“In zekere zin zijn de plaatsen van de dood cruciale landschappen, plaatsen waar leven en dood, verleden en toekomst, de materiële en de spirituele wereld in evenwicht worden gehouden.”.
Worpole, K. schreef dit citaat in zijn boek 'Last Landscapes, The Architecture of the Cemetery in the West' (2003). De link tussen verleden, heden en toekomst geeft ons de kans om even terug te gaan naar ons verleden:
Op 4 augustus 1914 kruisten de Duitse troepen de Belgische landsgrens en de Eerste Wereldoorlog was officieel begonnen. Talrijke soldaten vonden hun ‘thuis’ in één van de vele verdedigingsforten waar ze voortdurend geconfronteerd werden met hun strijd tussen leven en dood. Ze hadden geen familie, geen persoonlijke spullen en keken toe hoe vele medesoldaten ongewild sneuvelden. De enige constante was hun huis, namelijk het verdedigingsfort, waar ze al hun vreugde en verdriet, hun liefde en angst, hun geluk en tranen en hun tweestrijd tussen leven en dood konden delen met elkaar.
Het verdedigingsfort van Kessel, gelegen in de Belgische provincie Antwerpen, en de soldatengemeenschap die er dag na dag leefde tonen aan dat een fort meer is dan gewoon een verdedigingsstructuur. Het vormde een toevluchtsoord en een veilige haven voor de vele soldaten, maar vandaag de dag wordt het fort gezien als ‘een eenzaat’ of ‘een buitenbeentje’ binnen de samenleving. Nadat het Fort van Kessel fel beschadigd werd tijdens de Eerste Wereldoorlog kwam er een eind aan zijn militaire doeleinden. Het fort bleef verslagen achter en wacht al decennia op een nieuwe invulling.
Hoe kunnen we ervoor zorgen dat het fort, wat ooit onontbeerlijk was in het leven van de soldaten, terug deel uitmaakt van de huidige gemeenschap? Of met andere woorden, hoe kunnen we het fort een nieuwe toekomstvisie bezorgen? In dit artikel lees je hoe een zinvolle herbestemming van het fort een helpende hand kan bieden om dit belangrijk stukje Belgische geschiedenis niet te verliezen.
Jammer genoeg is het een onmiskenbaar feit dat iedereen, net zoals de talrijke soldaten, ooit geconfronteerd wordt met de dood en het verlies van een geliefde. De dood vormt een gemeenschappelijke bodem tussen verschillende culturen en diverse tijdperioden. Eén van de eerste begraafplaatsen was het stedelijke kerkhof, een centraal afgebakend terrein binnen de gemeenschap.
De opkomst van de industriële revolutie in de 19de eeuw weerspiegelde in een snelgroeiende bevolking en een toenemend aantal overlijdens. De burgerlijke begraafplaatsen werden ontoereikend en al snel ontstond het concept van de landelijke begraafplaatsen aan de rand van de samenleving. De stilte die er heerst en het groene, open landschap creëren een multifunctioneel terrein: men kan er geliefden een laatste rustplaats geven en tegelijkertijd kan men ontsnappen aan het drukke dagdagelijkse leven. Net zoals het gezegde ‘de tijd heelt alle wonden’ kunnen de nabestaanden hun verlies verwerken door de rust van de landelijke begraafplaatsen op te zoeken.
De stedelijke kerkhoven van Kessel, de gemeente waar het fort gevestigd is, tonen sporen van nalatigheid, vormen monofunctionele plaatsen binnen de samenleving, kennen een gebrek aan onderhoud en de ontoereikende capaciteit zorgt voor overvolle kerkhoven. De zoektocht naar zinvolle en geschikte oplossingen voor deze begraafplaatsen verloopt erg moeizaam. Misschien zit de oplossing hiervoor verborgen in het reeds gebouwde patrimonium?
De grootste troeven van het fort zijn de stilte die er heerst en het omringende groene landschap. Dit wil zeggen dat deze leegstaande erfgoedsite aan de rand van de samenleving de perfecte omstandigheden biedt om een nieuwe begraafplaats te ontwikkelen, gelijkaardig aan het concept van de landelijke kerkhoven.
De meningen ten opzichte van het Fort van Kessel zijn erg verdeeld. Waar sommige enkel denken aan de tragische geschiedenis die ermee verbonden is, zien anderen net veel potentieel in de verdedigingsconstructie. Deze laatsten beseffen dat het deel uitmaakt van de Belgische geschiedenis en dat het een uniek stukje architectuur is. Omwille van de negatieve associatie die bij sommige aanwezig blijft, is de integratie van een begraafplaats echter geen eenvoudige taak. Het is een opdracht waarbij men moet zoeken naar een harmonieus geheel tussen een geïsoleerd verdedigingsfort en de huidige samenleving. Het is een zoektocht naar een recept waarin een begraafplaats, een groen landschap en een publiek karakter naadloos in elkaar overlopen.
