UNRAVEL: Aanknoping en ontknoping in een scenografisch ontwerp
UNRAVEL: Aanknoping en ontknoping in een scenografisch ontwerp
De vormingsweg van ons leven
‘The journey of finding and connecting the dots’ (Bjarke Ingels)
Het framework waarbinnen ons leven vorm krijgt of zich voltrekt, is zelden of nooit rechttoe rechtaan. Het is eerder een driedimensionale werkelijkheid waarin verschillende mogelijkheden zich aandienen of elkaar doorkruisen. Ons leven krijgt gaandeweg vorm zonder ooit echt 'af' te zijn; het leven is een ‘work in process’. Levensverhalen kunnen echter ook vastlopen. Mensen kunnen verstrikt raken in bepaalde situaties en emoties. Of ze slagen er niet in zich los te knopen van dwingende relaties en sociale netwerken.
De kunst bestaat er dus in om het traject van het leven in de best mogelijke omstandigheden af te leggen. Hierbij komt het er op aan om op bepaalde momenten in het leven de juiste keuzes te maken en beslissingen te nemen. Keuzes en beslissingen die je helpen om obstakels en hindernissen uit de weg te gaan, ze te overwinnen of om een bepaalde richting in te slaan. Het zijn echte scharnier- en knooppunten die je al dan niet toelaten een gemotiveerd, zinvol en sociaal-maatschappelijk relevant leven te leiden. Ze stippelen het parcours van je leven uit. Ze vormen je levensweg.
Soms weten we helemaal niet wat of hoe te kiezen. Mensen zeggen dan wel eens dat ze vast zitten, in de knoop zitten of de draad kwijt zijn. Vroeg of laat zullen ze toch die knopen bewust of onbewust (moeten) doorhakken, het dilemma oplossen, de verstrikking ontwarren of ontknopen en een keuze maken.
Immersieve scenografie
In mijn scriptie onderzocht ik in hoeverre het scenografisch ontwerp de bezoeker in staat stelt om bepaalde keuzes in zijn leven te maken.
In de hedendaagse scenografie wordt de artistieke werkelijkheid niet voorgesteld als een representatie van een statische werkelijkheid die op zichzelf staat. De participatie van de bezoeker blijft evenmin beperkt tot een passief ‘toekijken’ zonder meer. Ze streeft in essentie naar een ontmoeting en uitwisseling van informatie tussen actieve bezoekers, materiële concepten en omgevingen.
De scenograaf probeert hierbij zoveel mogelijk de zintuigen van de bezoeker te prikkelen en hem zo aan te zetten om de dialoog aan te gaan of zelf deel te worden van de artistieke werkelijkheid. Dit gebeurt door de verbeelding van de bezoeker maximaal aan te spreken. Door een narratieve omgeving of ruimte te creëren waarbinnen de bezoeker vrij zijn emoties, gedachten en ervaringen ongeremd de vrije loop kan laten, krijgt hij een unieke kans om aan te knopen bij het ‘beelddenken’ van het scenografisch ontwerp.
Dit moment van aanknoping gebeurt op verschillende manieren via het associatief geheugen en in functie van de voorkennis of socioculturele bagage van de bezoeker. Het stelt hem in staat zijn plaats in de samenleving te bevragen en zijn blik op de werkelijkheid te verruimen.
Uitwerking
Geïnspireerd door de sculpturen en beeldtaal van de Britse kunstenaar Antony Gormley (1950) ontwierp ik een hybride artistieke-architecturale installatie Unravel waarin 4 typologieën samenkomen: matrix, labyrint, doolhof en rizoom.
Als vormgever wilde ik werken met één overkoepelende structuur, een soort matrixruimte waarbinnen zich een onoverzichtelijke, vertakte werkelijkheid ontvouwt [‘unravels’].
