Leopold II, een beeld van een Koning.
Terug van nooit weggeweest. Vandalisme, verdwijningen en zelfs een liedje van ons “cultureel erfgoed”, genaamd Leopold II (1835 – 1909), maken hem als het ware populairder dan in zijn eigen tijd. Monumenten en straatnamen representeren hoe we ons gemeenschappelijk verleden willen inzetten in de publieke ruimte. Dit versterkt uiteraard het beeld dat naar buiten wordt gedragen. Het gaat over de normen en waarden die we hoog in het vaandel dragen in naam van onze toekomstige generaties. Het is misschien dan juist in de controverse van deze statische figuur dat de collectieve bewustwording in leven wordt gehouden door dat beeld; dat de aanwezigheid ons net aanzet tot het uitbouwen van een kritisch en historisch kader; en dat het vandalisme in zekere zin een hedendaags kunstwerk vormt dat nooit af is.
Volgens zijn vader had hij het karakter van een kleine wolf en tyran. Zijn typische haakneus deed zijn moeder dan weer de uiterlijke vergelijking maken met die van een roofvogel. Als kroonprins smeedde hij al plannen om een groot deel van Zuid-Nederland in te lijven. De erfenis van zijn zus, Charlotte van België (keizerin van Mexico), zou Leopold voor een lange tijd steeds trachten te verkrijgen om zijn onderneming in de Congo Vrijstaat te vrijwaren. Na de dood van zijn enige formele zoon verwaterde de relatie met zijn vrouw Marie-Henriëtte van Oostenrijk. Tijdens haar rouwstoet overleefde hij maar nipt een aanslag op zijn leven. Tenslotte verwekte hij na haar dood op 65-jarige leeftijd twee buitenechtelijke zonen bij de zestienjarige (!) Blanche Delacroix (La baronesse Vaughan). De Britse koningin Victoria en de Duitse keizer Wilhelm I, beiden familie, stonden al even argwanend ten opzichte van deze tweede koning der Belgen als zijn eigen volk en contemporaine denkers.
Het bloedig neerslaan van de betogingen voor enkelvoudig stemrecht te Leuven (1902) ontblootte in eigen land maar een deel van de reactionaire sluier die over Midden-Afrika hing. Geliefd was hij zeker niet. Hij vond populariteit dan ook maar van ondergeschikt belang. Maar hoe kon hij dan zo een groot stuk van deze prachtige Afrikaanse taart bemachtigen?
“Een volk dat tevreden is met zijn land en zelf voor het kleinste conflict terug deinst heeft niet de kenmerken van een superieur ras.”
Leopold II, Koning der Belgen
Leopold II vond België een klein land met kleine mensen dat grondig verbeterd kon worden. Zelf geen overtuigend christen en met snobisme als wapen annexeerde hij wat zijn vader in meer dan vijftig pogingen niet kon behalen. Nadat hij naast de Fiji-eilanden, de Filipijnen, de Nieuwe-Hybriden en Sarawak (Maleisië) had gegrepen, eigende hij zich onder het mom van humane en filantropische bedoelingen de Congo als privé domein toe. Onder valse beloften, zoals het bestrijden van de Arabische slavernij tot de introductie van weldaden van de Westerse en katholieke beschaving op het Afrikaanse land, wist hij geniepig de Europeanen om de tuin te leiden.
“Ze grepen wat er te grijpen was, gedreven door hebzucht. Het was pure diefstal met geweld. Moord op grote schaal. Het werk van de machten der duisternis.”
Joseph Conrad, Heart of darkness, 1899
Om zijn aanspraak officieel kracht bij te zetten keek Leopold II naar verdragen van de Britten, Duitsers en Amerikanen. Net zoals die naties legitimeerde hij onder dwang van afpersing, geweld en listige trucs zijn koloniaal imperium. In zijn historische context was geen enkele koloniale macht echt “zachtaardig” menselijk ten opzichte van de plaatselijke bevolking om economische voorspoed in het thuisland te vrijwaren. Met het verdrag van de conferentie van Berlijn in 1885 werd Congo een waar dwangarbeiderskamp van twintig miljoen zielen. Met een huurlingenleger, 16.000 man sterk onder Belgische wapens, als kampbewakers kwamen dertien miljoen Congolezen om. Zo bemachtigde Leopold II de vierde plaats op de lijst van grootste massamoordenaars.
