Collectiviteit, inclusiviteit en diversiteit: een nieuw elan voor sociale hoogbouw
Zag u tijdens de lockdown in maart, dankzij de Covid-19 uitbraak, ook de muren op u afkomen? U bent daarbij niet alleen. Belgische tieners wonend in appartementsgebouwen klaagden openlijk de problematiek aan van hun gebrek aan privacy en persoonlijke ruimte. Ook op schaal van de stad blijken vooral de naoorlogse sociale hoogbouwbuurten een tekort aan collectieve ruimte te hebben. Nochtans lijkt deze woontypologie nadrukkelijker in beeld te komen als antwoord op het woningvraagstuk van de toekomst. Daarbij is de leefbaarheid van deze buurten cruciaal belang. Deze scriptie probeerde deze twee ideeën met elkaar te verenigen door middel van het optimaliseren en het opnieuw introduceren van collectieve ruimte in hoogbouwbuurten.
Het negatieve imago van sociale hoogbouw
Na de Tweede Wereldoorlog ontstond er in Europa een groot tekort in het woningbestand. Om deze crisis te beteugelen, zochten verschillende West-Europese overheden hun heil in grootschalige woningbouwprojecten welke geïnspireerd waren door de regels van het modernisme. Deze projecten bestonden grotendeels uit hoge appartementsgebouwen en torens. Zij werden de standaard om snel een groot aantal woonsten te creëren en om een betere toekomst met gemeenschapsgevoel te verzekeren voor de buurten.
De eerlijkheid gebiedt mij te zeggen dat velen van deze woningbouwprojecten niet volledig geslaagd zijn in hun oorspronkelijke doelen. Collectieve ruimten in deze projecten, voorzien in de oorspronkelijke modernistische projecten, werden stelselmatig geschrapt uit de ontwerpen en verdwenen uit het woonlandschap. Bovendien werd de modernistische visie dankzij economische verplichtingen en een sectoraal beleid slechts gedeeltelijk toegepast. En ook de architectuur van deze sociale hoogbouwprojecten liet vaak te wensen over.
Vandaag is onze samenleving veranderd. Waar de sociale woningbouwprojecten ooit waren ontworpen voor een homogeen deel van de samenleving, is de groep mensen die het meest behoefte heeft aan sociale woningbouw tegenwoordig diverser dan ooit. Verschillende huishoudens, verschillende leeftijden, verschillende opvattingen, verschillende achtergronden en etniciteiten creëren nieuwe uitdagingen voor de sociale woningbouwprojecten.
Ruimten voorbehouden voor collectieve voorzieningen zijn vandaag niet meer een evidentie binnen deze sociale woningbouwprojecten. Grootschalige projecten richten hun pijlen vooral op woonfuncties zonder daarbij ruimte te laten voor sociale en publieke voorzieningen. Bij de, veelal verouderde, sociale hoogbouwprojecten zijn de meeste vormen van collectiviteit gedurende de tijd verdwenen. Samen met de ruimten voor de collectiviteit verdween ook grotendeels de leefbaarheid van deze projecten. Deze naoorlogse sociale hoogbouw gaat tegenwoordig vaak gebukt onder een toenemende stigmatisering en een opeenstapeling van sociale problemen.
Een utopisch verleden
Nochtans was dit niet het geval in de oorspronkelijke modernistische sociale hoogbouwprojecten. Deze hoogbouwprojecten ontstonden na de Eerste Wereldoorlog, onder de drijvende kracht van de CIAM-beweging (Congrès Internationaux Architecture Moderne). De CIAM-groep werd opgericht in 1928 en bestond uit ’s werelds, weliswaar zelfverklaarde, meest vooraanstaande architecten. In hun congressen en bijeenkomsten gingen ze expliciet in op stedelijke problemen en de oplossingen die de leden daarvoor aandroegen. Daarbij werd steeds gestreefd naar een maatschappij zonder sociale klassen en werd de klemtoon vooral gelegd op inclusiviteit en collectiviteit in plaats van individualisme, woorden die hedendaags nog steeds zeer relevant blijken. Ondanks dat de groep slechts beperkte macht had buiten de architecturale en stedenbouwkundige sfeer, had ze wel een sterk bepalende en symbolische invloed.
