Ik, de seriemoordenaar
Hebben we allemaal een duister kantje dat we verstoppen voor de buitenwereld? De populariteit van true crime Netflixseries - die een duik nemen in het leven van seriemoordenaars zoals Ted Bundy en Aaron Hernandez – lijken te insinueren van wel. Recent onderzoek in de cognitieve narratologie, het onderzoeksdomein dat zich bezighoudt met de manier waarop je hersenen omgaan met verhalen, geeft ons inzicht in de mentale versmelting tussen de lezer en psychopathische personages.
Transformatie via fictie
De meeste mensen kunnen wel een aantal boeken of films opnoemen die hun leven veranderd hebben. Onderzoekers zijn het er dan ook over eens dat verhalen een grote impact kunnen hebben op je identiteit. Maar hoe kan het dat sommige personages je meer liggen dan anderen? María-Ángéles Martínez, een Spaanse professor uit Madrid, werkte het concept van storyworld possible selves uit, losjes vertaald als mogelijke verhaalwereld zelven. Volgens de cognitieve wetenschappen heeft elke persoon een bepaald beeld van zichzelf dat zit opgeslagen in hun hersenen. Ze noemen dat het zelfconcept. Wanneer iemand een boek leest, construeert hij/zij het hoofdpersonage aan de hand van aanwijzingen in het verhaal. Dat noemen we de karakterconstructie.
Martínez oppert dat de lezer automatisch een vergelijking maakt tussen het zelfconcept en de karakterconstructie. Hierdoor wordt er een derde constructie geactiveerd, de mogelijke verhaalwereld zelven. Om het wat concreter te maken: wanneer het hoofdpersonage wordt beschreven als een student(e), zal je hoogstwaarschijnlijk je eigen ervaringen en herinneringen vanuit je studentenleven activeren. Op die manier vergelijk je je eigen gedrag met dat van het hoofdpersonage en zo kan er een band onstaan die Martínez zou omschrijven als je mogelijke student(e) zelf. Je kan dus stellen dat tijdens het lezen je eigen persoonlijkheid deels versmelt met die van het personage. Klinkt tot hiertoe best logisch, toch?
Je kan dus stellen dat tijdens het lezen je eigen persoonlijkheid deels versmelt met die van het personage.
In het brein van een seriemoordenaar
De kans is echter veel kleiner dat je jezelf wil identificeren met een seriemoordenaar. En toch is dat precies wat er gebeurt wanneer lezers het boek Dexters duistere dromen (2007) van Jeff Lindsay vastnemen. Misschien klinkt dit werk je wel bekend in de oren. Het was namelijk de basis voor de bekende Amerikaanse misdaadserie “Dexter”: de reeks volgt het gelijknamige hoofdpersonage, een seriemoordenaar en politieanalist, tijdens zijn dagelijkse leven. Hoewel hij enkel criminelen vermoordt, kan je hem nauwelijks als moreel beschouwen. Via een onderzoek met twintig vrouwelijke lezers, waarvan de helft kwam uit de derde graad van het secundair onderwijs en de andere helft uit diverse masteropleidingen, werd er gekeken naar de manier waarop lezers omgaan met Dexters morele dubbelzinnigheid. Volgens James Rests theorie over moreel beoordelingsvermogen zouden lezers in het masterjaar het moeilijker hebben met een definitief oordeel te vellen dan lezers die nog niet gestart waren aan het hoger onderwijs.
Uit de antwoorden bleek dat de meerderheid van de lezers het moeilijk vond om Dexter te karakteriseren als puur slecht of puur goed. Er was geen betekenisvol verschil tussen de twee leeftijdsgroepen, maar er kwam wel een ander verrassend resultaat naar boven. Lezers die in het begin van het verhaal al negatieve gevoelens ervaarden, beoordeelden Dexter als slechter dan degenen die initieel neutrale of positieve emoties vertoonden. Het was niet meteen duidelijk hoe die correlatie tot stand kwam, maar uit analyse bleek dat de resultaten hoogstwaarschijnlijk hun oorsprong vonden in de verschillende morele attitudes van de individuele lezers.
