Achter gesloten deuren: vervult de gevangenisstraf haar doelen echt?
Beeld je eens in: een cipier begeleidt je doorheen de donkere gangen van de gevangenis naar je cel. Achter jou sluit de deur met een harde slag. Krik krak, op slot. Rondom jou niets dan vier betonnen muren. Dag in dag uit. Dezelfde mensen, die je niet te kiezen hebt, rondom je heen. Dezelfde dagindeling die vóór jou, en niet dóór jou, wordt vastgelegd. En daglicht? Dat wordt vervangen door kunstmatig licht...
De gevangenisstraf wordt in bijna een kwart van alle zaken in België opgelegd. Het is de ultieme straf, voor de zwaarste feiten, en toch wordt er rijkelijk gebruik van gemaakt. Een wereld zonder deze straf is niet meer in te beelden. Talloze films en series zijn er al over het leven in de gevangenis gemaakt. België telt wel 35 gevangenissen! Maar is de gevangenisstraf echt effectief? Vervult de gevangenisstraf haar vooropgestelde doelen?
Het onderzoek
In de literatuur bestaat er heel wat kritiek over de effectiviteit van de gevangenisstraf. Er wordt zelfs gesteld dat de straf zinloos zou zijn. Deze masterproef stelde de proef op de som. Meer specifiek poogde dit onderzoek na te gaan in hoeverre er aan de vooropgestelde strafdoelen wordt voldaan tijdens de uitvoering van de gevangenisstraf. Bovendien werd ook het aanbod van diensten om deze strafdoelen te ondersteunen onderzocht. Om dit te onderzoeken werden er interviews afgenomen bij het penitentiair personeel en externe diensten van Brussel en Leuven.
De strafdoelen
Volgens de Belgische wetgeving dienen er vier doelen te worden vervuld in de uitvoering van de gevangenisstraf: 1. beperking van detentieschade; 2. herstel; 3. rehabilitatie; en 4. re-integratie. Dit klinkt allemaal misschien wat onbekend in de oren dus laten we het even verduidelijken!
Beperking van detentieschade staat voor het feit dat gedetineerden aan geen andere beperkingen van hun rechten mogen worden onderworpen, dan aan deze die onlosmakelijk verbonden zijn aan hun vrijheidsbeneming. Volgens de respondenten uit dit onderzoek is de beperking van detentieschade een moeilijk haalbaar doel, aangezien detentie veel schade berokkent. Er zijn wel initiatieven om dit doel te realiseren maar dit is slechts mogelijk in de mate dat de gevangenisstructuur en het huidige detentiesysteem dat toelaten.
Herstel richt zich op de noden van het slachtoffer en de samenleving. Hierdoor worden daders verantwoordelijk gesteld voor hun daden en kunnen ze werken naar verzoening. Naast materieel en financieel herstel wordt ook herstelbemiddeling tussen dader en slachtoffer gestimuleerd. Ook herstel wordt onvoldoende gerealiseerd volgens de respondenten uit dit onderzoek. Een belangrijke reden die werd opgeworpen is de lage verloning van gedetineerden, wat financieel herstel bemoeilijkt.
Rehabilitatie heeft tot doel om een positieve verandering teweeg te brengen in de gedachten (motivaties en denkpatronen) en het gedrag van gedetineerden. Het merendeel van de respondenten uit dit onderzoek vindt dat rehabilitatie onvoldoende wordt gerealiseerd. Enkele respondenten wezen er echter op dat de realisatie van dit strafdoel zeer persoonsgebonden is. Vooral het gebrek aan middelen en personeel staat in de weg van de vervulling van dit strafdoel.
Re-integratie staat voor de voorbereiding van gedetineerden op hun terugkeer in de vrije samenleving. Deze voorbereiding bestaat bijvoorbeeld uit het voorzien van opleiding en begeleiding tijdens de detentie. Dankzij dit doel krijgen gedetineerden handvaten en veerkrachtigheid om op het juiste pad te blijven. Ook re-integratie wordt onvoldoende gerealiseerd volgens de respondenten uit dit onderzoek. Eén van de respondenten is zelfs van mening dat dit doel wordt tegengewerkt door de omstandigheden in het huidige detentiesysteem. Hiertegenover zeiden enkele respondenten dat de realisatie van dit doel persoonsgebonden is.