Vanaf de jaren dertig bracht de groep het thema sociale woningen en rationele stadsplanning onder de aandacht. Geleidelijk aan werden deze thema’s nadrukkelijker aangekaart en grootschaliger aangepakt. Daarbij waren vooral de radicale visie en ontwerpen van de architect Le Corbusier invloedrijk voor het naoorlogse woonlandschap. Zijn ongebreidelde geloof in de toenmalige nieuwe technologieën en in het gebruik van beton, toen een nieuw materiaal, demonstreerde hij in zijn utopische ontwerpen voor grootschalige woningbouwprojecten en steden. Voor het eerst werd de typologie van het appartementsgebouw, gesitueerd in een groen parklandschap, vooropgesteld als antwoord op de problematiek van de onhygiënische leefomgevingen van de industriële stad. Bovendien werd deze vorm van wonen in collectiviteit aangebracht als een beter alternatief voor de vrijstaande woning, een typologie die hij, en vele andere modernistische architecten, vooral ruimte verspillend vond.
Deze visie culmineerde in zijn ‘Unité d’Habitation’. Dit enorme zelfvoorzienend appartementsgebouw huisvestte 330 families en belichaamde daarbij zijn ideaalbeeld van de verticale samenleving. Naast appartementen van hoge architecturale kwaliteit slaagde het gebouw er ook in om te voldoen aan de noden van de bewoners. Een uitgebreid aanbod aan collectieve voorzieningen en recreatieve faciliteiten (op het dak alleen al bevond zich een crèche, een gymnasium, een club, een cinema, een theater en een looppiste) zorgde er steeds voor dat het gebouw leefbaar en sociaal bleef. De vele inwoners die meer dan twintig jaar in het gebouw bleven wonen waren net als de wachtlijsten om in het gebouw te mogen komen wonen, een bewijs van het succes. Het gebouw spreekt vandaag nog steeds tot de verbeelding en ontpopte zich als pelgrimsoord voor al wie architectuur nabij het hart draagt.
Ruimte maken voor collectiviteit
De utopische modernistische projecten doen dromen van een toekomst met ruimte voor collectiviteit. Deze collectieve voorzieningen waren een niet te vergeten schakel in hun visie over het gebouw als een verticale gemeenschap in de buurt of stad. Deze ruimten creëerde een gevoel van verbondenheid tussen de diverse inwoners van het gebouw en slaagde er in de buurt een identiteit te geven. De woontypologie van hoogbouw in een groen landschap maakte daarbij ook plaats voor open ruimte.
Deze scriptie heeft als doel deze oorspronkelijke ideeën opnieuw leven in te blazen door gericht collectieve ruimte te gaan ontwerpen. Hierbij wordt een catalogus van strategieën opgesteld verdeeld volgens vier plekken voor collectiviteit: de inkomhal, de plint en het dak van het gebouw en de buitenruimte. De strategieën trachten daarbij met eenvoudige ingrepen de leefomgeving van de bewoners opnieuw leefbaar en uitnodigend te maken. Bovendien dient de catalogus ook als inspiratie voor beleidsmakers en ontwerpers om met beperkte middelen een maximale impact te hebben. Om dit te concretiseren werden twee naoorlogse modernistische sociale woonwijken geanalyseerd en ontworpen aan de hand van deze strategieën. De hieruit voortgevloeide inzichten zouden een bijdrage kunnen leveren bij het ontwerpen van toekomstige hoogbouwprojecten. Daarbij staan, net als bij de CIAM-groep, inclusiviteit, collectiviteit en ook (architecturale) diversiteit prominent op de voorgrond.
Bibliografie
Books
Alexander, C., Ishikawa, S., Silverstein, M., & Jacobson, M. (1977). A pattern language : towns, buildings, construction. New York (N.Y.) : Oxford university press.
Antrop, M., Beyaert, M., Billen, C., De Maeyer, P., Decroly, J.-M., Neuray, C., … Wayens, B. (2006). België in kaart : de evolutie van het landschap in drie eeuwen cartografie. Tielt : Lannoo.
Belmessous, F., Chignier-Riboulon, F., Commerçon, N., & Zepf, M. (2005). Demolition of large housing estates: In R. van Kempen, K. Dekker, S. Hall, & I. Tosics (Eds.), Restructuring large housing estates in Europe (1st ed., pp. 193–210). Bristol University Press. https://doi.org/10.2307/j.ctt9qgmvx.15
Boelhouwer, P. J., Van der Heijden, H., & Van de Ven, B. (1997). Management of social rented housing in Western Europe. Housing Studies, 12(4), 509–529.
