To speak, or not to speak over het Belgisch koloniale verleden in een kosmopolitische stad? That is the question!
"Het blijkt dat de kennis van de Vlaming over het koloniaal verleden van België erg mager is. Dit hiaat in de vorming van de leerlingen kan racisme aanwakkeren.”
De Black Lives Matter-beweging die na de dood van de Afro-Amerikaanse man George Floyd losbarstte, zorgde ervoor dat de discussie rond het koloniale verleden en zijn hedendaagse erfenis opnieuw op scherp stond. Dit ging ook in België niet onopgemerkt voorbij. Zo werd hier onder meer de kennis van de Vlaamse jongeren over het eigen koloniale verleden in vraag gesteld. Drie volksvertegenwoordigers voor de politieke partij Groen dienden in juni 2020 in het Vlaams Parlement een voorstel van resolutie in om de Belgische kolonisatie en het dekolonisatieproces expliciet op te nemen in de eindtermen van het Vlaamse basis- en secundair onderwijs.
Is het bestaande didactisch materiaal wel geschikt voor een multiculturele stad?
In de eindtermen van de Vlaamse overheid zijn geen specifieke leerinhouden neergeschreven. Het zijn namelijk minimumdoelen op het vlak van kennis, inzicht, vaardigheden en attitudes die vervolgens per onderwijsnet - bv. het Katholiek Onderwijs Vlaanderen en het Gemeenschapsonderwijs - worden omgezet in een leerplan. Eerdere onderzoeken wezen uit dat voor sommige leerkrachten het gedetailleerde leerplan van het Gemeenschapsonderwijs (GO!) verstikkend kan zijn en het niet tegemoetkomt aan de eisen en de noden van de multiculturele klasgroepen in de stadsregio’s. Dit laatste geldt eveneens voor de bestaande schoolhandboeken.
Er is dus een spanning tussen enerzijds de noden van een multiculturele samenleving en anderzijds de leerplannen en het didactisch materiaal die onvoldoende rekening houden met deze diversiteit. In mijn Masterproef wilde ik onderzoeken welke inhoudelijke en didactische keuzes de geschiedenisleerkrachten in het Algemeen Secundair Onderwijs van GO!-scholen in Brussel en de Vlaamse Rand maken in hun lessen over de Belgische koloniale geschiedenis en hoe verschillende interne factoren die keuzes beïnvloeden. Ik nam drie factoren in het bijzonder onder de loep:
1. De klassamenstelling die zeer divers is op cultureel-etnisch vlak.
2. De achtergrond van de leerkracht.
3. De overtuigingen van de leerkrachten rond het vak Geschiedenis en de koloniale geschiedenis.
Daarnaast schonk ik in mijn onderzoek speciale aandacht aan de mate van multiperspectiviteit in deze lessen. Ik wilde met andere woorden nagaan of de geschiedenisleerkrachten bewust het verleden vanuit verschillende (soms tegengestelde) invalshoeken benaderen of louter vanuit een zeer eurocentrische blik. In dit laatste geval staat West-Europa centraal in de geschiedenis en wordt de bredere, niet-westerse historische context buiten beschouwing gelaten. Aangezien in België de meeste mensen van buitenlandse herkomst in Brussel en haar rand wonen, is het enorm belangrijk dat alle leerlingen – ongeacht hun origine – zich kunnen identificeren met de lesinhouden en zich dus niet zullen wegcijferen.
Om een antwoord op alle deze vragen te kunnen bieden, interviewde ik vijf geschiedenisleerkrachten en analyseerde ik hun zelfontworpen cursusmaterialen. Door alleen of met een vakwerkgroep een cursus samen te stellen, krijgen de leerkrachten meer vrijheid in hun lessen en kunnen ze meer inspelen op de specifieke klas- of schoolsituatie. Deze vijf leerkrachten geven les in drie verschillende scholen: het Koninklijk Atheneum Tervuren, het Koninklijk Atheneum Etterbeek en het Atheneum Unesco Koekelberg.
