Een archief dat kan ademen

Lotte
Bode

Hoe archiveer je een vluchtige, efemere kunstvorm zoals performance? Het is een vraag die de theaterwetenschap en performance studies al decennialang bezighoudt. De bijzondere kunstenaar Otobong Nkanga werpt nieuw licht op het vraagstuk. Het M HKA zal haar concept van ‘het ademend archief’ realiseren.

Schilderijen en sculpturen worden doorgaans in depots gestockeerd, films staan op harddrives en muziek vindt haar weerslag in partituren. Hoe performance een duurzaam bestaan kan krijgen, is veel minder duidelijk. De meeste kunstinstellingen vallen terug op videocaptaties om performance te bewaren, maar die gaan vaak voorbij aan de eigenheid van het medium. Verscheidene theoretici beschouwen live performance daarom als een eenmalig, voorbijgaand evenement en dus ‘onarchiveerbaar’. 

Andere onderzoekers opperen dat materiële opslagvormen zoals video- of geluidsopname, gewoonweg niet passen bij performance. Volgens hen moeten heropvoeringen of ‘re-enactments’ performance levend houden. Dat is een interessant voorstel, maar de zoektocht naar een methodologie voor het archiveren van performance dreigt een cruciaal aspect uit het oog te verliezen: is het niet de kunst zelf die moet bepalen of en hoe ze voortleeft?

De performances van Otobong Nkanga

De internationaal gerenommeerde kunstenaar Otobong Nkanga werd geboren in Kano, Nigeria, maar woont al meer dan tien jaar in Antwerpen. Haar werk put zowel uit Europese als Afrikaanse tradities en lijkt niet te passen binnen de westerse archiveringsmethodes. Nkanga maakt installaties, sculpturen, wandtapijten en tekeningen en heel vaak ‘activeert’ ze die via performance. Haar installatie Taste of a Stone bijvoorbeeld is een meditatieve ruimte met kiezelstenen, grotere stenen en planten die allemaal uit de regio komen waarin het werk wordt tentoongesteld. Toen Nkanga het werk in 2010 installeerde in Sharjah, een stad in de Verenigde Arabische Emiraten, performde ze ook zelf te midden van de installatie. De performance heette voluit Taste of a Stone: Itiat esa Ufok. Nkanga droeg de planten op haar hoofd, zong liederen en vertelde verhalen waarin ze haar ervaringen in Sharjah linkte aan herinneringen aan andere plekken. De manier waarop stenen, planten en materie verhalen oproepen en ervaringen creëren, vormt een hoofdthema in haar werk. 

SB11 Nkanga Kolanut Tales 3 0Taste of a Stone: Itiat esa Ufok © Sharjah Art Foundation

Voor Nkanga is het belangrijk dat haar performances niet als één onveranderlijk geheel worden opgevat. Haar performances verschillen telkens wanneer ze worden opgevoerd en passen zich aan naargelang de performers en de context. De performance Diaspore bijvoorbeeld werd al op verschillende plaatsen in Europa opgevoerd, telkens door een andere groep vrouwen met een Sub-Sahara-Afrikaanse achtergrond. De performers bewegen door een ruimte met een plant op hun hoofd en zingen liederen die ze associëren met hun eigen Afrikaanse afkomst of vertellen verhalen over hun persoonlijk migratieproces. De inhoud verschilt dus bij elke performance. Dat principe van flexibiliteit kan je niet vertalen in eenduidige videocaptaties. Voor Nkanga gaat de klassieke, westerse idee dat er van een performance één origineel bestaat dan ook niet op. Naar het voorbeeld van orale culturen gelooft ze net in het soort overdracht waarbij een boodschap of verhaal niet in één format wordt gegoten, maar meebuigt met de externe omstandigheden.

Naamloos 3Diaspore © M HKA Ensembles

De performances van Nkanga blijven steeds in ontwikkeling en bestaan bovendien in complexe, inhoudelijke verwantschappen tot elkaarTaste of a Stone: Itiat esa Ufok en Diaspore hebben andere titels, maar de werken hangen wel samen. Het verband tussen de twee zit niet op het niveau van de titel, verklaart Nkanga zelf, maar op het niveau van de elementen: in beide performances staat de plant centraal. Diaspore werkte een idee van Taste of a Stone: Itiat esa Ufok verder uit. Om Nkanga’s oeuvre te archiveren, is er een netwerk nodig dat verbanden kan leggen in allerlei richtingen. Westerse kunstinstituten hanteren echter voornamelijk hiërarchische, lineaire databases. Wat Nkanga in dit verhaal zo bijzonder maakt, is dat ze een zeer doordacht alternatief archief in gedachten heeft.