Het aanbod van ondersteunende diensten
Voor de beperking van detentieschade zijn er de Commissies van toezicht, die onafhankelijk toezicht houden op de omgang met gedetineerden. Zij kunnen bemiddelen bij klachten die bij hen worden voorgelegd. Moderator (forum voor herstelrecht en bemiddeling) biedt haar diensten aan binnen de gevangenissen in het kader van herstel. Op vlak van rehabilitatie spelen het Centrum voor Algemeen Welzijnswerk en het Centrum Geestelijke Gezondheidszorg een belangrijke rol in de individuele begeleiding van gedetineerden. De psychosociale dienst van de gevangenis houdt zich dan weer bezig met de penitentiaire begeleiding. Zij motiveren gedetineerden bijvoorbeeld in het zoeken naar werk en woonst, om de weg naar re-integratie mogelijk te maken.
Resultaten
Uit de resultaten van dit onderzoek blijkt dat alle vooropgestelde strafdoelen wel degelijk worden nagestreefd. De respondenten nuanceren dit echter door aan te geven dat zij van mening zijn dat deze strafdoelen onvoldoende worden gerealiseerd in de huidige uitvoering van de gevangenisstraf. Dit wordt door een respondent bevestigd:
Alle doelen hangen samen met elkaar, en geen enkele wordt echt volledig gerealiseerd in het huidig detentiesysteem. Er zijn wel initiatieven maar echt te weinig mogelijkheden.
Besluit
Om de effectiviteit van de gevangenisstraf te vergroten zouden gedetineerden een normaal inkomen en meer arbeidsmogelijkheden moeten krijgen. Dit kan bijdragen aan een groter verantwoordelijkheidsgevoel bij de gedetineerden door de financiële verantwoordelijkheid en de financiële bijdrage aan hun slachtoffer, familie en eigen detentie. Daarnaast zouden gevangenissen meer moeten digitaliseren om contacten met de buitenwereld te verbeteren en detentie relatievriendelijker te maken. De respondenten uit dit onderzoek konden een ruim aanbod van diensten ter ondersteuning van de strafdoelen aanhalen. Het is echter opmerkelijk dat alle respondenten het tekort aan middelen en personeel en de bijbehorende werkdruk opwierpen. Hieruit kan geconcludeerd worden dat er nood is aan middelen en mogelijkheden voor het reeds bestaande aanbod.
Dankzij deze aanbevelingen kunnen we hopelijk nog meer succesverhalen bekomen, zoals deze ex-gedetineerde uit Leuven Centraal:
De gevangenisstraf heeft mij als persoon terug met de voeten op de grond geplaatst. Door die opgelegde vrijheidsberoving heb ik, op weg naar herstel, beseft welk leed ik mijn slachtoffers, familie, vrienden en de gemeenschap heb aangedaan. Deze zware confrontatie was doorslaggevend om het roer om te draaien en te werken aan herstel en re-integratie. Mijn uitdaging en motivatie heb ik daarin gevonden, om mijn zwakke persoonlijkheidsdynamiek aan te pakken en mijn sterke punten goed te verzorgen. Workshops, opleidingen en vooral zelfstudie hebben daaraan bijgedragen. Het sterkt mij nu om een nieuwe kans met beide handen te grijpen – en geloof mij: ik zal er staan, sterker en beter dan voordien!
Bibliografie
REGELGEVING
Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens.
Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de fundamentele Vrijheden, ondertekend op 4 november 1950, BS 19 augustus 1955.
Wetboek van strafvordering – eerste boek, BS 27 november 1808.
Basiswet betreffende het gevangeniswezen en de rechtpositie van de gedetineerden, BS 1 februari 2005.
Wet betreffende de organisatie van de penitentiaire diensten van het statuut van het penitentiair personeel, BS 11 april 2019.
Verslag over de hoorzittingen: Hervormingen van het Strafwetboek: het nut van de straf, Parl.St. Kamer 2017-18, 3721/001.
Eindverslag van de Commissie “Basiswet gevangeniswezen en rechtspositie van gedetineerden”, Parl.St. Kamer, 2000-01, 1076/001.
Arr. Cass. 1945, 53.
Cass.14 juli 1924, Pas 1924, I, 473.
EHRM 25 november 2014, nr. 64682/12, Vasilescu/België.
SOCIAALWETENSCHAPPELIJKE BRONNEN
AEBI, M.F., AROMAA, K., AUBUSSON, DE CAVARLAY, B., BARCLAY, G., GRUSZCZYÑSKA, B., VON HOFER, H., HYSI, V., JEHLE, J.M., KILLIAS, M., SMIT P. EN TAVARES, C., European Sourcebook of Crime and Criminal Justice Statistics – 2006 (derde editie), Den Haag, WODC/Boom Juridische Uitgevers, 2016.