Doolhoven en labyrinten
Doolhoven en labyrinten worden al in oeroude beschavingen en over verschillende culturen heen beschouwd als een metafoor voor het leven van geboorte tot dood. Het labyrint als metafoor is abstract en tegelijk erg herkenbaar voor de (meeste) bezoekers. Door de abstractie gaat het ontwerp een eigen leven leiden, de bezoeker kan ermee in dialoog treden. Vele betekenissen en richtingen zijn mogelijk en bezorgen het ontwerp voldoende gelaagdheid. Aanknopingen binnen de cultuurfilosofie en de kunst laten toe om dit gelaagd narratief uit te werken. Het gebruik van een metafoor verbindt de verschillende verhaallijnen en betekenissen.
Labyrint- of doolhofachtige structuren creëren onvermijdelijk een gevoel van desoriëntatie, verloren lopen, vastlopen, uitdaging, spel en spanning, nieuwsgierigheid of opluchting. Wanneer de bezoeker zich dreigt te verliezen in het geheel of de weg is kwijtgeraakt tijdens zijn dwaaltocht, kunnen touwen, zoals de draad van Ariadne, houvast bieden.
Daarnaast wil ik de bezoeker mee ‘op sleeptouw’ nemen in de verschillende verhalen, emoties en betekenissen die in mijn scenografisch ontwerp schuilgaan. Touwen en draden knopen of rijgen losse elementen aan elkaar zodat ze verweven worden tot een samenhangend en betekenisvol patroon.
Door actief op zoek te gaan naar wat hem in al die verhalen steeds weer verbindt of aanspreekt, ontdekt de bezoeker misschien een leidraad bij het maken van keuzes of bij het doorhakken van knopen. Hij kan er echter ook in verstrikt geraken of in blijven hangen.
De kracht van verhalen
De kracht van de beeldverhalen waarmee ons geheugen zich associeert, bepaalt in zekere zin ook de mate waarin we ‘verdwalen’, onze gedachten laten afdwalen. Hoe krachtiger het verhaal, hoe krachtiger wellicht de impact ervan op ons leven. Deze verhalen kunnen verstrengelen of verknopen zoals de vertakkingen van een rizoom en zo gestalte geven aan onze ‘roots’, waarvan wij ons nauwelijks kunnen losknopen en die soms sterker zijn dan wijzelf denken.
Op het raakvlak van die verhalende beelden met de herinneringen en informatie uit ons geheugen ontstaat een betekenisvol knooppunt. Dit verweeft zich samen met andere belevingen tot een matrix van betekenissen die richting en structuur geven aan ons leven.
‘We have no need of other worlds. We need mirrors’ (Stanislas Lem, Solaris)
Het scenografisch ontwerp dwingt de bezoeker bewust of onbewust tot (zelf)reflectie, die vervolgens tot nieuwe inzichten en ervaringen leidt of vergeten denksporen van onder het stof haalt. De bezoeker is vrij om deze reacties al dan niet mee te nemen en toe te passen. Hij kiest zelf hoe zijn levensverhaal verder (af)loopt [‘unravels’] en of het tot een ontknoping van bepaalde situaties komt. Het scenografisch ontwerp nodigt hem uit om de antwoorden niet in schijnwerkelijkheden te gaan zoeken. Het volstaat voor de bezoeker om in de spiegel van de verbeelding te kijken, zo komt hij al een eind (verder) op weg in het leven.
LITERATUUR
Allen, B. (2019, July 27). Sheila Hicks’s Brilliant, Original Textile Art. National Review. Geraadpleegd via https://www.nationalreview.com/2019/07/sheila-hickss-brilliant-original…
‘Ann Veronica Janssens. Hot Pink Turqoise’, 2019/2020. Geraadpleegd via https://www.louisiana.dk/en/exhibition/hot-pink-turquoise
Banks, J. (2019, January 8). Sensory Labyrinth Theatre in Relation to the Individual, the Audience Member and Performer, as Part of a Community. Journal of Context Oriented Arts,1(1). Geraadpleegd via https://journalofcoarts.pubpub.org/pub/ltf2sfnr/release/1
Berger, J., Dibb, M., Hollis, R., Blomberg, S., & Fox, C. (2008). Ways of Seeing. London: Penguin Books.
Berger, J., & Dyer, G. (2001). Selected Essays. London: Bloomsbury, 2001.
