Vlaamse cultuur of cultuur in Vlaanderen: Wat nu cultuur meer is dan enkel een ‘toffe ministerpost’?
Lange tijd leken de departementen Cultuur en Media een troostprijs bij de Vlaamse regeringsonderhandelingen. Een ‘toffe ministerpost’ voor het dreumesje onder de coalitiepartners. Niet zo bij Jambon I, waar de minster-president himself de positie claimt. Cultuur is voor de Vlaams-nationalisten dan ook een belangrijk onderwerp. Cultuur geeft mee vorm aan de samenleving, ons wereldbeeld en onze (collectieve en individuele) identiteit. Ook de media dragen daar vandaag hun steentje toe bij. Vandaar dat het nieuwe regeerakkoord eist dat de VRT de ‘Vlaamse identiteit’ helpt te versterken.
Over welke identiteit gaat het hier evenwel? Enkele dagen na de verkiezingen van mei 2019 was Vlaams parlementslid Chris Janssens te gast in De Afspraak op canvas. De forse verkiezingsoverwinning leverde zijn partij niet enkel een puike positie in het parlement op, maar ook twee zitjes in de raad van bestuur bij de openbare omroep. Die wil de partij voornamelijk gebruiken om een einde te maken aan de ‘promotie van diversiteit’ en de ‘gedwongen multiculturaliteit’ op één. Hij wil dat de zender de quota uit het diversiteitscharter loslaat.
Die quota zijn in feite een uiting van een proces dat al langer gaande is binnen de culturele sector. Rond de millenniumwisseling stelde de toenmalige minister van Cultuur, Bert Anciaux, zijn beleidsverklaring voor. Net als de huidige minister Jambon, begon Anciaux zijn carrière bij de Vlaams-nationalistische Volksunie. Daarbinnen behoorde hij echter tot de linkse strekking. In zijn beleidsverklaring ruilde Anciaux het begrip ‘Vlaamse cultuur’ (cultuur die de Vlaamse identiteit weerspiegelt) dan ook in voor het veel ruimere ‘cultuur in Vlaanderen’. Mensen met een uitheemse achtergrond moesten voor hem een plaats krijgen binnen het bestaande culturele veld en de Vlaamse kunst aldus ‘verrijken’.
Die integratie is in de praktijk evenwel niet altijd succesvol geweest. De literaire wereld biedt daar een mooi voorbeeld van. Verschillende schrijfwedstrijden en -workshops moesten getalenteerde auteurs van buitenlandse origine een opstapje naar publicatie bieden. Aangespoord door het ongeziene succes van ‘migrantenauteurs’ in het buitenland zochten de Vlaamse uitgeverijen naarstig naar dromerige verhalen die de sfeer van ‘Duizend-en-een-nacht’ uitademden. Binnen het boekenaanbod ontstond zo een klein segment waarbinnen de betrokken auteurs zeer weinig vrijheid hadden: ze werden enkel gepubliceerd als ze over hun ‘anders-zijn’ schreven. Integratie leidde dus de facto tot segregatie.
Het verhaal van de Vlaamse ‘migrantenauteurs’ illustreert hoe cultuur ons niet enkel kan verenigen, maar ook scheiden. Sinds Benedict Andersons monumentale studie Imagined Communities weten we hoe verhalen ons gemeenschapsgevoel vormen. Ze helpen ons beseffen dat we – hoewel we nooit alle leden van onze samenleving kunnen ontmoeten – allemaal samen in dezelfde tijd (van oorlog, van crisis, van vrede…) leven. De antropoloog Johannes Fabian wijst tegelijk op het vermogen van teksten om ons van elkaar te scheiden: eeuwenlang hebben verschillende geschriften ons voorgespiegeld dat buitenlandse volkeren nog steeds middeleeuwse barbaren waren die ver van onze moderne beschaving afstonden. De vraag is echter hoe verhalenvertellers vandaag met die tweespalt omgaan. Kunnen ‘oude’ en ‘nieuwe’ Vlamingen volgens hen wel succesvol een nieuwe gemeenschap vormen? En zo ja, wat zijn daartoe de voorwaarden?