Boesiger, W., & Corbusier, L. (1955). Le Corbusier : oeuvre complète de 1946-52 (2e éd. aug). Zürich : Girsberger.
Coene, A., & De Raedt, M. (2020). De Watersportbaan. In Kaarten van Gent, plannen voor Gent (1534-2011) (pp. 259–261).
Cupers, K. (2010). Designing Social Life: The Urbanism of the ‘Grands Ensembles’. Positions, (1), 94–121.
Dekker, K., Hall, S., van Kempen, R., & Tosics, I. (2005). Restructuring large housing estates in European cities: Restructuring and resistance inside the welfare industry. In K. Dekker, S. Hall, R. van Kempen, & I. Tosics (Eds.), Restructuring large housing estates in Europe (1st ed., pp. 1–18). Bristol University Press. https://doi.org/10.2307/j.ctt9qgmvx.6
Dekker, K., & Rowlands, R. (2005). Tackling social cohesion in ethnically diverse estates. In K. Dekker, R. van Kempen, S. Hall, & I. Tosics (Eds.), Restructuring large housing estates in Europe (1st ed., pp. 105–126). Bristol University Press. https://doi.org/10.2307/j.ctt9qgmvx.11
Dekker, K., & van Kempen, R. (2005). Large housing estates in Europe: a contemporary overview. In K. Dekker, R. van Kempen, S. Hall, & I. Tosics (Eds.), Restructuring large housing estates in Europe (1st ed., pp. 19–46). Bristol University Press. https://doi.org/10.2307/j.ctt9qgmvx.7
Floré, F. (2010). Lessen in goed wonen : woonvoorlichting in België 1945-1958. Leuven : Universitaire pers.
French, H. (2008). Key Urban Housing of the Twentieth Century. London: Laurence King Publishing.
Gehl, J. (2010). Cities for people. Island Press.
Gerharz, E., Hoebeke, P., Kocvara, R., Nijman, J. M., & Stein, R. (2011). Guidelines on Social Housing. Economic Commission for Europe, (March), 339–352.
Gold, J. R. (1997). The experience of modernism : modern architects and the future city, 1928-53. London : Spon.
Haffner, J. (2013). Modeling the Social and the Spatial. In The View from Above: The Science of Social Space. The MIT Press. https://doi.org/10.7551/mitpress/7878.003.0007
Hall, S., Murie, A., & Knorr-Siedow, T. (2005). Large housing estates in their historical context. In S. Hall, R. van Kempen, K. Dekker, & I. Tosics (Eds.), Restructuring large housing estates in Europe (1st ed., pp. 63–84). Bristol University Press. https://doi.org/10.2307/j.ctt9qgmvx.9
Hall, S., & Rowlands, R. (2005). Place making and large estates: In S. Hall, R. van Kempen, K. Dekker, & I. Tosics (Eds.), Restructuring large housing estates in Europe (1st ed., pp. 47–62). Bristol University Press. https://doi.org/10.2307/j.ctt9qgmvx.8
Howard Gillette, J. (2011). Civitas by Design. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. https://doi.org/https://doi.org/10.9783/9780812205282
Kargon, R. H., & Molella, A. P. (2008). Utopia Revived. In R. H. Kargon & A. P. Molella (Eds.), Invented Edens: Techno-Cities of the Twentieth Century. The MIT Press. https://doi.org/10.7551/mitpress/7631.003.0007
Malpass, P. (2008). Histories of social housing: a comparative approach. In K. Scanlon & C. Whitehead (Eds.), Social housing in Europe. a review of policies and outcomes (pp. 15–30). LSE London. https://doi.org/10.1016/j.socscimed.2010.12.021
Peeters, L., & De Decker, P. (1999). Over de plaats van volkswoningbouw in de Vlaamse ruimte. In Huiszoeking : een kijkboek sociale woningbouw (p. 191). Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap.
Pinder, D. (2005). Modernist calls to order. In Visions of the City (pp. 57–87). Edinburgh University Press. https://doi.org/10.3366/j.ctvxcrn67.7
Priemus, H., Kleinman, M., Maclennan, D., & Turner, B. (1993). European monetary, economic and political union: Consequences for national housing policies. Delft: Delft University Press.
Scott, J. C. (1998). The High-Modernist City: In Seeing Like a State (pp. 103–146). Yale University Press.
Uytenhaak, R. (2008). Steden vol ruimte: Kwaliteiten van dichtheid. (J. Mensink, Ed.). Nai010 Uitgevers/Publishers.