Moreel oordeelsvermogen
De psycholoog James R. Rest beschreef de drie algemene morele posities die een persoon kon innemen. Ten eerste heb je het self-interest schema, waarin individuen een situatie beoordelingen op basis van eigenbelang, denk bijvoorbeeld aan multinationals die winst boven het welzijn van hun werknemers plaatsen. Ten tweede heb je het maintaining norms schema, waarbij de bestaande wetten en sociale orde de bovenhand nemen. Hierbij worden er geen uitzonderingen toegestaan; de wet is voor iedereen gelijk. Ten slotte heb je het post-conventional schema. Wanneer dit schema dominant is, zijn wetten minder belangrijk dan de onderliggende morele principes. Zo kan een politicus pleiten voor het versoepelen van de abortuswet op basis van het principe dat elke vrouw baas moet zijn over haar eigen lichaam.
In dit onderzoek bleek dat studenten die hoge concentraties van het maintaining norms schema vertoonden, Dexter negatiever beoordeelden. Zij vonden zijn keuze van slachtoffers, namelijk criminelen, geen excuus voor moord. Proefpersonen die meer naar het post-conventional schema leunden, hadden sneller het idee dat hij het beste van twee kwaden koos en vonden het bijgevolg makkelijker om zich te identificeren met het personage.
Literatuur als virtual reality
Je reactie op een verhaal hangt dus in grote mate af van het contrast tussen je eigen morele attitude en die van het hoofdpersonage. Sommige lezers kunnen zich zo inleven in het verhaal dat ze zichzelf verplaatsen in de verhaalwereld. Eén lezer schreef zelfs: “als we dan toch in deze fictiewereld zitten, [zou ik misschien] wel graag mee bepalen [sic] welke mensen het verdienen om te sterven”. Ze benadrukt wel dat ze zich nog bewust is van de grens tussen feit en fictie, maar zulke antwoorden geven aan dat mogelijke verhaalwereld zelven de lezer toestaan om zichzelf in de leefwereld van Dexter te plaatsen. Zo wordt literatuur een oefenruimte waarin simulatie centraal staat en lezers hun empathie kunnen ontwikkelen.
Je reactie op een verhaal hangt dus in grote mate af van het contrast tussen je eigen morele attitude en die van het hoofdpersonage.
Conclusie
Misdaadfictie is en zal een populair literair genre blijven: de mens blijft gefascineerd door het onbekende en het ongewenste. Maar via mogelijke verhaalwereld zelven kan de lezer een brug te slaan tussen zijn/haar eigen persoonlijkheid en attitudes en die van anderen, waaronder literaire personages. Zelfs duistere individuen zullen altijd wel iets herkenbaars in zich dragen en het is dat wat ons allen verbindt. Ben jij altijd zoveel moreler dan Dexter? Dat antwoord laten we voor nu maar even in het midden…
Bibliografie
Bak, W. (2015). Possible selves: Implications for psychotherapy. International Journal of Mental Health and Addiction, 13(5), 650-658. https://doi.org/10.1007/s11469-015-9553-2
Bebeau, M.J. (2002). The Defining Issues Test and the four component model: Contributions to professional education. Journal of Moral Education, 31(3), 271-295. https://doi.org/10.1080/0305724022000008115
Beeler, S. (2002). From silver bullets to duct tape: Dexter versus the traditional vigilante hero. In D.L. Howard (Ed.), Dexter: Investigating cutting edge television (pp. 221-257). L.B. Tauris.
Buchbinder, D., & McGuire, A.E. (2013). Homme fatal: Illegitimate pleasures in Darkly Dreaming Dexter. In A. MacDonald (Ed.), Murders and acquisitions: Representations of the serial killer in popular culture (pp. 227-242). Bloomsbury.