Om dat te weten te komen vergelijkt mijn studie de roman Vrouwland en de korte film Project Deburkanisering van Rachida Lamrabet met het vierde seizoen van de televisieserie De Ridder. Alle drie volgen ze een moslima die haar plaats zoekt in de Vlaamse samenleving. Centraal staat de rol van de islam: wat is de plaats die een moslima aan haar geloof mag geven wanneer ze tot de westerse samenleving toetreedt? Het valt op dat, hoewel de drie verhalen inhoudelijk en plottechnisch sterk op elkaar lijken, ze heel verschillende uitkomsten kennen. Lamrabet tracht de grenzen van de Vlaamse identiteit open te breken. Ze keert zich af van het overdreven assimilatieverhaal waarbij moslims hun geloof volledig moeten loslaten. Via het heikele boerkadebat zoekt ze een manier om moslims en niet-moslims dichter bij elkaar te brengen. Ze weigert de boerka te zien als een teken van islamextremisme en interpreteert de ‘ontsluiering’ van moslima’s als de eerste stap naar een totalitaire politiestaat die uiteindelijk zowel ‘allochtonen’ als ‘autochtonen’ zal onderwerpen.
Dat staat in schril contrast tot De Ridder, waar het net het spiedende oog van die politiestaat is dat een dreigende aanslag verijdelt. De ‘goede’ moslima, hoofdinspecteur El Zarkaoui, stelt haar kennis ten dienste van de westerse samenleving. Op die manier kan ze de ‘slechte’ moslimextremisten ten val brengen. De serie geeft ons een ander beeld van de Vlaamse samenleving. De rechtstaat is, ondanks wat tekortkomingen, wel intrinsiek goed. Moslims kunnen er hun plaats vinden, zolang ze maar niet krampachtig vasthouden aan hun eigen cultuur. De wereld wordt herleid tot een tegenstelling tussen een welwillend (doch imperfect) multicultureel Vlaanderen en de haatdragende buitenstaanders die zich achter hun sluiers verbergen. De redenen waarom zij zich niet kunnen integreren, worden wel aangehaald, maar systematisch onderbelicht.
Bezondigen de makers van De Ridder zich onbewust aan racisme? Nee, maar ze vallen ten prooi aan de conventies van de politieserie en de recente golf aan ‘terreurtelevisie’, die een duidelijke slechterik vereisen. Op die manier promoveren ze de gesluierde moslima al snel tot vijand van de natie. Dat stemt tot nadenken. Wat gebeurt er wanneer we cultureel diverse personages zomaar in bestaande programma’s integreren? Bestaat niet het gevaar dat – net als we zagen binnen het boekenbedrijf – integratie uiteindelijk leidt tot exclusie? Moet het culturele landschap niet eerst zelf fundamenteel veranderen?
Als de culturele sector en de openbare omroep de volgende jaren moeten meebouwen aan de Vlaamse identiteit, dan moeten we dringend een debat houden over wat deze inhoudt. Cultuur voedt ons met verhalen over hoe de wereld in elkaar steekt en wie welke rol opneemt. Als deze nu geïnstrumentaliseerd wordt voor sociale doeleinden, dan zullen we de komende jaren onafgebroken aandacht moeten besteden aan welke verhalen over multicultureel Vlaanderen verteld worden.