Verschaffel, B. (1995). Gent (het centrum als breukvlak). In Figuren : essays. Aa50.
Articles
Boonen, J., Marreel, M., & Visscher, S. De. (2019). Onderzoeksverslag case Gent Watersportbaan.
Calder, B. (n.d.). Mutilating modern architecture | Apollo Magazine. Retrieved 20 July 2020, from https://www.apollo-magazine.com/britains-most-important-20th-century-ho…
Condon, P. M. (1988). Cubist Space, Volumetric Space, and Landscape Architecture. Landscape Journal, 7(1), 1–14.
De Decker, Pascal, & Newton, C. (2009). At the fall of Utopia. Urbani Izziv, 20(2), 74–82.
De Decker, Pascale. (1998). De woontorens worden gesloopt. Utopia is veroordeeld. Over kind en badwater in de sociale huisvesting. Samenleving & Politiek, 5(9), 32–43.
Dunleavy, P. (1980). The Political Implications of Sectoral Cleavages and the Growth of State Employment: Part 1, the Analysis of Production Cleavages. Political Studies, 28(3), 364–383. https://doi.org/10.1111/j.1467-9248.1980.tb00475.x
Lasner, M. G. (2018). Architecture’s Progressive Imperative: Housing Betterment in the 19th and 20th Centuries. Architectural Design, 88(4), 14–21. https://doi.org/10.1002/ad.2316
LAWRENCE, R. J. (1984). TRANSITION SPACES AND DWELLING DESIGN. Journal of Architectural and Planning Research, 1(4), 261–271.
Le Corbusier. (1948). Boulogne-sur-Seine : L’architecture d’aujourd’hui.
Longfield, J. (2016). Making Byker. Oase, 96, 58–61.
M, R. (1998). Adieu, sociale miskleunen à la Le Corbusier | De Morgen. De Morgen.
Marmot, A. F. (1981). The Legacy of Le Corbusier and High-Rise Housing. Built Environment (1978-), 7(2), 82–95.
Monclús, J., & Díez Medina, C. (2016). Modernist housing estates in European cities of the Western and Eastern Blocs. Planning Perspectives, 31(4), 533–562. https://doi.org/10.1080/02665433.2015.1102642
Nicoletti, M. G. (1971). The End of Utopia. Perspecta, 13/14, 269–279. https://doi.org/10.2307/1566986
Opinion | Messages From Quarantine - The New York Times. (n.d.). Retrieved 29 July 2020, from https://www.nytimes.com/video/opinion/100000007062353/coronavirus-messa…–Mwy7bPaHKZTvehk6JspSbk
Priemus, Hugo. (1986). Post-War public high-rise housing estates: what went wrong with housing policy, with the design and with management? The Netherlands Journal of Housing and
Environmental Research, 1(2), 157–185.
Scanlon, K., Arrigoitia, M. F., & Whitehead, C. (2015). Social housing in Europe. European Policy Analysis, 17, 1–12.
Stefanizzi, S., & Verdolini, V. (2019a). Bordered communities: the perception of insecurity in five European cities. Quality & Quantity, 53(3), 1165–1186. https://doi.org/10.1007/s11135-018-0810-x
UNESCAP, & UN-HABITAT. (2010). The State of Asian Cities.
Wassenberg, F. (2004). Editorial: Large social housing estates: From stigma to demolition? Journal of Housing and the Built Environment, 19(3), 223–232.
Wilson, G. (2007). Rooftop revival means smarter and greener cities. ReNew: Technology for a Sustainable Future, (98), 49–51.
