eudeba, 2013.

Corral, Wilfrido H. y Juan E. De Castro. The Contemporary Spanish-american Novel: Bolaño and After. New York: Bloomsburry, 2013.

Franco, Jean. Cruel Modernity. Durham: Duke University Press, 2013.

Fregoso Rosa-Linda y Cynthia Bejarano. Terrorizing Women: Feminicide in the Américas. Durham: Duke University Press, 2010.

Fukuyama, Francis. Waardigheid, ressentiment en identiteitspolitiek. Antwerpen: Atlas Contact, 2019.

Giorgi, Gabriel. Formas comunes: Animalidad, cultura, biopolítica. Buenos Aires: Eterna Cadencia, 2014.

Hirsch, Marianne. Family Frames: photography, narrative and postmemory. Harvard: Harvard UP, 1997.

Horton, Lynn. “Women’s Movements in Latin America.” Handbook of Social Movements across Latin America. (Eds.) Paul Almeida y Allen Cordero Ulate. Dordrecht: Springer, 2015. 79-87.

Jaramillo Agudelo, Darío. Antología de crónica latinoamericana actual. Madrid: Alfaguara, 2012.

Keunen, Bart, Bart Van der Straeten, y Sofie Verraest. Ik En De Stad: Fantasmagorie-, Ideologie- En Utopiekritiek in Literatuur en Cultuur 1800-2010. Gent: Academia Press, 2015.

Kristeva, Julia. Powers of Horror: An Essay on Abjection. Nueva York y Oxford: Colombia UP, 1982.

Lagarde y De Los Ríos, Marcela. “Preface: Feminist Keys for Understanding Feminicide: Theoretical, Political, and Legal Construction.” Terrorizing Women: Feminicide in the Américas. (Eds.) Rosa-Linda Fregoso y Cynthia Bejarano. Durham: Duke University Press, 2010. XI-XXV.

Langland, Victoria. “Fotografía y memoria.” Escrituras, imágenes y escenarios ante la represión. (Eds.) Elizabeth Jelin y Ana Longoni. Madrid: Siglo XXI de España y de Argentina Editores, 2005. 87-91.

Lazarra, Michael J. et al. Luz Arce and Pinochet's Chile: Testimony In the Aftermath of State Violence. New York: Palgrave Macmillan, 2011.

Logie, Ilse. “¿Posmemoria en el Cono Sur? Sobre la aplicabilidad de un concepto.” Pasados contemporáneos. Acercamientos interdisciplinarios a los derechos humanos y las memorias en Perú y América Latina. (Eds.) Lucero de Vivanco y María Teresa Johansson. Madrid/Frankfurt: Iberoamericana/Vervuert, 2019. En prensa.

Mbembe, J.A. “Necropolitics.” Traducido por Libby Meintjes. Public Culture 15.1 (2003): 11-40.

Melcher, Gerardo. El norte de Chile: su gente, desiertos y volcanes. Santiago de Chile: Editorial Universitaria, 2004.

Montoya, O.E. “La Virgen de los sicarios de Fernando Vallejo: disolución narrativa de los discursos de la violencia en Colombia.” Revista Iberoamericana 79.244-245 (2013): 969-987.

Muniz, G. “El discurso de la crueldad: 2666 de Roberto Bolaño”. Revista Hispánica Moderna 63.1 (2010), 35-49.

Organización de los Estados Americanos: Comisión Interamericana de Mujeres (OEACIM) “Declaración sobre el Femicidio.” Aprobada en la Cuarta Reunión del Comité de Expertas/os (CEVI), celebrada el 15 de agosto de 2008.

Pollak, Michelle. Memoria, olvido, el silencio. La plata: Al Margen, 2006.

Rancière, Jacques. Le partage du sensible. Esthétique et politique. París, La Fabrique, 2000.

Rico Ibáñez, M. N. “Violencia de género: un problema de derechos humanos.” Serie mujer y desarrollo 16 (1996): 5-41.

Rodríguez, I. Liberalism at Its Limits: Crime and Terror in the Latin American Cultural Text. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2009.

Russell, Diana E. H. y Jill Radford. Femicide: the politics of woman killing. Buckingham: Open University Press, 1992.

Schulenberg, Chris T. “Literature as Ghost Whisperer in 2666: Narrating the Impossible.” Women in contemporary Latin American Novels: Psychoanalysis and Gendered Violence. (Ed.) Beatriz L. Botero. sin lugar: Palgrave Macmillan, 2018. 19-42.

Segato, Rita Laura. “La escritura en el cuerpo de las mujeres asesinadas en Ciudad Juárez: Territorio, soberanía y crímenes de Segundo Estado.” Debate Feminista 37 (2008): 78-102.

——.  La guerra contra las mujeres. Madrid: Traficantes de Sueños, 2016.

Silva Santisteban, Rocío. El factor asco: Basurización simbólica y discursos autoritarios en el Perú contemporáneo. Lima: Fondo Editorial Pontificia Universidad Católica del Perú, 2008.

Sontag, Susan. Regarding the Pain of Others. New York: Farrar, Straus and Giroux, 2003.

Suriano, Juan. Dictadura y Democracia (1976-2001). Buenos Aires: Editorial Sudamericana, 2005.

Terzian, Polly. “The Ni Una Menos Movement in 21st Century Argentina: Combating More than Femicide”. Dickinson College Honors Theses (2017): 1-93.