Bibliografie
Abou Jahjah, Dyab. 2008. 'Los van de werkelijkheid.' De Standaard, 10 oktober. Adorno, Theodore & Max Horkheimer. 2002. 'The Culture Industry as Mass Deception.' In The Dialectic of Enlightenment, 94–136. Stanford: Stanford University Press. Alasuutari, Pertti. 1998. An Invitation to Social Research. Londen: SAGE. ———. 2004. Social Theory and Human Reality. Londen: SAGE. Amadou, Jamila. 2004. 'Een knuppel in het boekenhok. Wij spreken pas als jullie luisteren.' De Standaard, 13 oktober. http://www.standaard.be/cnt/g339ete9. [Laatst geraadpleegd 26 maart 2019]. Anbeek, Ton. 2002. 'Doodknuffelen. Over Marokkaans-Nederlandse auteurs en hun critici.' In Europa Buitengaats: Koloniale en postkoloniale literaturen in Europese talen, Theo D’haen (ed.), 289–302. Amsterdam: Bert Bakker. Anciaux, Bert. 2000. Beleidsnota Cultuur 1999-2004. Brussel: Vlaams Parlement. https://cjsm.be/cultuur/sites/cjsm.cultuur/files/public/beleidsnota1999…. [Laatst geraadpleegd 16 maart 2019]. ———. 2004. Beleidsnota Cultuur 2004-2009. Brussel: Vlaams Parlement. https://cjsm.be/cultuur/sites/cjsm.cultuur/files/public/beleidsnota2004…. [Laatst geraadpleegd 16 maart 2019.] Anderson, Ben. 2014. 'Structures of Feeling.' In Encountering Affect, 105–35. Surrey: Ashgate. Anderson, Benedict. 2006. Imagined Communities. Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. Londen: Verso. https://is.muni.cz/el/1423/jaro2016/.../Benedict_Anderson_Imagined_Comm…. Arnaut, Karel, Sarah Bracke, Bambi Ceuppens, Nadia Fadil & Meryem Kanmaz. 2004. 'De Vlaamse identiteit is een mythe.' De Standaard, 9 november. Arnaut, Karel, Sarah Bracke, Bambi Ceuppens, Sarah De Mul, Nadia Fadil & Meryem Kanmaz. 2009. 'Het gekooide Vlaanderen. Twintig jaar gemist multicultureel debat.' In Een leeuw in een kooi, Karel Arnaut, Sarah Bracke, Bambi Ceuppens, Sarah De Mul, Nadia Fadil & Meryem Kanmaz (eds.), 7–25. Antwerpen: Meulenhoff/Manteau. Baudrillard, Jean. 2001. 'Simulation and Simulacra.' In Jean Baudrillard: Selected Writings, Mark Poster (ed.), 2de ed., 169–87. Stanford: Stanford University Press. Bhabha, Homi K. 1990. Nation and Narration. Londen: Routledge. Bowers, Maggie Ann. 2004. Magic(al) Realism. New Critical Idiom. Londen: Routledge. Bracke, Sarah & Sarah De Mul. 2009. 'In naam van het feminisme. Beschaving, multiculturaliteit en vrouwenemancipatie.' In Een leeuw in een kooi,Karel Arnaut, Sarah Bracke, Bambi Ceuppens, Sarah De Mul, Nadia Fadil & Meryem Kanmaz (eds.), 68–93. Antwerpen: Meulenhoff/Manteau. Brouillette, Sarah, Mathias Nilges & Emilio Sauri. 2017. 'Contemporaneity: On Refusing to Live in the Moment.' In Literature and the Global Contemporary, Sarah Brouillette, Mathias Nilges & Emilio Sauri (eds.), xv – xxxviii. New Comparisons in World Literature. Cham: Springer International Publishing. https://doi.org/10.1007/978-3-319-63055-7_10. Brown, Laura S. 1995. 'Not Outside the Range: One Feminist Perspective on Psychic Trauma.' In Trauma: Explorations in Memory, Cathy Caruth (ed.), 100–113. Baltimore & Londen: The John Hopkins University Press. Bru, Sascha. 2013. 'Avant-Garde Nows: Presentist Reconfigurations of Public Time.' Modernist Cultures 8 (2): 272–87. https://doi.org/10.3366/mod.2013.0065. Caruth, Cathy. 1996. Unclaimed Experience: Trauma, Narrative, and History. Johns Hopkins Paperbacks. Baltimore: Johns Hopkins University Press. Casanova, Pascale. 2004. The World Republic of Letters. Convergences : Inventories of the Present. Cambridge (Mass.): Harvard University Press. Cashmore, Ellis. 2004. Encyclopedia of Race and Ethnic Studies. Londen: Routledge. Claassens, G.H.M. 1998. 