Door als eerste de opkomende bandenfabrikanten te voorzien van rubber was Leopold II bij zijn dood een van de rijkste mannen ter wereld. Hij investeerde vervolgens het kapitaal in zijn klein België. Hij stond voornamelijk in voor de verfraaiing van Antwerpen, Brussel en Oostende. Daar vindt men dan ook de meeste beeltenissen van hem terug. Net zoals wij nu beseffen wat hij betekende voor België als een Europese mogendheid, besefte hij zelf maar al te goed wat er afspeelde in Congo. Zo draagt Leopold II absoluut de morele eindverantwoordelijkheid. Bijna alle Westerse landen waren schuldig aan massamoorden. Laat het nu net dat zijn dat de basis legde voor het meest succesvolle project van de laatste 200 jaar: het kolonialisme.
Meestal heeft de controverse rond beelden in de openbare ruimte te maken met de onbekendheid van het publiek tot het kunstwerk en de relatie die het al dan niet aangaat met zijn omgeving. Binnen de discussie over de beelden van Leopold II zien we hier een aantal duidelijke verschuivingen. Hierdoor vormt het een aparte categorie die in dezelfde lijn valt met de beelden van bijvoorbeeld Cecil Rhodes, Cyriel Verschaeve, Francisco Franco, Robert E. Lee en andere ‘nationale/culturele helden’ uit de voorbije eeuwen.
Ten eerste kunnen we stellen dat deze beelden niet zoals de contemporaine kunstdisciplines in de publieke ruimte contact zoeken met de omgeving en zijn bewoners. Zij zijn eerder tot stand gekomen in functie van propaganda, verering en verheerlijking rond de cultus van een historische figuur. Ze ademen de economische en culturele verwezenlijkingen van Leopold II uit en representeren de Belgische monarchie in zijn geheel. Door de controversiële persona van Leopold II, de bijbehorende vraagstellingen en vandalisme eigent het oude sculptuur zich de kenmerken van hedendaagse kunst toe. Ten tweede verschuift de nadruk van de controverse van de onbekendheid naar de bekendheid van het publiek – het publiek maakt zelf ook deel uit van de omgeving waarin het beeld staat. Ten slotte kunnen we de omgeving zien als de burger die zijn publieke ruimte terug opeist waardoor een reflectie ontstaat op de eigen identiteit. Kunst kan hierin een heel prominente rol innemen.
Kunstenaars trachten de beelden te demonumentaliseren en de koloniale historie te demythologiseren door verschillende interpretaties en lagen toe te voegen aan zulke monumenten. Ze dragen bij aan de historische contextualisering van toekomstige generaties.
Bibliografie
Allahyari, M., & Rourke, D. (2017). Info over Additivisme. Opgehaald van Website van Additivism: https://additivism.org/about Auslandsbeziehungen, I. f. (2018, April 18). Info over Events: Demythologize That History and Put it to Rest. Opgehaald van Website van Contemporaryand: https://www.contemporaryand.com/exhibition/demythologize-that-history-a… Bendadi, S. (2018, September 7). Info over Dekolonisatie is een kwestie van herverdeling - én respect. Opgehaald van Website van MO, Mondiaal Nieuws: https://www.mo.be/interview/deze-samenleving-structureel-racistisch Bendix, R., Eggert, A., & Peselman, A. (2013). Heritage Regimes and the State. Göttingen Studies in Cultural heritage, Volume 6. blg. (2018, Januari 12). Info over buste Leopold II gestolen. Opgehaald van Website van de Standaard: https://www.standaard.be/cnt/dmf20180112_03294463 Broutin, G.-P. (1972). Lettrisme et hypergraphie. Parijs: Vallen. BRUZZ, B. . (2020, Mei 11). Info over Manneken Pis krijgt op maat gemaakt mondmasker. Opgehaald van Webstite van Bruzz: https://www.bruzz.be/samenleving/mannekenpis-krijgt-op-maat-gemaakt-mon… Cappuyns, T. (2012). Info over standbeeld van Leopold II te Ekeren. Opgehaald van Website van onroerend erfgoed: https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/11369 Claus, N. (2003). Info over dialectiek i revolutionaire cinema. Analyse van de marxistische film Memorias sel subdesarrollo (1968) van Tomas Gutiérrez Alea, Cubaanse cineast. Hoofdstuk 2.2.1.3.1.1. Dialectiek en historisch materialisme. Opgehaald van ethesis: http://www.ethesis.net/alea/alea_hfst_2.htm Cohen, A. (2018, Juni 29). What Makes a Toilet - or a Roomful of Kittens - a Work of Art? Opgehaald van Website van Artsy: https://www.artsy.net/article/artsy-editorial-toiletroomful-kittens-wor… Colonialneighbours. (nvt). Info over Colonial Neighbours: A Particicpatory Archive and Research Project on Germany's Colonial History. Opgehaald van SAVVY Contemporary, The Laboratory of Form-Ideas: https://savvycontemporary.com/en/pillars/colonial-neighbours/#150521225… DBNL. (n.v.t.). Info over metonymie. Opgehaald van Website van de Digitale Biblotheek van de Nederlandse Letteren: https://www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/dela012alge01_01_02397.php De Meyer, G. (2004). Cultuur voor de massa: conservatief elitairen, (neo)marxisten en pluralistisch democraten. In G. De Meyer, Cultuur met een kleine c (pp. 75-93). Leuven: Acco. 56 Delanty, G. (2018). Iconoclasts versus heritage citizens. In G. Delanty, Routledge International Handbook of Cosmopolitanism Studies, 2nd edition (p. z.p). Taylor & Francis Ltd. Depraeter, I. (2009, September 15). Info over Halle belicht donkere kant Leopold II. Opgehaald van Website van de Standaard: https://www.standaard.be/cnt/ku2f6gfm Droth, M., Edwards, J., & Hatt, M. (2014). Sculpture Victorious: Art un an Age of Inventionn, 1837-1901. In M. Droth, J. Edwards, & M. Hatt, Ferrari reviews Sculpture Victorious: Art un an Age of Inventionn, 1837-1901 (pp. 1-9). Tale Center for British Art, New Haven, Connecticut: Yale University Press. Duve, T. D. (1991). Pictorial Nominalsim: On Marcel Duchamp's Passage from Painting to the Readymade (Theory & History of Literature). In T. De Duve, Pictorial Nominalsim: On Marcel Duchamp's Passage from Painting to the Readymade (Theory & History of Literature) (p. 17). Minnesota: University of Minnesota PR. Ghys, A. (2009). Het primordialisme of het culturalisme. In A. Ghys, Identitaire Politiek en Internationale Relaties, Een Status Quaestionis (p. 18). Gent: Academia Press en de Vakgroep Politieke Wetenschappen van de Universiteit Gent. Goddeeris, I. (2017, Januari 6). Info over een einde aan de koloniale propaganda. Opgehaald van Website van Collateral Journal: www.collateral-journal.com/index.php?cluster=6 Gonçalves, S., & A., C. M. (2013). Challenges of Diversity and Intercultural Encounters; Seen at a Distance: How Images, Spaces and Memories Shape Cultural Encounters; Formation of Identities and Imaginary Identities. In S. Gonçalves, & C. M. A., Diversity, Intercultural Encounters, and Education (pp. 11-13). New York: Routledge Taylor & Francis Group. Goris, G. (2018, December 8). Info over Sammy Baloji: 'Dekoloniseren gaat over macht, maar maakt gebruik van symbolen'. Opgehaald van Website van MO, Mondiaal Nieuws: https://www.mo.be/interview/sammy-baloji-dekoloniseren-gaat-over-machtm… Grima, R. (1998). Ritual spaces, contested places: The case of the Maltese prehistoric temple sites. In R. Grima, Journal of Mediterranean Studies (pp. 33-45). Harriet, H. (1864). The Process of Sculpture. The Atlantic Monthly, p. 734. Harris, J. (2006). Canon Canonical. In J. Harris, Art History: The Key Concepts (p. 45). Oxon & New York: Routledge Taylor & Francis Group. Herwitz, D. (2012). Heritage, Culture, and Politics in the Postcolony. In D. Herwitz, Heritage, Culture, and Politics in the Postcolony (p. 124). New York: Columbia University Press. Herzfield, M. (2010). Engagement, gentrification, and the neoliberal hijacking of history. In M. Herzfield, Current Anthropology (pp. 259-268). Hodder, I. (2010). Cultural heritage rights: From onwership to descent to justice to wellbeing'. In I. Hodder, Anthropological Quaterly (pp. 861-882). 57 Hopkins, D. (2016). A Companion to Dada and Surrealism. West Sussex: Wiley Blackwell. Jonckheere, L. (2003). Het seksuele fantasme voorbij; Zeven psychoanalytische gevalsstudies. In L. Jonckheere, Het seksuele fantasme voorbij; Zeven psychoanalytische gevalsstudies (pp. 60-61). Leuven: Uitgeverij Acco. Kerremans, R. (1990). De openbare monumenten in Brussel en Wallonië. In J. Van Lennep, De 19de-eeuwse Belgische beeldhouwkunst (pp. 149-168). Brussel: Generale Bank. Kraus, R. E. (Spring 1979). Sculpture in the expanded field. In R. E. Kraus, Kraus, Rosalind E. (pp. 33-35). JSTOR: The MIT Press. Mandel, E. (1980). Inleiding tot het Marxisme: XVI. Het dialectisch materialisme. In E. Mandel, Inleiding tot het Marxisme (p. 170). Antwerpen: Uitgeverij Leon Lesoil. Morgen, D. (2008, September 9). Info over 'verfaanslag' op Brussels standbeeld Leopold II. Opgehaald van Webstite van De Morgen: https://www.demorgen.be/nieuws/verfaanslag-op-brussels-standbeeld-leopo… Morgen, D. (2008, september 9). 