AERTSEN, I., “Restorative Prisons: where are we heading?” in BARBAS, T., FELLEGI B. en WINDT S. (eds.), Responsibility-taking, Relationship-building and Restoration in Prisons. Mediation and Restorative Justice in Prison Settings, Budapest, P-T Műhely, 2012, 263-276.
AUSSEMS, A. en ZWAAN, E.J., Straffen in de opvoeding, Leuven, Acco, 1991, 124 p.
BECCARIA, C., Dei delitti e delle pene, Livorno, Marco Coltellini, 1764, 104 p.
BENTHAM, J., An introduction to the principles of morals and legislation, Londen, Athlone press, 1970.
BEYENS, K. en MAES, E., “Gevangeniscapaciteit, gevangenisbevolking en gevangenispersoneel: kwantitatieve evoluties” in K. BEYENS en S. SNACKEN (eds.), Straffen. Een penologisch perspectief, Antwerpen, Maklu, 2017, 238-278.
BEYENS, K. en MAES, E., “Het lappendeken van tien jaar strafuitvoering in België”, Panopticon, 2020, 10-41.
BEYENS, K., KENNES, P. en TOURNEL, H., “Mijnwerkers of ontdekkingsreizigers? Het kwalitatieve interview” in T. DECORTE en D. ZAITCH (red.), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie, Leuven, Acco, 2016, 187-222.
BOL, M.W., Gedragsbeïnvloeding door strafrechtelijk ingrijpen; een literatuurstudie, Arnhem, Gouda Quint, 1995, 177 p.
BOONE, M., “Effectiviteit van straffen” in Criminologie en strafrecht, Den Haag, Boom criminologie, 2016, 215-246.
BRAITHWAITE, J., Restorative Justice & Responsive Regulation, New York, Oxford University Press, 2002, 313 p.
CAPPS, D., “The mortification of the self: Erving Goffman’s Analysis of the mental hospital”, Pastoral Psychology 2016, 103-126.
CLAES, B. en SHAPLAND, J., “Herstelbemiddeling in twee gevangenissen: Positieve effecten op stoppen met misdaad?”, Tijdschrift voor Herstelrecht 2017, 12-28.
CLAESSEN, J.A.A.C., “Strafrecht en Verlichting”, Justitiële verkenningen 2013, 121-136.
CONSEIL DE L’EUROPE, Rapport au Governement de la Belgique relatif à la visite effectué en Belgique par le Comité européen pour la prévention de la torture et des peines ou traitements inhumins ou dégradants (CPT) du 27 mars au 6 avril 2017, CPT/Inf (2018) 8, Strasbourg, 2018.
DAEMS, T., “De ene staking is de andere niet. Over (de gevolgen van) syndicale acties in de Belgische gevangenissen”, FATIK, 2011, 3-4.
DAEMS, T., “Overzicht 2005-2015: een decennium Basiswet gevangeniswezen en rechtspositie van gedetineerden” in DAEMS, T., HERMANS, C., JANSSENS, F., MILLEN, J., ROBERT, L. en SCHEIRS, V. (red.), Quo vadis? Tien jaar basiswet gevangeniswezen en rechtspositie van gedetineerden, Antwerpen, Maklu, 2015, 23-24.
DAEMS, T., “Straffen in tijden van recht en kloosterorde”, Panopticon 2013, 439-447.
DAEMS, T., DE WITTE, P. en ZUIJDWEGT, G., De gekooide mens: gevangenisstraf als doorleefde realiteit, Leuven, Leuven University Press, 2016, 273 p.
DAEMS, T., VANDER BEKEN, T. en VANHAELEMEESCH, D., De machines van Justitie:
vijftien jaar elektronisch toezicht in België, Antwerpen, Maklu, 2013, 181 p.
DE KEIJSER, J., “Straftheorieën en de praktijk” in J. DE KEIJSER, M. JELICIC, H. MERCKELBACH, EN P. VAN KOPPEN, Reizen met mijn rechter: Psychologie van het recht, Deventer, Kluwer, 2010, 895-909.
DE KEIJSER, J., “Theoretische reflectie: de vergeten basis voor een bezonnen rechtspleging”, Delikt en Delinkwent 2001, 390-415.
DE VOS, H., “Herstelrecht in de gevangenis: een achterhaalde paradox?”, Tijdschrift voor Herstelrecht 2015, 62-67.
DE VOS, H., “Normalisering van werken of werken aan normalisering? Gevangenisarbeid in België en Noorwegen”, FATIK 2016, 21-29.
DECORTE, T., “Kwalitatieve data-analyse” in T. DECORTE en D. ZAITCH (red.), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie, Leuven, Acco, 2016, 463-512.