'Dat en is sonder reden niet. Over de zeven vragen van Seghelijn van Jherusalem.' Spiegel der Letteren: Tijdschrift voor Nederlandse literatuurgeschiedenis en voor literatuurwetenschap 40 (1-2): 25–54. Cloostermans, Mark. 2007. 'Een land voor jezelf.' De Standaard, 7 december. Cock, Michael De. 2017. 'Een samenleving in zuurstofnood.' De Standaard, 4 april. Dael, Virginie Van. 2016. 'Etnische diversiteit binnen de Vlaamse letteren: Een onderzoek naar de vertegenwoordiging van multiculturele schrijvers binnen de Vlaamse literaire sector.' Ongepubliceerde masterscriptie, Antwerpen: Universiteit Antwerpen. Dequeecker, Sarah. 2009. 'Als de gelijkheid van man en vrouw verwordt tot dogma.' In Een leeuw in een kooi, Karel Arnaut, Sarah Bracke, Bambi Ceuppens, Sarah De Mul, Nadia Fadil & Meryem Kanmaz (eds.), 136–49. Antwerpen: Meulenhoff/Manteau. D'hiet, Rik (bedenker). 2013-2016. De Ridder. Eén & Eyeworks. D’Hoore, Jasper. 2017. 'N-VA: "Geen hand in ontslag Unia-medewerkster."' De Tijd, 4 april. Ducal, Charles. 2007. 'Een verhaal met een heel eigen kleur.' De Morgen, 21 november. Edkins, Jenny. 2014. 'Time, Personhood, Politics.' In The Future of Trauma Theory, Gert Buelens, Sam Durrant & Robert Eaglestone (eds.), 127–41. Contemporary Literary and Cultural Criticism. Londen: Routledge. Eggins, Suzanne. 2004. Introduction to Systemic Functional Linguistics: 2nd Edition. Londen: A&C Black. https://books.google.be/books/about/Introduction_to_Systemic_Functional… 7UXugIIg8C&redir_esc=y. [Laatst geraadpleegd 26 maart 2019.] Fabian, Johannes. 2002. Time and the Other: How Anthropology Makes Its Object. New York: Columbia University Press. Foucault, Michel. 2012. The History of Sexuality: An Introduction. New York: Knopf Doubleday Publishing Group. Geest, Dirk De. 1996. Literatuur als systeem, literatuur als vertoog: bouwstenen voor een functionalistische benadering van literaire verschijnselen. Accent. Leuven: Peeters. ———. 2003. 'La Sémiotique Narrative de A.J. Greimas.' Anneleen Masschelein (ed.). Vertaald door Jan Baetens. Image & Narrative: Online Magazine of the Visual Narrative. http://www.imageandnarrative.be/inarchive/uncanny/dirkdegeest.htm. [Laatst geraadpleegd 18 december 2018.] Goethals, Maarten. 2017. 'Unia ontslaat Lamrabet na omstreden Boerka-uitspraak.' De Standaard, 4 maart. Griffiths, Melanie, Ali Rogers & Bridget Anderson. 2013. 'Migration, Time and Temporalities: Review and Prospect.' COMPAS Research Resources Paper, n.p. Oxford: Oxford University, Centre on Migration, Policy and Society (COMPAS). Halberstam, Judith. 2011. 'Introduction: Low Theory.' In The Queer Art of Failure, 1–15. Durham: Duke University Press. Harvey, James. 2018. 'Introduction: On the Visual Cultures of the New Nationalism.' In Nationalism in Contemporary Western Cinema, James Harvey (ed.), 1–15. Cham: Palgrave Macmillan. Hébert, Louis. 2006. 'The Semiotic Square.' SignoSemio. 2006. http://www.signosemio.com/greimas/semiotic-square.asp. [Laatst geraadpleegd 18 december 2018.] Hühn, Peter. 1987. 'The Detective as Reader: Narrativity and Reading Concepts in Detective Fiction.' MFS Modern Fiction Studies 33 (3): 451–66. Imschoot, Tom van. 2009. 'Naar een Vlaamse minderheidsliteratuur. Over literatuur en het recht van de minderheid.” Rektoverso 6 (33). https://www.rektoverso.be/artikel/naar-eenvlaamseminderheidsliteratuur&…;. [Laatst geraadpleegd 16 maart 2019.] Jackson, Rosemary. 1981. Fantasy: The Literature of Subversion. Londen: Routledge. Jacobs, Herman. 2008. 'De grote reis.' Knack, 12 maart. Jameson, Frederic. 1985. 'Postmodernism and Consumer Society.' In Postmodern Culture, Stuart Hall (ed.), 111–25. Londen: Pluto Press. Jenner, Mareike. 