Cesur, S., & Topçu, M.S. (2010). A reliability and validity study of the Defining Issues Test: The relationship of age, education, gender and parental education with moral development. Educational Sciences: Theory & Practice,10(3), 1681-1696. Retrieved March 26, 2020, from https://eric.ed.gov/?id=EJ919864
Chang-Ho C. J., Yodi I., & Soo Dong K. (2009). Islamic personal religion and moral reasoning in social justice and equality: The evidence from Indonesian college students. The International Journal for the Psychology of Religion, 19(4), 259-274. https://doi.org/10.1080/10508610903143537
Conrad, J. (2010). Heart of Darkness (C. Watts, Ed.). Collins. (Original work published in 1899).
Crystal, D. (1997). A dictionary of linguistics and phonetics. Blackwell.
Doyle, E., & O’Flaherty, J. (2013). The impact of education level and type on moral reasoning. Irish Educational Studies, 32(3), 377-393. Retrieved March 26, 2020, from https://eric.ed.gov/?id=EJ1021500
Dunkel, C.S. (2000). Possible selves as a mechanism for identity exploration. Journal of Adolescence, 23(5), 519-529. https://doi.org/10.1006/jado.2000.0340
Dunkel, C.S., & Anthis, K.S. (2001). The role of possible selves in identity formation: A short-term longitudinal study.Journal of Adolescence, 24(6), 765-776. https://doi.org/10.1006/jado.2001.0433
Dunkel, C.S., Kelts, D., & Coon, B. (2006). Possible selves as mechanisms of change in therapy. In C.S. Dunkel, & J. Kerpelman (Eds.), Possible selves: Theory, research and applications (pp. 187-204). Nova Science Publishers.
Dunkel, C.S., & Kerpelman, J. (2006). Possible selves: Theory, research and applications. Nova Science Publishers.
Fauconnier, G., & Turner, M. (2002). The way we think: Conceptual blending and the mind’s hidden complexities. Basic Books.
Herman, D. (2009). Basic elements of narrative. Wiley-Blackwell.
Herman, D. (2014). Cognitive narratology. In P. Hühn, J.C. Meister, J. Pier, & W. Schmid (Eds.), Handbook of narratology (2nd ed., Vol. 1, pp. 46-64). De Gruyter. https://doi.org/10.1515/9783110316469.46
Ho, Y.H. (2009). Associations between the religious beliefs and ethical-reasoning abilities of future accounting professionals. Social Behavior and Personality, 37(5), 673-678. https://doi.org/10.2224/sbp.2009.37.5.673
Johnson-Laird, P.N. (2005). The history of mental models. In K. Manktelow, & M.C. Chung (Eds.), Psychology of reasoning: Theoretical and historical perspectives (pp. 179-212).
Keen, S. (2007). Empathy and the novel. Oxford UP.
Kerpelman, J.L., & Pittman, J.F. (2001). The instability of possible selves: Identity processes within late adolescents’ close peer relationships. Journal of Adolescence, 24(4), 491‑512. https://doi.org/10.1006/jado.2001.0385
King, P.M., & Mayhew M.J. (2002). Moral judgement development in higher education: Insights from the Defining Issues Test. Journal of Moral Education, 31(3), 247-270. https://doi.org/10.1080/0305724022000008106
Lapsley, D. K. (2006). Moral stage theory. In M. Killan, & J. Smetana (Eds.), Handbook of moral development (pp. 37-66). Lawrence Erlbaum Associates. https://doi.org/10.4324/9781410615336
Lee, S.J, & Oyserman, D. (2009). Expecting to work, fearing homelessness: The possible selves of low-income mothers. Journal of Applied Social Psychology, 39(6), 1334-1355. https://doi.org/10.1111/j.1559-1816.2009.00484.x
Lindsay, J. (2004). Darkly dreaming Dexter. Doubleday.
Lindsay, J. (2009). Dexters duistere dromen (Martin Jansen in de Wal, Trans.). Uitgeverij Luitingh. (Original work published in 2004).
Livingstone, G., Derryberry, P.W., King, A., & Vendetti, M. (2006). Moral developmental consistency? Investigating differences and relationships among academic majors. Ethics & Behavior, 16(3), 265-287. https://doi.org/10.1207/s15327019eb1603_6
Lopez, N., Bonenberger, J.L., & Schneider, H.G. (2001). Parental disciplinary history, current levels of empathy, and moral reasoning in young adults. North American Journal of Psychology, 3(1), 193-204.