‘Bjarke Ingels: Different Angles’, 2017. [Video File]. Geraadpleegd via http://channel.louisiana.dk/video/bjarke-ingels-different-angles.
Braeckman, J. (2015, 26 juli). Het leven is een doolhof - Johan Braeckman. vrtnws.be. Geraadpleegd via https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2015/07/26/het_leven_is_eendoolhof-johanbr…
Brett, G. (1994, July). Lygia Clark: In Search of the Body. Art in America. Geraadpleegd via https://www.csus.edu/indiv/o/obriene/art111/readings/InSearchoftheBody…
Burleigh, P. (2018, Fall). Ludic Labyrinths: Strategies of Disruption. Stedelijk Studies, Fall 2018(7). Geraadpleegd via https://stedelijkstudies.com/journal/ludic-labyrinths-strategies-of-dis…
Buydens, J. (2010). Lygia Clark: een evolutie naar tactiliteit. Masterproef. Universiteit Gent. Geraadpleegd via https://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/786/363/RUG01-001786363_2012_000…
Ceyssens, P. (2018). Van Kijken Naar Beelddenken. Doctoraatsproef. Universiteit Hasselt.
‘Cold Blood’. (2015). Geraadpleegd via https://www.astragales.be/nl/nos-spectacles/cold-blood/
‘Felix Nussbaum : « Als ik sterf, laat mijn kunst me niet volgen in de vergetelheid, maar toon ze aan’. (z.j.). Geraadpleegd via https://www.kazernedossin.eu/NL/Overzicht-Transporten/Transport-XXVI/Fe….
‘Felix Nussbaum Haus’.(z.j.). Geraadpleegd via https://libeskind.com/work/felix-nussbaum-haus/.
Holmes, K. (2015, 19 oktober). In Londen kun je nu verdwalen in een kamer vol gekleurde mist. Vice [blog]. Geraadpleegd via https://www.vice.com/nl/article/3d7e4n/in-londen-kun-je-jezelf-verlieze…
Howard, P., & Drábek, P. (2019). What is scenography? (Third edition). New York: Routledge.
Jaukurri, M. (2014). Being, Looking, meeting with others. Geraadpleegd via http://www.antonygormley.com/resources/essay-item/id/151
‘Kiss & Cry’. (2011). Geraadpleegd via https://www.astragales.be/nl/nos-spectacles/kiss-and-cry/
Kobler, T. (2014). Shaping Stories. Holzer Kobler Architekturen.Geraadpleegd via https://holzerkobler.com/process/shaping-stories
Kossmann, H., Mulder, S., & den Oudsten, F. (2012). De narratieve ruimte: over de kunst van het tentoonstellen. Rotterdam, Uitgeverij 010.
Lambert, L. (2019, 20 augustus). Labyrinten en metafysische constructies. Een interview met Marc-Antoine Mathieu [Dohmen, T., vert.]. 9e Kunst [blog].(oorspronkelijk interview gepubliceerd in winter 2013). Geraadpleegd via https://9ekunst.nl/2019/08/20/labyrinten-en-metafysische-constructies-e…
Lem, S. (2002, December 8). Stanisław Lem’s Critique on Solaris, Tarkovsky and Soderbergh. Must See Cinema. Geraadpleegd via http://mustseecinema.com/stanislaw-lems-critique-on-solaris-tarkovsky-a…
Liberman, A. (2013, November 6). Amazing! The Etymology of “Amaze”. OUP [blog]. Geraadpleegd via https://blog.oup.com/2013/11/amazing-word-origin-etymology/
Lotker, S., & Gough, R. (2013). On Scenography: Editorial. Performance Research, 18(3), 3–6. doi.org/10.1080/13528165.2013.818306
‘Louise Bourgeois | Exhibition’ (2016).Geraadpleegd via https://bourgeois.guggenheim-bilbao.eus/en/exhibition#cell-the-last-cli…
Mathieu, M. (1991). L’Origine. Paris: Delcourt.
Mathieu, M. (2011). 3”. Paris: Delcourt.
Mathieu, M. (2013). Le Décalage. Paris: Delcourt.