Realisatie door het M HKA

Voor Nkanga is het archief een levend, ademend gegeven waar steeds actief voor moet worden gezorgd. Concreet heeft de kunstenaar een digitaal platform voor ogen waarop de belangrijkste instructies, beelden, documenten, geluiden enzovoort worden verzameld. Om meerstemmigheid te garanderen kunnen Nkanga’s medewerkers, performers of curatoren steeds aanvullen. Daarnaast worden de materiële ‘kernelementen’ op één plaats verzameld. De attributen dienen niet als onaantastbare relicten, maar wel als ‘prototypes’ die naargelang de ontwikkeling van een of meerdere werken gereproduceerd of aangepast kunnen worden. Algemene informatie is in dit ‘ademende archief’ voor iedereen zichtbaar, voor meer gespecifieerde documentatie is toestemming nodig. Het archief moedigt instellingen of artiesten aan om op basis van het materiaal zelf nieuwe artistiek of wetenschappelijk onderzoek te verrichten. Nkanga’s performances moeten kunnen groeien, kunnen ademen. Met het Black Lives Matter-debat in gedachten wordt die metafoor van het ademen ook bijzonder politiek. 

Nkanga zal dit archief samen met onderzoekers van Universiteit Antwerpen en archivarissen van het M HKA realiseren in het academiejaar 2020-2021. In 2016 wijdde het M HKA al een solotentoonstelling aan Nkanga en ook daar trad ze zelf op te midden van haar installaties. Het M HKA heeft een actieve archiefwerking die tot nu toe enkel beeldende kunst bevat. Het besef is echter gegroeid dat beeldende kunst en performance in veel oeuvres, waaronder dat van Nkanga, niet los van elkaar te zien zijn.

2015 OtobongNkangaZWPerformance van Otobong Nkanga in het M HKA © M HKA ensembles

Nkanga’s artistieke praktijk daagt het archief uit als instituut van westerse cultuur. Sinds de Oude Grieken verbindt men kennisopslag met materialiteit en vooral sinds de koloniale periode ook met originaliteit. De performancepraktijk van Nkanga confronteert ons met het feit dat die opvatting niet afgestemd is op alle vormen van kunst. Haar werk vraagt instellingen om af te stappen van de neiging om performance in haar volledigheid te bewaren. In orale culturen wordt een verhaal doorverteld in verschillende versies zonder dat de kern verloren gaat. Op dezelfde wijze hoeft voor Nkanga enkel de kern van haar performance bewaard te blijven. Nkanga’s ademende archief illustreert hoe bestaande archiefstructuren plaats kunnen maken voor performance. Het is allesbehalve een universeel model, wel kan het anderen inspireren. Onder het motto: let it breathe.

Lotte Bode

Bibliografie

Balme, Christopher B. The Cambridge Introduction to Theatre Studies. Cambridge: University Press, 2008.

Borggreen, Gunhild en Rune Gade. “Introduction: The Archive in Performance Studies.” In Performing Archives/Archives of Performance, onder redactie van Gunhild Borggreen en Rune Gade, 9-30. Kopenhagen: Museum Tusculanum Press, 2013.

Cubitt, Geoffrey. History and memory. Manchester: Manchester University Press, 2007.

De Laet, Timmy. “The Anarchive of Contemporary Dance.” In The Routledge Companion to Dance Studies, onder redactie van Helen Thomas en Stacey Prickett, 177-190. Londen: Routledge, 2020.

Derrida, Jacques. “Différance.” In Speech and Phenomena, and Other Essays on Husserl’s Theory of Signs, 129-160. Vertaald door David B. Allison. Evanston, IL: Northwestern University Press, 1973.

Derrida, Jacques. Archive Fever: A Freudian Impression. Vertaald door Eric Prenowitz. Chicago: University of Chicago Press, 1996.

Diaspore. Creatie van Otobong Nkanga. Performance door Nathalie Bikoro, Stéphanie Büchler, Hedat Habtemariam, Donna Hastings, Aleta Hayes, Bona König en Keishera James. 14 Rooms, Art Basel. Bazel: Messe Basel. 14 tot 22 juni 2014.

Diaspore. Creatie van Otobong Nkanga. Shanghai: Long Museum West Bund. 25 september tot 8 november 2015.

Fischer-Lichte, Erika. The Transformative Power of Performance: A New Aesthetics. Vertaald door Saskia Iris Jain. New York: Routledge, 2008.

Foster, Hal. “An Archival Impulse.” October 110 (Herfst 2004): 3-22.

Glimmer: Aurum. Creatie van en performance door Otobong Nkanga. Das Jubiläumsfestival

2014, DAAD. Berlijn: Akademie der Kunste. 6 december 2014.

Glimmer: Fragments. Creatie en performance door Otobong Nkanga. Landings:

Confrontation and Confession. Amsterdam: Stedelijk Museum. 12 januari 2014.

Glimmer. Creatie van en performance door Otobong Nkanga. Berliner Herbstsalon, Palais am Festungsgraben. Berlijn: Maxim Gorki Theater. 8, 10, 12, 15 november 2013.

Kaprow, Allan. Assemblages, Environments, and Happenings. New York: Harry N. Abrams, 1965.

Kirby, Michel, red. Happenings: An Illustrated Anthology. New York, NY: Dutton, 1965. Mbembe, Achille. “Afropolitanism.” Africultures 66 (2006): 9-15.