Internet
Alton West, Roehampton | modern architecture london. (n.d.). Retrieved 20 July 2020, from http://modernarchitecturelondon.com/buildings/alton-west.php
Avis, W. R. (n.d.). What is urban governance? - GSDRC. Retrieved 29 July 2020, from https://gsdrc.org/topic-guides/urban-governance/concepts-and-debates/wh…
boerse poort vzw | Facebook. (n.d.). Retrieved 17 July 2020, from https://www.facebook.com/boerse-poort-vzw-215090598558420/
Center Totems Installation / Orekari Estudio + Enter This | ArchDaily. (n.d.). Retrieved 17 July 2020, from https://www.archdaily.com/934148/center-totems-installation-orekari-est…
De Koer - De Koer. (n.d.). Retrieved 2 July 2020, from https://dekoer.be/
De Troyer, E. (2020). Vroeger en Nu: De Watersportbaan van moeras naar ‘moderne’ wijk | Gent | In de buurt | HLN. Retrieved 3 June 2020, from https://www.hln.be/in-de-buurt/gent/vroeger-en-nu-de-watersportbaan-van…
De Vos, E., & Geerinckx, S. (2016). Modernist High-Rises in Postwar Antwerp. Two Answers to the same Question. Retrieved 20 April 2020, from http://journals.openedition.org/cidades/298
feld72, Berresgasse. (n.d.). Retrieved 21 June 2020, from http://www.feld72.at/en/berresgasse/#/
feld72, Neu Leopoldau. (n.d.). Retrieved 30 June 2020, from http://www.feld72.at/en/neu-leopoldau/
Femmes-House : Kookworkshops – Parckfarm. (n.d.). Retrieved 17 July 2020, from https://parckfarm.be/nl/kookworkshops/
Gallery of Savonnerie Heymans / MDW Architecture - 28. (n.d.). Retrieved 17 July 2020, from https://www.archdaily.com/220116/savonnerie-heymans-mdw-architecture/50…
Gentiaanbuurt Apeldoorn - Hans van Heeswijk architecten. (n.d.). Retrieved 30 June 2020, from https://www.heeswijk.nl/projecten/gentiaanbuurt-apeldoorn.html
Hoet, C. (n.d.). Geen tuin, geen internet: onderzoek legt bloot hoe hard de lockdown kwetsbare kinderen treft | De Morgen. Retrieved 29 July 2020, from https://www.demorgen.be/nieuws/geen-tuin-geen-internet-onderzoek-legt-b…
Hunziker Areal: mehr als wohnen | architectuurwijzer. (n.d.). Retrieved 30 June 2020, from http://architectuurwijzer.be/mehr-als-wohnen/
Kleiburg - NL Architects. (n.d.). Retrieved 15 July 2020, from http://www.nlarchitects.nl/slideshow/201?utm_medium=website&utm_source=…
Modern Architecture and Automobile Culture. (n.d.). Retrieved 8 June 2020, from https://www.jewish-museum.ru/en/events/modern-architecture-and-automobi…
Over IVAGO | IVAGO. (n.d.). Retrieved 5 June 2020, from https://www.ivago.be/nl/particulier/over-ivago
Park ‘n’ Play / JAJA Architects | ArchDaily. (n.d.). Retrieved 21 June 2020, from https://www.archdaily.com/884956/park-n-play-jaja-architects
Prefab House In Rimavska Sobota / GutGut | ArchDaily. (n.d.). Retrieved 15 July 2020, from https://www.archdaily.com/602181/prefab-house-in-rimavska-sobota-gutgut…
Rellen in Italië nadat appartementencomplexen in quarantaine moeten | Buitenland | Telegraaf.nl. (n.d.). Retrieved 29 July 2020, from https://www.telegraaf.nl/nieuws/1124351193/rellen-in-italie-nadat-appar…
Samenlevingsopbouw Gent | Investeert in de kracht van mensen. (n.d.). Retrieved 10 May 2020, from https://samenlevingsopbouwgent.be/wat-doen-we/projecten/de-zoete-inval/…
Sociale woonwijk Nationale Watersportbaan Georges Nachez | Inventaris Onroerend Erfgoed. (n.d.). Retrieved 10 May 2020, from https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/127178
Townscape SL [218-1]. (n.d.). Retrieved 12 May 2020, from https://www.gerhard-richter.com/en/art/paintings/photo-paintings/townsc…
Utopia | Definition of Utopia by Lexico. (n.d.). Retrieved 17 May 2020, from https://www.lexico.com/en/definition/utopia
Van Nieuwenhove, J. (2020, May 8). ‘Opgesloten in mijn hoofd en in mijn kot’: twee tieners getuigen over de quarantaine in een woonblok | VRT NWS: nieuws. Retrieved 26 July 2020, from https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2020/05/06/kansarme-kinderen-en-jongeren-u…
Verlaan, T. (2014). A Memorial to the Highs and Lows of Social Housing. Retrieved 20 July 2020, from https://failedarchitecture.com/a-memorial-to-the-highs-and-lows-of-soci…
Watersportbaan - Ekkergem | Met hoeveel in - Stad Gent. (n.d.). Retrieved 6 June 2020, from https://hoeveelin.stad.gent/wijken/watersportbaan-ekkergem/