'Verfaanslag' op Brussels standbeeld Leopold II. De Morgen, p. 1. Moser, C., & Maria, B. (2012). Barbarism Revisited: New Perpsectives on an Old Conczpt. In C. Moser, & B. Maria, Barbarism Revisited: New Perpsectives on an Old Conczpt (p. 370). Leiden: Universiteit Leiden. Mota, F. (Regisseur). (2015). Colonial Neighbours, SAVVY Contemporary [Film]. Neyt, G. (2019, November 1). Info over Extreemrechtse blinddoek voor Leopold II. Opgehaald van Website van Het Nieuwsblad: https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20191101_04695351 OECD. (2001, November 12). Info over definitie historisch monument. Opgehaald van Website van Glossary of statistical terms: https://stats.oecd.org/glossary/detail.asp?ID=1235 Riegl, A. (1982). The Modern Cult of Monuments: Its Character and Its Origin. Oppositions: a journal for ideas and criticism in architecture, 21-56. Salumu, T. (2020, Maart 3). Info over activisten blinddoeken Gentse standbeelden: 'Tegen seksisme en ongelijkheid'. Opgehaald van Website van de De Standaard: https://www.standaard.be/cnt/dmf20200303_04873656 Schneller, K., & Wedell, N. (2015). Investigations: The Expanded Field of Writing in the Works of Robert Morris. In K. Schneller, & N. Wedell, Investigations: The Expanded Field of Writing in the Works of Robert Morris (p. 88). Lyon: ENS Editions. Seekamp, K. (2005, December 01). Info over Unmaking the museum: Marcel Duchamp's Readymades in context: criteria and specifications for 'Readymades'. Opgehaald van Tout-fait The Marcel Duchamp Studies Online Journal: https://www.toutfait.com/unmaking_the_museum/introduction2.html 58 Shaun, A. (2019, Januari 2). Info over wat is dialectisch materialisme. Opgehaald van Website van Marxisme: https://nl.marxisme.be/2019/01/wat-is-dialectischmaterialisme/ Solidair. (2016, Maart). Info over 1886: de eerste grote arbeidersopstand in België. Opgehaald van Website van Solidair: https://www.solidair.org/artikels/1886-de-eerstegrote-arbeidersopstand-… Spillebeen, W. (2018, November 13). Buste Leopold II opnieuw beklad, maar er is al niets meer van te zien. Opgehaald van Het Laatste Nieuws: https://www.hln.be/in-debuurt/gent/buste-leopold-ii-opnieuw-beklad-maar… Sudarmadi, T. (2014). Between colonial legacies and grassroots movements: exploring cultural heritage practice in the Ngaadha and Manngarai Region of Flores. Amsterdam: Faculteit der Letteren, de Vrije Universiteit Amsterdam. Takac, B. (2018, December 23). Info over How Lettrisme Gave a New Definition of Visual Language. Opgehaald van Website vann Widewalls: https://www.widewalls.ch/lettrism-art-movement/ Tate. (n.v.t., n.v.t. n.v.t.). Info over Art Term Readymade. Opgehaald van Website van Tate: https://www.tate.org.uk/art/art-terms/r/readymade TheBrusselsTimes. (2019, Maart 30). Leopold II's statue on Place du Trône defaced. Opgehaald van The Brussel Times: https://www.brusselstimes.com/all-news/belgiumall-news/politics/55007/l… Trier, J. (2019). Guy Debord, the Situationist International, and the Revolutionary Spirit. Leiden, Boston: Brill Sense. Truyts, J. (2016, September 11). Nieuw infobord bij omstreden standbeeld van Leopold II in Oostende. Opgehaald van VRT Nieuws (VRT NWS): https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2016/09/11/nieuw_infobord_bijomstredenstan… eopoldiiinoostende-1-2764959/ Wall, J. (2006). Depiction, Object, Event. In J. Wall, Afbeelding, Object, Gebeurtenis (p. 47). 's-Hertogenbosch: Hermes Lecture Foundation/Stichting Hermeslezing - BibloVanGerwen. Willemsen, H., & de Wind, P. (2015). Historicisme. In H. Willemsen, & P. de Wind, Woordenboek filosofie, geheel herzien en aangevulde uitgave (p. 262). Antwerpen, Apeldoom: Garant.