De drie voorafgaande ingrediënten vinden we terug bij de landelijke- en parkbegraafplaatsen. Door te onderzoeken hoe reeds gerealiseerde projecten omgaan met een laatste rustplaats, een groene helende omgeving en een hybride karakter, kunnen we een geschikte herbestemming creëren voor het Fort van Kessel.
Skogskyrkogården, een parkbegraafplaats in Zweden, is misschien wel het meest inspirerende en succesvolle landschapsproject. De originele landschapsvormen en bijhorende vegetatie zijn ingezet om de ervaring van troost en herinnering te versterken. Een voorbeeld om de relatie tussen beide te verduidelijken: de trap naar Almhöjden, een meditatiezone op het hoogste punt van het domein is een unieke beleving. Elke trede is, van beneden naar boven, verschillend in hoogte. Hoe hoger je klimt, hoe lager elke trede. Dit brengt de emotionele bezoekers op een zachte manier in het landschap zonder vermoeid te worden wanneer ze de beklimming voltooien.
Een gelijkaardige aanpak zien we bij De Nieuwe Ooster, een kerkhof in Nederland waarbij men verder bouwt op bestaande lagen uit het verleden door de begraafplaats, het landschap en het publieke karakter aan elkaar te koppelen.
Mijn besluit is een pleidooi om monofunctionele kerkhoven en leegstaande erfgoedsites te herontwikkelen en om visies hieromtrent te verruimen in functie van diverse begraafmogelijkheden. Bij het herbestemmingsproject voor het Fort van Kessel maakt de begraafplaats deel uit van het landschap. De originele landschapsvormen worden op diverse manieren ingezet: het binnenplein biedt ruimte voor een columbarium, in het groene landschap kunnen urnen geplaatst worden onder een grafsteen en in de loopgraven worden urn-wanden voorzien. In combinatie met ceremoniezalen in het bestaande fort biedt dit een unieke locatie waar nabestaanden kunnen samenkomen.
Het herdenkingsconcept bezorgt het fort opnieuw een positieve connotatie voor de gehele samenleving. Dit kan het voortbestaan van het fort garanderen waardoor we de verdedigingsstructuur kunnen behouden als een ultieme verhalendrager van het verleden, ons verleden.
Made by the author Vandeputte, S (2020).
Figure 1
Legreve, D. (2019). De begraafplaats van Nijlen is overwoekerd door onkruid [Photograph]. Retrieved from https://www.hln.be/in-de-buurt/nijlen/onkruid-overwoekert-begraafplaats…
Figure 2
Gils, R. (1997). België onder de wapens 5. Vesting Antwerpen. Deel 1: Bakstenen Schoonheid 1830 – 1885. Erpe: De Krijger.
Figure 3
Gils, R. (1997). België onder de wapens 5. Vesting Antwerpen. Deel 1: Bakstenen Schoonheid 1830 – 1885. Erpe: De Krijger.
Figure 4
Gils, R. (1998). België onder de wapens 7. Vesting Antwerpen. Deel 2: De Pantservesting 1885 – 1914. Erpe: De Krijger.
Figure 5
Made by the author Vandeputte, S (2020).
Figure 6
Made by the author Vandeputte, S (2020).
Figure 7
Gidsenwerking Fort Kessel. (n.d.). De geschiedenis van het Fort. Retrieved on 2020, March 5, from https://www.fortvankessel.be/historisch.html
Figure 8
Gils, R. (2006). Een gorden van beton: De Antwerpse pantserforten. Antwerpen: SnoeckDucaju.
Figure 9
Gidsenwerking Fort Kessel. (n.d.). De geschiedenis van het Fort. Retrieved on 2020, March 5, from https://www.fortvankessel.be/historisch.html
Figure 10
Gils, R. (2006). Een gorden van beton: De Antwerpse pantserforten. Antwerpen: SnoeckDucaju.
Figure 11
Gidsenwerking Fort Kessel. (n.d.). De geschiedenis van het Fort. Retrieved on 2020, March 5, from https://www.fortvankessel.be/historisch.html
Figure 12
Gidsenwerking Fort Kessel. (n.d.). De geschiedenis van het Fort. Retrieved on 2020, March 5, from https://www.fortvankessel.be/historisch.htm
Figure 13
Gidsenwerking Fort Kessel. (n.d.). De geschiedenis van het Fort. Retrieved on 2020, March 5, from https://www.fortvankessel.be/historisch.html
Figure 14
Made by the author Vandeputte, S (2020).