2016. American TV Detective Dramas: Serial Investigations. Crime Files Series. Londen: Palgrave Macmillan UK : Imprint: Palgrave Macmillan. Justaert, Marjan. 2017. 'N-VA wil een Vlaams "Unia."' De Standaard, 27 februari. http://www.standaard.be/cnt/dmf20170227_02753072. [Laatst geraadpleegd 2 april 2019.] King, Stewart. 2017. 'The Palimpsestic Past: Crime Fiction, Cultural Memory and Catalonia.' Bulletin of Hispanic Studies 94 (8): 817–30. KVS. 2017. 'Deburkanisation.' KVS - Koninklijke Vlaamse Schouwburg. https://www.kvs.be/nl/deburkanisation. [Geraadpleegd in december 2018. Enige tijd later verdween de pagina van de website.] Lamrabet, Rachida. 2007. Vrouwland. Antwerpen: Meulenhoff / Manteau. ———. 2008. 'Tom, kom buiten spelen.' De Standaard, 3 oktober. ———. 2017. Project Deburkanisering. Brussel: KVS. Tevens beschikbaar op: https://vimeo.com/209693298. [Laatst geraadpleegd 21 mei 2019]. ———. 2017. Zwijg, allochtoon!. Berchem: EPO. Lee, Susanna. 2003. '"These Are Our Stories": Trauma, Form, and the Screen Phenomenon of "Law and Order."' Discourse 25 (1/2): 81–97. Loomba, Ania. 1998. Colonialism/postcolonialism. The New Critical Idiom. Londen: Routledge. Louwerse, Henriëtte. 2007. Homeless Entertainment: On Hafid Bouazza’s Literary Writing. Cultural Identity Studies 5. Oxford: Lang. Macduff, Ian. 2006. 'Your Pace or Mine? Culture, Time, and Negotiation.' Negotiation Journal 22 (1): 31–45. Martin, Theodore. 2016. 'The Currency of the Contemporary.' In Postmodern/Postwar - and After, Jason Gladstone, Andrew Hoberek & Daniel Worden (eds.), 227–40. Iowa City: University of Iowa Press. McRobbie, Angela. 2008. The Aftermath of Feminism: Gender, Culture and Social Change. Londen: SAGE. Mignolo, Walter D. 1998. 'Globalization, Civilization Processes, and the Relocation of Languages and Cultures.' In The Cultures of Globalisation, Frederic Jameson & Masao Miyoshi (eds.), 32–53. Durham: Duke University Press. Miller, Tyrus. 2016. 'Time.' In Literature Now: Key Terms and Methods for Literary History, Sascha Bru, Ben De Bruyn & Michel Deville (eds.), 137-151. Edinburgh: Edinburgh University Press. Minnaard, Liesbeth. 2008. New Germans, New Dutch: Literary Interventions, Liesbeth Minnaard. Disorientations. Amsterdam: Amsterdam University Press. Mul, Sarah De. 2008. 'Over racisme en sociaal-realisme in Los.' De Standaard, 16 oktober. http://www.standaard.be/cnt/dmf16102008_134. ———. 2013. '"The Netherlands Is Doing Well. Allochtoon Writing Talent Is Blossoming There": Defining Flemish Literature, Desiring "Allochtoon" Writing.' In Literature, Language, and Multiculturalism in Scandinavia and the Low Countries, Wolfgang Behschnitt, Sarah De Mul, & Liesbeth Minnaard (eds.), 123–46. Amsterdam: Rodopi. ———. 2015. 'Politiek of authentiek? Multiculturele desoriëntatie en het egodocument in Los van Tom Naegels en Missie van David Van Reybrouck.' In De lichtheid van literatuur: Engagement in de multiculturele samenleving, Sarah De Mul, Maria Boletsi, Isabel Hoving & Liesbeth Minnaard (eds.), 25-51. Leuven: Acco. ———. 2018. 'A Belated Arrival: Flemish Immigrant and Ethnic-Minority Writing.' In Immigrant and Ethnic-Minority Writers since 1945, Wiebke Sievers & Sandra Vlasta (eds.), 151–71. Leiden: Brill. https://doi.org/10.1163/9789004363243_007. Naegels, Tom. 2008. 'Opstand van een personage.' De Standaard, 17 oktober. Nilges, Mathias. 2017. 'Contemporaneity and Contradiction: Uneven Temporal Development in Bridgett M. Davis’s Into the Go-Slow and Okey Ndibe’s Foreign Gods Inc.' In Literature and the Global Contemporary, Sarah Brouillette, Mathias Nilges & Emilio Sauri (eds.), 177–95. New Comparisons in World Literature. Cham: Springer International Publishing. https://doi.org/10.1007/978-3-319-63055-7_10. Norridge, Zoe. 2016. 