McKinney, J., & Palmer, S. (Eds.). (2017). Scenography expanded: an introduction to contemporary performance design. London; New York: Bloomsbury Methuen Drama.
Merx, S. (2018, zomer). Between Realities #Athene. Of hoe scenografie nieuwe betekenissen van openbare ruimtes kan stimuleren. Forum+. Geraadpleegd via https://www.forum-online.be/nummers/zomer-2018/between-realities-athene…
Murray, J. (2017). Hamlet on the holodeck: the future of narrative in cyberspace (Updated edition). Cambridge, Massachusetts: The MIT Press.
Pezo von Ellrichshausen. (2019, October 21). ‘Beyond Bauhaus‘. [RIBA Exhibition]. Geraadpleegd via https://www.archdaily.com/926765/beyond-bauhaus-riba-exhibition-pezo-vo…
Pham, D. (2015, 19 mei). ‘Narratief’. In Ensie. Geraadpleegd via https://www.ensie.nl/dinny-pham/narratief
Pint, K. (2017). De wilde tuin van de verbeelding. Zelfzorg als vrolijke wetenschap. Amsterdam: Boom Uitgevers Amsterdam
Rahimy, T. (z.j.). Gilles Deleuze. Humanistische Canon [blog]). Geraadpleegd via https://humanistischecanon.nl/venster/humanismekritiek/gilles-deleuze/
Sagan, C., & Druyan, A. (1997). Pale blue dot : a vision of the human future in space. New York: Ballantine Books, 1997.
Schraûwen, J. (2018, 29 septembre). Le Livre des Livres- un chef d’œuvre de l’inclassable Marc-Antoine Mathieu. RTBF Culture. Geraadpleegd via https://www.rtbf.be/culture/article/detail_le-livre-des-livres-un-chef-…
ten Bosch, A.K. (2010, september). Scenografie en de “ongelukken” van Marc Warning. Zichtlijnen. Geraadpleegd via http://www.annekarintenbosch.nl/files/files/artikel%20zichtlijnen%20sit…
Van Acker, B., & Junes, G. (z.j.). Ann Veronica Janssens. artpartout. Geraadpleegd via https://www.artpartout.be/nl/kunstenaars/ann-veronica-janssens
Van Gelder, H., & Van Reybrouck, P. (1998, september/oktober). Lygia Clark of de onweerstaanbaarheid van het precaire. De Witte Raaf, 75. Geraadpleegd via https://www.dewitteraaf.be/artikel/detail/nl/1730
Van Peel, M. (2018, 14 april). Carl Sagan, of dromen van ver-reizenis. De Standaard. Geraadpleegd via https://www.standaard.be/cnt/dmf20180413_03462535
Verhoef, L. (2009). GUI, webontwerp, psychologie en human efficiency (Vol.2). Utrecht: Human Efficiency. Geraadpleegd via https://books.google.be/books?id=ounFQ-vqLYsC&pg=PA698&lpg=PA698&dq=ver…
‘Vlucht over de Sont: 7742 joden ontkomen’. (z.j.). Geraadpleegd via https://historianet.nl/oorlog/tweede-wereldoorlog/vlucht-over-de-sont-7….
BEELDEN
[00] Saraceno, T. (2013). Hybrid Webs. [illustratie]. Geraadpleegd op 18 februari 2020 via https://studiotomassaraceno.org/hybrid-webs/
[01] NASA/JPL-CALTECH. (1990). The Earth appears as a bright speck barely distinguishable from a blemish of dust – photographed by the Voyager spacecraft in February 1990 from a distance of four billion miles. [illustratie]. Geraadpleegd op 26 april 2020 via https://static.nationalgeographic.co.uk/files/styles/image_3200/public/….