Torres Rivas, Edelberto. “Notes on Terror, Violence, Fear and Democracy.” Epílogo de Societies of Fear: The Legacy of Civil War, Violence and Terror in Latin America, (Eds.) Kees Koonings y Dirk Kruijt. New York: Zed Books, 1999. 285-300.

Valencia Triana, S. “Capitalismo Gore y necropolítica en México contemporáneo.” Relaciones Internacionales 19 (2012): 83-102.

Willem, Bieke. “Casas Habitadas: La Representación Del Espacio Narrativo En La Novela Chilena Postdictatorial”. Gent: Universiteit Gent, 2014.

Wirshing, Irene. National Trauma In Postdictatorship Latin American Literature: Chile and Argentina. New York: Lang, 2009.

Wright, M. W. “Necropolitics, Narcopolitics, and Femicide: Gendered Violence on the Mexico-U.S. Border.” Signs: Journal of Women in Culture and Society 36.3 (2011): 707-731.

Digitale bronnen en artikels

Abad Faciolince, Héctor. “Lo último de la sicaresca antioqueña.” El tiempo 5. 10 de julio de 1994. <https://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-167131> [consulta: 16 de abril de 2019]

Bolaño, Roberto. “Roberto Bolaño: Literatura + enfermedad = enfermedad.” Página/12. 28 de septiembre de 2003. <https://www.pagina12.com.ar/diario/suplementos/libros/10-750-2003-09-28.html> [consulta: 5 de abril de 2019]

Bollig, Ben. “Dead Girls: Femicide in Argentina.” The Philosophical Salon. 5 de septiembre de 2016. <http://thephilosophicalsalon.com/dead-girls-femicide-in-argentina/> [consulta: 17 de marzo de 2019]

Casa de América (canal en Youtube). “Selva Almada habla de feminicidio y literatura.” Youtube. 13 de febrero de 2018. <https://www.youtube.com/watch?v=zm9C37ESCmg&t=153s> [consulta: 26 de abril de 2019]

Castaño Guzmán. Ángel. ““Una mujer es vulnerable en cualquier sitio”: Almada”. El Espectador. 10 de diciembre de 2015. <https://www.elespectador.com/noticias/cultura/una-mujer-vulnerable-cualquier-sitio-almada-articulo-604695> [consulta: 5 de mayo de 2019]

La Estrella de Iquique. “La relación afectiva de Pinochet con Iquique.” La Estrella de Iquique. 17 de abril de 2005.

<http://www.estrellaiquique.cl/prontus4_nots/site/artic/20050416/pags/20050416235910.html> [consulta: 7 de abril de 2019]

Ni Una Menos. “Carta orgánica”. Ni Una Menos. 3 de junio de 2017. <http://niunamenos.org.ar/quienes-somos/carta-organica/> [consulta: 5 de abril de 2019]

——. “#8A El fuego es nuestro.” Ni Una Menos. 8 de agosto de 2018. <http://niunamenos.org.ar/manifiestos/8a-el-fuego-es-nuestro/> [consulta: 5 de abril de 2019]

Piñeiro, Claudia. “Ni un paso atrás.” El País. 10 de marzo de 2019.<https://elpais.com/elpais/2019/03/09/opinion/1552135311_510608.html> [consulta: 5 de mayo de 2019]

Querol, Ricardo de. “Los niños de la represión chilena llenan los silencios.” El País. 13 de julio de 2015. <https://elpais.com/cultura/2015/06/09/babelia/1433843677_532023.html> [consulta: 8 de abril de 2019]

Reina Elena, Centenera Mar y Torrado Santiago, “América Latina, la región más letal para las mujeres.” El País. 25 de noviembre de 2018.       <https://elpais.com/sociedad/2018/11/24/actualidad/1543075049_751281.html> [consulta: 5 de enero de 2019]

Santomaso, Agustina. “Argentina’s Life-or-Death Women’s Movement.” Jacobin. 3 de julio de 2017.<https://jacobinmag.com/2017/03/argentina-ni-una-menos-femicides-women-strike/>  [consulta: 6 de abril de 2019]

Schaeffer, Jean-Marie. “Fictional vs. Factual Narration.” The living handbook of narratology. 19 de agosto de 2012. <http://www.lhn.uni-hamburg.de/node/56.html> [consulta: 23 de marzo de 2019]

Stanford Encyclopedia of Philosophy. “Hannah Arendt.” Stanford Encyclopedia of Philosophy. 27 de julio de 2006. <https://plato.stanford.edu/entries/arendt/#ActPow

SpaApp
> [consulta: 27 de febrero de 2019]

Valdes, Marcela. “Alone among the Ghosts: Roberto Bolaño’s 2666”. The Nation. 19 de noviembre de 2008. <https://www.thenation.com/article/alone-among-ghosts-roberto-bolanos-2666/> [consulta: 5 de mayo de 2019]

Venegas, Rocío. “Selva Almada, escritora feminista argentina: “Ser mujer y estar viva es una cuestión de suerte””. El Desconcierto. 4 de septiembre de 2016. <https://www.eldesconcierto.cl/2016/09/04/selva-almada-escritora-feminista-argentina-ser-mujer-y-estar-viva-es-una-cuestion-de-suerte/>  [consulta: 10 de abril de 2019]

Universiteit of Hogeschool
Universiteit Gent
Thesis jaar
2019
Promotor(en)
prof. Ilse Logie