Mandler, J.M. (2004). The foundations of mind: Origins of conceptual thought. Oxford UP.
Manos, J., Goldwyn, J., Hall, M.C., Carpenter, J., Zayas, D., Benz, J., Garcia, A., Harrington, D., Lee, C.S., Remar, J., King, E., Vélez, L., Pierson, G., Camargo, C., Carradine, K., Murray, J., Smits, J., Lithgow, J., Stiles,… Lindsay, J. (Executive Producers). (2006-2013). Dexter [TV series]. Showtime Entertainment.
Markus, H.R. (1977). Self-schemata and processing information about the self. Journal of Personality and Social Psychology, 35(2), 63-78. https://doi.org/10.1037/0022-3514.35.2.63
Markus, H.R., & Nurius, P. (1986). Possible selves. American Psychologist, 41(9), 954-969. https://doi.org/10.1037/0003-066X.41.9.954
Martínez, M.-A. (2014). Storyworld possible selves and the phenomenon of narrative immersion: Testing a new theoretical construct. Narrative 22(1), 110-131. https://doi.org/10.1353/nar.2014.0004
Martínez, M.-A. (2018). Storyworld possible selves. De Gruyter Mouton.
Martínez, M.-A., & Herman, L. (2020). Dreams and nightmares: An empirical study of idiosyncratic storyworld possible selves projection by readers of Wasco’s graphic narrative “City” [Manuscript submitted for publication]. Department of English Studies: Linguistics and Literature, Complutense University of Madrid, Madrid, Spain, & Department of Literature, University of Antwerp, Antwerp, Belgium.
Martínez, M.-A., & Sanchez-Pardo, E. (2019). Past storyworld possible selves and the autobiographical reformulation of Dante’s myth in Lorine Niedecker’s “Switchboard Girl.” Journal of Literary Semantics, 48(1), 41-58. https://doi.org/10.1515/jls-2019-2008
Narvaez, D., & Bock, T. (2002). Moral schemas and tacit judgement or how the Defining Issues Test is supported by cognitive science. Journal of Moral Education, 31(3), 297-314. https://doi.org/10.1080/0305724022000008124
Nurius, P., Casey, E., Lindhorst, T.P., & Macy, R.J. (2006). Identity health, stress, and support: Profiles of transition to motherhood among high risk adolescent girls. In C.S. Dunkel, & J. Kerpelman (Eds.), Possible selves: Theory, research and applications (pp. 97-122). Nova Science Publishers.
Nutter, D., Schechter, S., Mericle, W., Kreisberg, A., Guggenheim, M., Berlanti, M., Schwartz, B., & Blankenship, J. (Executive Producers). (2012-2020). Arrow [TV series]. Berlanti Productions; DC Entertainment; Warner Bros. Television.
Oatley, K. (2016). Fiction: Simulation of social worlds. Trends in Cognitive Sciences, 20(8), 618-628. https://doi.org/10.1016/j.tics.2016.06.002
Oyserman D., Terry, K., & Bybee, D. (2002). A possible selves intervention to enhance school involvement. Journal of Adolescence, 25(3), 313-326. https://doi.org/10.1006/yjado.474
Phelan, J. (2013). Narrative ethics. In P. Hühn, J.C. Meister, J. Pier, & W. Schmid (Eds.), The living handbook of narratology. Hamburg University. Retrieved May 14, 2020, from http://www.lhn.uni-hamburg.de/
Rest, J.R. (1979). Development in judging moral issues. University of Minnesota Press.
Rest, J.R. (1986). Moral development: Advances in research and theory. Praeger.