Figure 15
Made by the author Vandeputte, S (2020).
Figure 16
Made by the author Vandeputte, S (2020).
Figure 17
Made by the author Vandeputte, S (2020).
Figure 18
Legreve, D. (2019). De begraafplaats van Nijlen is overwoekerd door onkruid [Photograph]. Retrieved from https://www.hln.be/in-de-buurt/nijlen/onkruid-overwoekert-begraafplaats…
Figure 19
National Gallery of Art. (n.d.). Mount Auburn Cemetery. Retrieved on 2020, March 25, from https://www.nga.gov/collection/art-object-page.45641.html
Figure 20
Made by the author Vandeputte, S (2020).
Figure 21
Stegfors, G. (n.d.). The wall [Photograph]. Retrieved from https://skogskyrkogarden.stockholm.se/in-english/architecture/history/timeline/
Figure 22
Stegfors, G. (n.d.). The Memorial Site in the Remembrance Garden [Photograph]. Retrieved from https://skogskyrkogarden.stockholm.se/in-english/architecture/landscape/memorial-garden/
Figure 23
Hallmann, S. (n.d.). The Woodland Crematorium [Photograph]. Retrieved from https://skogskyrkogarden.stockholm.se/in-english/architecture/history/t…
Figure 24
Almehag, M. (n.d). Seven Springs Way [Photograph]. Retrieved from https://skogskyrkogarden.stockholm.se/in-english/architecture/landscape…
Figure 25
Almehag, M. (n.d). Lewerentz Stairs [Photograph]. Retrieved from https://skogskyrkogarden.stockholm.se/in-english/architecture/landscape…
Figure 26
Hallmann, S. (n.d.). The Granite Cross [Photograph]. Retrieved from https://skogskyrkogarden.stockholm.se/in-english/heritage/
Figure 27
Hallmann, S. (n.d.). Sandsborgskyrkogården [Photograph]. Retrieved from https://begravning.stockholm/begravning/
Figure 28
Hallmann, S. (n.d.). Råcksta begravningsplats [Photograph]. Retrieved from https://begravning.stockholm/grav/
Figure 29
Hallmann, S. (n.d.). Visitors center [Photograph]. Retrieved from https://skogskyrkogarden.stockholm.se/om_platsen/byggnader/visitors-center/
Figure 30
Ek, M. (n.d.). I utställningen i Visitors center får du veta mer om Skogskyrkogårdens tillkomst. Retrieved from https://skogskyrkogarden.stockholm.se/besok-oss/visitors-center/
Figure 31
Original plan of Springer. (n.d.). [Photograph]. Retrieved from https://www.totzover.nl/ontdek-de-dood/verhalen/de-nieuwe-ooster/
Figure 32
Karres Brands. (2005). Structural vision [Photograph]. Retrieved from https://www.karresenbrands.nl/project/structural-plan-de-nieuwe-ooster
Figure 33
Studio Hagens. (n.d.). Asbestemmingsgebied [Photograph]. Retrieved from https://www.goudenpiramide.nl/zoeken/q/action/result?criteria=De+nieuwe…
Figure 34
Bierman Henket. (2014). Overzicht entreegebied met hoofdgebouw en kleine aula [Photograph]. Retrieved from https://www.goudenpiramide.nl/zoeken/q/action/result?criteria=De+nieuwe…
Figure 35
Bierman Henket. (2014). Koffiekamer met zicht op groen [Photograph]. Retrieved from https://www.goudenpiramide.nl/zoeken/q/action/result?criteria=De+nieuwe…
Figure 36
Brandt, T. (n.d.). Vijver in asbestemmingsgebied [Photograph]. Retrieved from https://www.goudenpiramide.nl/zoeken/q/action/result?criteria=De+nieuwe…
Figure 37
De Nieuwe Ooster. (n.d.). [Photograph]. Retrieved from https://www.denieuweooster.nl/historie-park/
Figure 38
De Nieuwe Ooster. (n.d.). [Photograph]. Retrieved from https://debrugkrant.nl/open-dag-op-begraafplaats-de-nieuwe-ooster/
Figure 39
Made by the author Vandeputte, S (2020).
Figure 40
Made by the author Vandeputte, S (2020).
Figure 41
Made by the author Vandeputte, S (2020).