'Magical/Realist Novels and "The Politics of the Possible."' In The Cambridge Companion to the Postcolonial Novel, Ato Quayson (ed.). Cambridge: Cambridge University Press. Paasman, Bert. 2003. 'Buitendijks, binnendijks: Nederlandstalige koloniale en postkoloniale literaturen.' Neerlandistiek de grenzen voorbij. Handelingen Vijftiende Colloquium Neerlandicum, Guy Janssens (voorzitter colloquium): 263–81. Groningen: Internationale Vereniging voor Neerlandistiek. Ramone, Jenni. 2011. Postcolonial Theories. Transitions. Basingstoke: Palgrave Macmillan. Renard, Han. 2017. '"Mijn kinderen zullen eeuwig “de anderen” blijven. Dat maakt me bang.’” Knack, 22 maart. Rothberg, Michael. 2009. Multidirectional Memory: Remembering the Holocaust in the Age of Decolonization. Cultural Memory in the Present. Stanford: Stanford University Press. Saeys, Arne, Ympkje Albeda, Nicolas Van Puymbroeck, Stijn Oosterlynck, Gert Verschraegen & Danielle Dierckx. 2014. 'Urban Policies on Diversity in Antwerp, Belgium.' In Governing Urban Diversity: Creating Social Cohesion, Social Mobility and Economic Performance in Today’s Hyperdiversified Cities. Antwerpen: Universiteit Antwerpen. https://repository.uantwerpen.be/docman/irua/b93239/14c0e176.pdf. Smith, David L. 2000. 'The Mirror Image of the Present: Freud’s Theory of Retrogressive Screen Memories.' Psychoanalytische Perspectieven, no. 39: 7–29. Strycker, Carl De. 2015. 'De terugkeer van de katholieke tendensroman : Dertig dagen van Annelies Verbeke.' Ons erfdeel 58 (4): 139–40. Tasker, Yvonne. 2012. 'Television Crime Drama and Homeland Security: From Law & Order to "Terror TV."' Cinema Journal 51 (4): 44–65. Truyts, Joris & Kathleen Heylen. 2017. 'Zuhal Demir: "Unia geen centrum van gelijke kansen maar van polarisering."' vrtnws.be. 26 februari. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2017/02/26/zuhal_demir_uniageencentrumvang… maarvanpolarisering-1-2902514/. [Laatst geraadpleegd 16 maart 2019.] Velde, Wim Van De. 2017. 'Zuhal Demir haalt uit naar Unia na Boerka-uitspraken.” De Tijd, 23 februari. Verhofstadt, Dirk. 2006. De derde feministische golf. Antwerpen: Houtekiet. ———. 2017. '"De Boerka Is Het Equivalent van de Jodenster."' De Morgen, 23 maart. Verhofstadt, Guy. 1992. De weg naar politieke vernieuwing: het tweede burgermanifest. Antwerpen: Hadewijch. Vermeulen, Julien. 2008. 'Cultural Diversity in Contemporary Flemish Fiction.' Dutch Crossing 32 (1): 28–42. https://doi.org/10.1080/03096564.2008.11730909. Vets, Tom. 2014. '"De Ridder" houdt het al na vier seizoenen voor bekeken.' De Standaard, 21 november. http://www.standaard.be/cnt/dmf20141121_01387920. [Laatst geraadpleegd 18 december 2018.] VFL. 2005. Omzien en vooruitblikken. Lier: Antilope. http://www.vfl.be.dev2.lithium.be/_uploads/Downloads/downloads/Meerjare… _en_vooruitblikk en.pdf. [Laatst geraadpleegd 2 april 2019.] Vlaamse Regulator voor de Media. 2015. 'Toezicht op de naleving door de openbare omroep van de beheersovereenkomst met de Vlaamse Gemeenschap.' Vlaanderen.be. https://www.vlaanderen.be/publicaties/toezicht-op-de-naleving-door-de-o…. [Laatst geraadpleegd 21 mei 2019.] Vrt. 2012. 'Charter Diversiteit.' Vrt.be. https://www.vrt.be/nl/over-de-vrt/opdracht/omroepthemas/diversiteit/cha…. [Laatst geraadpleegd 16 maart 2019.] West-Pavlov, Russell. 2013. Temporalities. The New Critical Idiom. Oxon: Routledge. Wexler, Joyce Piell. 2016. Violence without God: The Rhetorical Despair of Twentieth-Century Writers. New York: Bloomsburry.