[02] Kobler, H. (2019). Bauhaus Exhibition Weimar. [illustratie]. Geraadpleegd op 5 mei 2020 via https://holzerkobler.com/project/bauhaus-exhibition-weimar
[03] Onbekend. (1480-1490?). Città Ideale. [illustratie]. Geraadpleegd op 5 mei 2020 via http://www.gallerianazionalemarche.it/collezioni-gnm/citta-ideale/
[04] Picasso, P. (1910). The girl with a Mandolin. [illustratie]. Geraadpleegd op 5 mei 2020 via https://www.moma.org/collection/works/80430
[05] Clark, L. (1973). Baba antropofágica (Cannibalistic Slobber). [illustratie]. Geraadpleegd op 29 april 2020 via https://www.artforum.com/print/previews/200805/lygia-clark-20028
[06] Kiesler, F.(1925). City in space. Oostenrijks paviljoen van de Exposition des Arts Décoratifs, Parijs. Overgenomen uit De narratieve ruimte: over de kunst van het tentoonstellen. (p. 64) door Kossmann, H., Mulder, S., & Den Oudsten, F. (2012). Rotterdam: Uitgeverij 010.
[07] van Eijck, A.(2006). Sonsbeek Paviljoen, Arnhem 1965-1966. [illustratie].Overgenomen uit De narratieve ruimte: over de kunst van het tentoonstellen (p. 57) door Kossmann, H., Mulder, S., & Den Oudsten, F. (2012). Rotterdam: Uitgeverij 010.
[08] Duchamp, M. (1942), First Papers of Surrealism. New York 1942. [illustratie]. Overgenomen uit De narratieve ruimte: over de kunst van het tentoonstellen. (pp. 152-153) door Kossmann, H., Mulder, S., & Den Oudsten, F. (2012). Rotterdam: Uitgeverij 010.
[09] van der Elsken, E. (1962) Dylaby. [illustratie]. Geraadpleegd op 2 mei 2020 via https://www.metropolism.com/nl/features/30500_lose_yourself
[10] Rayssse, M. (1962) Raysse Beach. [illustratie]. Geraadpleegd op 2 mei 2020 via https://www.metropolism.com/nl/features/30500_lose_yourself
[11] van der Elsken, E. (1962) Daniel Spoerri op de tentoonstelling ‘Dylaby’. [illustratie]. Geraadpleegd op 2 mei 2020 via https://www.metropolism.com/nl/features/30500_lose_yourself
[12] van der Elsken, E. (1962) Dylaby, installatie door Niki de Saint Phalle. [illustratie]. Geraadpleegd op 2 mei 2020 via https://www.metropolism.com/nl/features/30500_lose_yourself
[13] Plattegrond van Dylaby (1962). [illustratie]. Geraadpleegd op 2 mei 2020 via https://www.metropolism.com/nl/features/30500_lose_yourself
[14] Magritte, R. (1929) Ceci n’est pas une pipe. [illustratie]. Geraadpleegd op 6 mei 2020 via https://kunstvensters.com/2016/02/13/dit-is-geen-pijp-dit-is-magrittes-…
[15] Ceyssens, P. (2019). A Memory Mourns What It Has Not Seen #4. [illustratie]. Geraadpleegd op 29 april 2020 via http://www.patrickceyssens.com/paintings/2019/a-memory-mourns-what-it-h…
[16] Goris, J. (2019)
[17] Gormley, A. (2009) Firmament III. [illustratie]. Geraadpleegd op 29 april 2020 via http://www.antonygormley.com/sculpture/chronology-item-view/id/2683/pag…
[18] Gormley, A. (2008) Another Singularity. [illustratie]. Geraadpleegd op 29 april 2020 via http://www.antonygormley.com/sculpture/chronology-item-view/id/2537/pag…
[19] Gormley, A. (2019) Matrix III. [illustratie]. Geraadpleegd op 29 april 2020 via http://www.antonygormley.com/projects/item-view/id/334#p17
[20] Pezo Von Ellrichshausen (2003). 120 Doors Pavillion. [illustratie]. Geraadpleegd op 29 april 2020 via http://socks-studio.com/2014/07/08/120-doors-by-pezo-von-ellrichshausen…
[21] Goris, J. (2020) collage op basis van Klimt, G (1905-1911). The Stoclet Frieze. [Illustratie]. Geraadpleegd op 18 februari 2020 via https://www.myddoa.com/the-stoclet-frieze-gustav-klimt/
[22] Goris, J. (2020)
[23] Goris, J. (2020)
[24] Goris, J. (2020)
[25] Goris, J. (2020)
[26] Goris, J. (2020) bestaande uit:
[26a] Naugthy dog (2013) Last of Us (title sequence). Geraadpleegd op 18 februari 2020 via https://vimeo.com/70893891
[26b] Stromae (2015) Quand c’est? Geraadpleegd op 18 februari 2020 via. https://www.youtube.com/watch?v=8aJw4chksqM
[26c] Saraceno, T. (2013). Hybrid Webs. [illustratie]. Geraadpleegd op 18 februari 2020 via https://studiotomassaraceno.org/hybrid-webs/
[27] Ceyssens, P. (2014). I Present The Representation 5. [illustratie]. Geraadpleegd op 6 mei 2020 via http://www.patrickceyssens.com/paintings/2014/i-present-the-representat…
[28] Lighthouse in the Flatlands. Overgenomen uit Sheila Hicks Lignes De Vie - Lifelines .(p. 73) door Gauthier, M. (2018). Paris: Centre Pompidou.