Rest, J.R., & Thoma, S.J. (1985). Relation of moral judgment development to formal education. Developmental Psychology, 21(4), 709-714. https://doi.org/10.1037/0012-1649.21.4.709
Rest, J.R., Narvaez, D., Bebeau, M.J., & Thoma, S.J. (1999a). A neo-Kohlbergian approach: The DIT and schema theory. Educational Psychology Review, 11(4), 291-32. https://doi.org/10.1023/A:1022053215271
Rest, J.R., Narvaez, D., Bebeau, M.J., & Thoma, S.J. (1999b). DIT2: Devising and testing a revised instrument of moral judgment. Journal of Educational Psychology, 91(4), 644‑659. https://doi.org/10.1037/0022-0663.91.4.644
Riches, S. & French, C. (2002). The ethics of a serial killer: Dexter’s moral character and the justification of murder. In D.L. Howard (Ed.), Dexter: Investigating cutting edge television (pp. 117-131). L.B. Tauris.
Ronen, R. (1994). Possible worlds in literary theory. Cambridge UP.
Rossiter, M. (2007). Possible selves: An adult education perspective. New Directions for Adult & Continuing Education, 2007(114), 5-15. https://doi.org/10.1002/ace.252
Santaularia, I. (2010). Dexter: Villain, hero or simply a man? The perpetuation of traditional masculinity in Dexter. Journal of the Spanish Association of Anglo-American Studies, 32(2), 57-71. www.jstor.org/stable/41055399
Segal, E.M. (1995). Narrative comprehension and the role of deictic shift theory. In J.F. Duchan, G.A. Bruder, & L.E. Hewitt (Eds.), Deixis in narrative: A cognitive science perspective (pp. 3-18). Routledge.
Shen, Y.-L., Carlo, G., & Knight, G. P. (2013). Relations between parental discipline, empathy‑related traits, and prosocial moral reasoning: A multicultural examination. The Journal of Early Adolescence, 33(7), 994—1021. https://doi.org/10.1177/0272431613479670
Surkamp, C. (2005). Perspective. In D. Herman, M. Jahn, & M-.L. Ryan (Eds.), Routledge encyclopedia of narrative theory (pp. 423-425). Routledge.
Tappan, M., Kohlberg, L., Schrader, D., Higgins, A., Armon, C., & By, T.L. (2011). Heteronomy and autonomy in moral development: Two types of moral judgment. In A. Colby, L. Kohlberg, B. Speicher, A. Hewer, D. Candee, J. Gibbs, & C. Power (Eds.), The measurement of moral judgment (1st paperback ed., Vol. 1, pp. 315-375). Cambridge UP.
Tatum, J.L., & Foubert, J.D. (2013). The relationship between first year college men’s religious affiliation and their moral development. College Student Affairs Journal, 31(2), 101-110.
Taylor, S.E., & Crocker, J. (1981). Schematic bases of social information processing. In E.T. Higgins, C.P. Herman, & M.P. Zanna (Eds.), Social cognition: The Ontario symposium (Vol. 1, pp. 89-134). Lawrence Erlbaum Associates.
Thoma, S.J. (1986). Estimating gender differences in the comprehension and preference of moral issues. Developmental Review, 6(2), 165-180. https://doi.org/10.1016/0273-2297(86)90010-9
Thoma, S.J. (2006). Research on the Defining Issues Test. In M. Killan, & J. Smetana (Eds.), Handbook of moral development (pp. 67-92). Lawrence Erlbaum Associates. https://doi.org/10.4324/9781410615336
Van Lissa, C.J., Caracciolo, M., Van Duuren, T., & Van Leuveren, B. (2016). Difficult empathy: The effect of narrative perspective on readers’ engagement with a first-person narrator. DIEGESIS, 5(1), 43-63. Retrieved May 14, 2020, from https://www.diegesis.uni-wuppertal.de/index.php/diegesis/article/view/211/293
Van Peer, W., Hakemulder, J., & Zyngier, S. (2007). Muses and measures: Empirical research methods for the humanities. Cambridge Scholars Publishing.
Wilhelm, W. J. (2004). Determinants of moral reasoning: Academic factors, gender, richness‑of-life experiences, and religious preferences. The Delta Pi Epsilon Journal, 46(2), 105-123. Retrieved March 26, 2020, from https://eric.ed.gov/?id=EJ748216