Mbembe, Achille. “Decolonizing Knowledge and the Question of the Archive.” Lezing. Johannesburg: University of the Witwatersrand. 29 april 2015. Transcript. https://wiser.wits.ac.za/sites/default/files/private/Achille%20Mbembe%20- %20Decolonizing%20Knowledge%20and%20the%20Question%20of%20the%20Archive.pdf.

Mbembe, Achille. “Future Knowledges and the Dilemmas of Decolonization.” Lezing. Durham, NC: Duke University. 19 september 2017. Video-opname. https://www.youtube.com/watch?v=Qa5NUW7aQAI.

Mbembe, Achille. “Le droit universel à la respiration.” AOC, 6 april 2020. Laatst geraadpleegd op 27 mei 2020. https://aoc.media/opinion/2020/04/05/le-droit-universel-a-la- respiration/.

Mutumba, Yvette. “Otobong Nkanga: Nothing Is Like It Seems, Everything Is Evidence.” In Afterall 37, (2014): 53-59.

Nkanga, Otobong. “Diaspore – 7 Position mapping.” Score, 2014. Laatst geraadpleegd op 18 mei 2020. http://ensembles.org/ensembles/otobong-nkanga-14-rooms/items.

Nkanga, Otobong. “Intricate Connections.” Interview door Clare Molly & Fabian Schöneich. In Luster and Lucre. Berlijn: Sternberg Press, 2017.

Peeters, Mare. "Performance Art Preserved. Documentation and Archiving Techniques." Bachelorproef, Universiteit Antwerpen, 2020.

Phelan, Peggy. Unmarked: The Politics of Performance. Londen en New York: Routledge, 1993.

Pustianaz, Marco. “Un/archive.” In Performing Archives/Archives of Performance, onder redactie van Gunhild Borggreen en Rune Gade, 465-480. Kopenhagen: Museum Tusculanum Press, 2013.

Reason, Matthew. Documentation, Disappearance and the Representation of Live Performance. Basingstoke: Palgrave Macmillan. 2006.

Remains of the Green Hill. Creatie van en performance door Otobong Nkanga. Tsumeb, 2015.

Rogghe, Kristin. “Bondgenootschap.” Radio Futura 2 (2014): 189-200, laatst geraadpleegd op 29 april 2020.

Roms, Heike. “Archiving Legacies: Who Cares for Performance Remains?” In Performing Archives/Archives of Performance, onder redactie van Gunhild Borggreen en Rune Gade, 35- 52. Kopenhagen: Museum Tusculanum Press, 2013.

Said, Edward. Reflections on Exile and Other Essays. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2001.

Schneider, Rebecca. Performing Remains: Art and War in Times of Theatrical Reenactment. Londen: Routledge, 2011.

Solid Maneuvers. Creatie van en performance door Otobong Nkanga. Kneuzingen en Glans. Antwerpen: M HKA. 15 december 2015.

Solid Maneuvers. Creatie van en performance door Otobong Nkanga. To dig a hole that collapses again. Chicago: MCA Chicago. 31 maart 2018.

Solid Maneuvers. Creatie van Otobong Nkanga. Performance door Miriam Bettin, Stefan Cantante, Il-Jin Atem Choi, Siri Hagberg, Lina Hermsdorf, Sophia Lee, Thuy-Han Nguyen- Chi, Filippa Pettersson, Natalia Rolón en Otobong Nkanga. Crumbling Through Powdery Air. Frankfurt am Main: Portikus. 15 juli 2017.

Stoler, Ann Laura, Along the Archival Grain: Epistemic Anxieties and Colonial Common Sense. Princeton, NJ: Princeton University Press, 2009.

Stoler, Ann Laura. “Colonial Archives and the Arts of Governance.” Archival Science 2, nr. 1&2 (2002): 87-109.

Szewczyk, Monika. “Exchange and Some Change: The Imaginative Economies of Otobong Nkanga.” Afterall 37 (2014): 41-52.

T’Jonck, Pieter. “Moments. A History of Performance in 10 Acts.” Etcetera 129 (2012).

Taste of a Stone: Itiat esa Ufok. Creatie van Otobong Nkanga. Sharjah Biënnale 11. Re: emerge, Towards a New Cultural Cartography. Sharjah: Bait Khalid Ibrahim Heritage Area, Sharjah. 14 tot 22 juni 2014.

Taylor, Diana. The Archive and the Repertoire: Performing Cultural Memory in the Americas. Durham, NC: Duke University Press, 2003.

Thomas, Rosalind. Literacy and Orality in Ancient Greece. Cambridge: Cambridge University Press, 1992.

Vermeersch, Etienne en Johan Braeckman. De rivier van Herakleitos. Antwerpen: Houtekiet, 2013.

Download scriptie (7.71 MB)
Universiteit of Hogeschool
Universiteit Antwerpen
Thesis jaar
2020
Promotor(en)
Timmy De Laet