[29] Burton, T. (2003). Big Fish. [illustratie]. Geraadpleegd op 1 mei 2020 via https://medium.com/@HaubrichNoir/a-quick-read-on-tim-burtons-big-fish-2…
[30] Lupa, K. (2017). The Trial. [illustratie]. Geraadpleegd op 1 mei 2020 via https://nowyteatr.org/en/kalendarz/proces
[31] Lupa, K. (2017). The Trial. [illustratie]. Geraadpleegd op 1 mei 2020 via https://nowyteatr.org/en/kalendarz/proces
[32] Astragales (2011) Kiss & Cry. [illustratie]. Geraadpleegd op 1 mei 2020 via https://asouffriau.wordpress.com/2017/12/18/cold-blood/
[33] Astragales (2015) Cold Blood. [illustratie]. Geraadpleegd op 1 mei 2020 via https://www.warande.be/programma/2854/Michele_Anne_De_Mey_Jaco_Van_Dorm…
[34] Schraûwen, J. (2018) Le Livre des Livres – un chef d’ œuvre de l’inclassable Marc-Antoine Mathieu. [illustratie]. Geraadpleegd op 6 mei 2020 via https://www.rtbf.be/culture/article/detail_le-livre-des-livres-un-chef-…
[35] Lambert, L. (2019) Labyrinten en metafysische constructies. Een interview met Marc-Antoine Mathieu. [Dohmen, T., vert.]. [illustratie]. Geraadpleegd op 6 mei 2020 via https://9ekunst.nl/2019/08/20/labyrinten-en-metafysische-constructies-e…
[36] Lambert, L. (2019) Labyrinten en metafysische constructies. Een interview met Marc-Antoine Mathieu. [Dohmen, T., vert.]. [illustratie]. Geraadpleegd op 6 mei 2020 via https://9ekunst.nl/2019/08/20/labyrinten-en-metafysische-constructies-e…
[37] Ann Veronica Janssens (2015): yellowbluepink [illustratie]. Geraadpleegd op 7 mei 2020 https://wellcomecollection.org/exhibitions/XFximBAAAPkAioWz
[38] Ann Veronica Janssens (2020): Hot Pink Turquoise. [illustratie]. Geraadpleegd op 7 mei 2020 via https://www.damnmagazine.net/calendar/hot-pink-turquoise-ann-veronica-j…
[39] Ann Veronica Janssens. (2020) Hot Pink Turquoise – interactieve installatie met fietsen. [illustratie]. Geraadpleegd op 7 mei 2020 via https://www.louisiana.dk/en/exhibition/hot-pink-turquoise
[40] Libeskind, D. (1998). Felix-Nussbaum-haus. [illustratie]. Geraadpleegd op 7 mei 2020 via https://libeskind.com/work/felix-nussbaum-haus/
[41] Libeskind, D. (1998). Felix-Nussbaum-haus. [illustratie]. Geraadpleegd op 7 mei 2020 via https://libeskind.com/work/felix-nussbaum-haus/
[42] Libeskind, D. (1998). Felix-Nussbaum-haus. [illustratie]. Geraadpleegd op 7 mei 2020 via https://libeskind.com/work/felix-nussbaum-haus/
[43] Libeskind, D. (1998). Felix-Nussbaum-haus. [illustratie]. Geraadpleegd op 7 mei 2020 via https://libeskind.com/work/felix-nussbaum-haus/
[44] Astragales (2011) Kiss & Cry. [illustratie]. Geraadpleegd op 7 mei 2020 via https://www.astragales.be/nl/nos-spectacles/kiss-and-cry/