DIRKZWAGER, A., NIEUWBEERTA, P. en FISELIER, J., “Onbedoelde gevolgen van vrijheidsstraffen”, Tijdschrift voor Criminologie 2009, 21-41.
DUFF, R.A. en GARLAND, D., A Reader on Punishment, Oxford, Oxford University Press, 1994.
DUPONT, L., “Proeve van een voorontwerp van beginselenwet gevangeniswezen en tenuitvoerlegging van vrijheidsstraffen” in DUPONT, L. (ed.), Op weg naar een beginselenwet gevangeniswezen, Leuven, University Press Leuven, 1998, 15-229.
FRASE, R.S., Just Sentencing: Principles and Procedures for a Workable System, Oxford, Oxford University Press, 2012, 304 p.
GALOOB, S.R., “Retributivism and criminal procedure”, New criminal law review 2017, 465- 505.
GEMENGDE COMMISSIE HULP- EN DIENSTVERLENING AAN GEDETINEERDEN, Hulp- en dienstverlening aan gedetineerden: Strategisch Plan 2015-2020, 2015.
GOFFMAN, E., Asylums: Essays on the Situation of Mental Patients and Other Inmates, New York, Anchor Books, 1961, 386 p.
KARMEL, M., “Total Institution and Self-Mortification”, Journal of Health and Social Behavior 1969, 134-141.
LEE, D.S. en MCCRARY, J., “The deterrence effect of prison: dynamic theory and evidence” in M.D. CATTANEO, J.C. ESCANCIANO (eds.), Regression Discontinuity Designs: Theory and Applications, Bingley, Emerald Publishing Limited, 2017, 73-146.
LIEBLING, A. en ARNOLD, H., Prisons and their moral performance. A study of values, quality and prison life, Oxford, Oxford University Press, 2004.
LIPSEY, M.W., LANDENBERGER, N.A. en CHAPMAN, G.L., “Rehabilitation: An assessment of theory and research” in SUMMER, C. (ed.), The Blackwell Companion to Criminology, Oxford, Blackwell Publishing, 2004, 211-227.
MAESSCHALCK, J., “Methodologische kwaliteit in het kwalitatief onderzoek” in T. DECORTE en D. ZAITCH (red.), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie, Leuven/Den Haag, Acco, 131-160.
MARTINSON, R., “What works? Questions and answers about prison reform”, The Public Interest 1974, 22-54.
MATHIESEN, T., Prison on trial, Winchester UK, Waterside Press, 2006, 212 p.
MEIJER, S. en VAN GINNEKEN, E., “Visie op resocialisatie?”, Strafblad: het nieuwe tijdschrift voor strafrecht 2018, 35-41.
MENNINGER, K., “Therapy, Not Punishment,” in R.M. BAIRD en S.E. ROSENBAUM, Philosophy of Punishment, New York, Prometheus Books, 1988, 47-55.
MILES, M.B., HUBERMAN, A.M. en SALDANA, J., Qualitative Data Analysis. A Methods Sourcebook, London, SAGE, 2014, 408 p.
MORTELMANS, D., “Het kwalitatief onderzoeksdesign” in DECORTE T. en ZAITCH, D. (red.), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie, Leuven/Den Haag, Acco, 2016, 81-130.
MORTELMANS, D., Handboek kwalitatieve onderzoeksmethoden, Leuven, Acco, 2013, 540 p.
NELISSEN, P., Resocialisatie en Detentie, Een onderzoek naar de houding van gedetineerden en gevangenispersoneel ten aanzien van de voorbereiding en terugkeer in de samenleving, Maastricht, Universiteit Maastricht, 2000, 384 p.
NEYS, N., “Gevangenen zijn niet veroordeeld om schuldig te blijven”, FATIK, 2013, 27-30.
NIEUWBEERTA, P., Gevangenisstraf, levenslopen en criminele carrières, Utrecht, Universiteit Utrecht, 2007, 36 p.
ROBERT L. en SCHEIRS, V., “Le problème du pont. Missing links bij de tenuitvoerlegging van de interne en externe rechtspositie van veroordeelden tot een vrijheidsstraf” in DAEMS, T., HERMANS, C., JANSSENS, F., MILLEN, J., ROBERT, L. en SCHEIRS, V. (red.), Quo Vadis? Tien jaar basiswet gevangeniswezen en rechtspositie van gedetineerden, Antwerpen, Maklu, 2015, 55-78.
SCHEIRS, V en DECOENE, S., “De (on)macht van de psychosociale dienst. Enkele reflecties bij de (mogelijke) impact van het psychosociaal verslag in het beslissingsproces van de strafuitvoeringsrechtbanken”, Panopticon 2016, 393-400.