[45] Karmanoia (2019). Doloris Meta Maze. [illustratie]. Geraadpleegd op 7 mei 2020 via http://nooitgedachtland.be/op-stap/doloris-meta-maze-doolhof-voor-volwa…
[46] Hammershoi, V. (z.j.). Interior from the Home of the Artist. [illustratie]. Geraadpleegd op 2 mei 2020 via https://www.europeana.eu/nl/item/2021012/app_si_A_III_2058
[47] Lupa, K., & Bernhard, T. (2016). Place des Héros. [illustratie]. Geraadpleegd op 2 mei 2020 via https://www.lesgemeaux.com/spectacles/place-des-heros/
[48] Goris, J. (2020)
[49] Goris, J. (2020)
[50] Pezo von Ellrichshausen (2019). Beyond Bauhaus RIBA Exhibition. [illustratie]. Geraadpleegd op 8 mei 2020 via https://www.archdaily.com/926765/beyond-bauhaus-riba-exhibition-pezo-vo…
[51] Pezo von Ellrichshausen (2019). Beyond Bauhaus RIBA Exhibition. [illustratie]. Geraadpleegd op 8 mei 2020 via https://www.archdaily.com/926765/beyond-bauhaus-riba-exhibition-pezo-vo…
[52] Mathieu, M. (2011). 3“. [illustratie]. Geraadpleegd op 8 mei 2020 via https://www.museumangewandtekunst.de/de/home/druck/?id=296&images=1
[53] Fontana, M. (2018). Eisenman Architects, Buro Happold Memorial to the murdered Jews of Europe. [Illustratie]. Geraadpleegd op 29 april 2020 via https://divisare.com/projects/396191-eisenman-architects-buro-happold-m…
[54] Onbekend (z.j.). Londoners taking shelter in the Tube during the Blitz. [Illustratie]. Geraadpleegd op 5 mei 2020 via https://daily.jstor.org/what-life-was-like-during-the-london-blitz/
[55] London Underground Map Wallpaper. [Illustratie]. Geraadpleegd op 5 mei 2020 via https://www.custom-wallpaper-printing.co.uk/wallpaper-map-tube.html
[56] Goris, J. (2020)
[57] Goris, J. (2020)
[58] Matrix II (2014). Overgenomen uit Antony Gormley. (p. 212) door Gormley, A. (2019). Londen: Royal Academy of Arts.
[59] Goris, J. (2020)
[60] Goris, J. (2020)
[61] Goris, J. (2020)
[62] Goris, J. (2020)
[63] Goris, J. (2020)
[64] Gormley, A. (2019). Cave. [Illustratie]. Geraadpleegd op 30 november 2019 via http://www.antonygormley.com/projects/item-view/id/335#p20
[65] Goris, J. (2020)
[66] Goris, J. (2020)
[67] Goris, J. (2020)
[68] Goris, J. (2020)
[69] Goris, J. (2020)
[70] Goris, J. (2020)
[71] Goris, J. (2020)
[72] Goris, J. (2020)
[73] Goris, J. (2020)
FIGUREN
Goris, J. (2020) INHOUD
Goris, J. (2020) INLEIDING
Goris, J. (2020) I. SCENOGRAFISCHE CONCEPTEN EN STRATEGIEËN
Goris, J. (2020) II. DE VORMINGSWEG VAN ONS LEVEN
Goris, J. (2020) III. DE KRACHT VAN VERHALEN
Goris, J. (2020) IV. ONTWERPMETHODES EN TECHNIEKEN VOOR EEN SCENOGRAFISCHE BELEVING
Goris, J. (2020) V. LOCATIE
Goris, J. (2020) VI. UNRAVEL