SCHEIRS, V., BEYENS, K. en DE KEIJSER, J., “De slachtoffergerichte dimensie in rechterlijk denken”, Tijdschrift voor Herstelrecht 2009, 7-19.
SCHUYT, P.M., “Boontje komt om zijn loontje”, Sancties 2018, 61-66.
SILVERMAN, D., Doing qualitative research, London, Sage Publications Ltd, 2013, 470 p.
SLOT, N.W., Residentiële hulp voor jongeren met antisociaal gedrag, Amsterdam, Swets & Zeitlinger 1998, 213 p.
SUURMOND, G. en VAN VELTHOVEN, B.C.J., “Werkt gevangenisstraf echt niet? Criminologen als struisvogels”, Justitiële verkenningen 2008, 27-45.
TEN VOORDE, J.M., “Weer die levenslange gevangenisstraf”, NJB 2002, 1294-1295. TEN VOORDE, J.M., Recht tot straffen, Amsterdam, Amsterdam University Press, 2015.
TOURNEL, H., De gevangenisbewaarder. Het professioneel leven in beeld, Antwerpen, Maklu, 2015.
VAN DER LAAN, P.H., “Over straffen, effectiviteit en erkenning”, Justitiële verkenningen 2004, 31-38.
VAN DIJK, A.A., Strafrechtelijke aansprakelijkheid heroverwogen: Over opzet, schuld, schulduitsluitingsgronden en straf, Antwerpen, Maklu uitgevers, 2008, 481 p.
VAN LAANEN, F., “Levenslange gevangenisstraf in het sanctiestelsel van de eenentwintigste eeuw” in GROENHUIJSEN, M.S. en SIMMELINK, J.B.H.M. (eds.), Glijdende schalen, Nijmegen, Wolf Legal Publishers, 2003, 411-431.
VAN NESS, D.W., “Prisons and restorative justice” in JOHNSTONE, G. en VAN NESS, D.W. (eds.), Handbook of Restorative Justice, Cullompton, Willan Publishing, 2007, 312-324.
VAN STOKKOM, B., “Actieve verantwoordelijkheid in het strafrecht”, Justitiële verkenningen 2013, 90-105.
VAN STOKKOM, B., “Fatsoenlijk vergelden”, Tijdschrift voor Filosofie 2016, 777-806.
VAN WINGERDEN, S.G.C., “De samenleving roept om zwaardere straffen – Is dat een oplossing?” in VAN DER LEUN, J.P., MULLER, E.R., VAN DER SCHEE, N., SCHUYT P.M. en VAN DER WOUDE M.A.H. (eds.), De Vogel Vrij, Den Haag, Boom Lemma uitgevers, 2011, 311-321.
VANDER LAENEN, F. en POLFLIET, K., “Het forensisch welzijnswerk in Vlaanderen, een stand van zaken”, Welzijnsgids 2010, 89-113.
VERHOFSTADT, D., “De negen strafrechtelijke principes van Cesare Beccaria”, Strafblad (Den Haag) 2014, 299-305.
WALKER, N., Why punish?, New York, Oxford University Press, 1991, 168 p.
WARD, T. “De rehabilitatie van personen die een misdrijf hebben gepleegd: Aandacht voor risicomanagement én het zoeken naar een goed leven” in VANDER BEKEN, T., BROEKAERT, E., AUDENAERT, K., VANDER LAENEN, F., VANDEVELDE S. en VANDERPLASSCHEN W. (red.), Sterktes van mensen, Antwerpen, Maklu, 2016, 47-74.
WEATHERBURN, D., HUA J. en MOFFATT, S., “How much crime does prison stop? The incapacitation effect of prison on burglary”, Crime and Justice Bulletin 2006, 1-12.
WEITEKAMP, E.G.L., “The history of restorative justice” in GAVRIELIDES, T. (ed.), Restorative justice: Ideals and realities, Londen, Routledge, 2017, 500 p.
ZAITCH, D., MORTELMANS, D. en DECORTE, T., “Etnografie en participerende observatie” in DECORTE, T. en ZAITCH, D. (red.), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie, Leuven/Den Haag, Acco, 2016, 255-320.
ZEHR, H., “Beginselen van herstelrecht” in WEIJERS, I. (ed.), Het herstelgesprek bij jeugdige delinquenten, Amsterdam, SWP, 2005, 37-43.
ZEHR, H., Changing Lenses: A New Focus for Crime and Justice, Scottdale, Herald Press, 1995.