De gemeenten van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en de Vlaamse Rand. De gemeenten waarin de betrokken scholen zijn gelegen, werden met een rode kleur aangeduid.
Beperkt de Belgische koloniale geschiedenis zich tot de wandaden van Leopold II?
Vlaamse jongeren krijgen in de derde graad op deze drie scholen gemiddeld vijf à acht lessen over de Belgische (de)kolonisatieprocessen. Dat is een enorm laag aantal lesuren, want op ongeveer 68 lesweken komt dit neer op 3,7% à 5,9% van het totaal aantal beschikbare lesuren. Bovendien worden de leerkrachten in deze beperkte tijdspanne door het GO!-leerplan verplicht om de Belgische kolonisatie binnen een bredere geografische context te plaatsen. Congo doet dus slechts dienst als een casus binnen de bredere (de)kolonisatiegeschiedenis. Kunnen de geschiedenisleerkrachten dan wel uitvoerig ingaan op de Belgische (de)kolonisatie?
Helaas niet. De vijf geïnterviewde geschiedenisleerkrachten hebben binnen het curriculum te weinig tijd om af te wijken van het gekende master narrative. Hier spitsen ze zich aan de ene kant hoofdzakelijk toe op de wandaden van de Belgische koning Leopold II en de concessiemaatschappijen, en aan de andere kant op de internationale kritiek op deze wandaden, bijvoorbeeld door de Britse missionarissen. De prekoloniale geschiedenis en het post-onafhankelijkheidstijdperk van een land komen in de lessen zeer beperkt aan bod. Dit wijst op een zeer eurocentrische visie op de geschiedenis. Deze visie wordt bovendien nog versterkt door het verhaal grotendeels vanuit het oogpunt van westerse, mannelijke politieke figuren te schrijven. Voorbeelden hiervan zijn: koning Leopold II, de Britse journalist en ontdekkingsreiziger Henry Morton Stanley, en koning Boudewijn. Niet-westerse actoren - zoals de Congolese eerste minister Patrice Lumumba - komen alleen aan bod in interactie met westerse actoren.
Eurocentrisme vs. multiperspectivisme
Maar er mogen niet te snel conclusies getrokken worden uit de inhoudelijke keuzes van de leerkrachten. Want enerzijds moeten de geschiedenisleerkrachten rekening houden met de etnisch-cultureel diverse klassamenstelling, en anderzijds moeten ze hun leerlingen volgens het principe van “actief burgerschap” van het GO! op een gelijkwaardige, respectvolle wijze leren omgaan met al hun medeburgers. Hoewel dit in het multiculturele Brussel en de Vlaamse Rand een uitdaging kan vormen, proberen de leerkrachten hieraan tegemoet te komen door bewust multiperspectiviteit in de lessen te integreren. Ze geven met andere woorden niet-westerse actoren een stem via historische documentaires en authentiek historisch bronnenmateriaal. Het bestuderen van de Belgische kolonisatie in een globaal kader draagt eveneens bij aan de multiperspectiviteit.
Een kleurenblinde houding?
De leerkrachten maken deze inhoudelijke en didactische keuzes vanuit een kleurenblinde houding. Dat betekent dat ze de cultureel-etnische verschillen binnen de klasgroep negeren en alle leerlingen als evenwaardig beschouwen. Vanuit die ingesteldheid willen de geschiedenisleerkrachten zich niet superieur gedragen en geen “waarheden” opleggen, maar willen ze eerder met hun leerlingen in dialoog gaan en leren ze de leerlingen hun eigen mening te onderbouwen.
To speak or not to speak over het Belgische koloniale verleden in een kosmopolitische stad? Dat zou niet langer een vraag mogen zijn! Kijk maar naar de aanpak van deze leerkrachten!
Bibliografie
Onuitgegeven primaire bronnen
Vakwerkgroep Geschiedenis Atheneum Unesco Koelberg (2020). Hoofdstuk 2.5: Dekolonisatie [Class handout].Atheneum Unesco Koekelberg.
Vakwerkgroep Geschiedenis Atheneum Unesco Koelberg (2020). Hoofdstuk 4: The West and the Rest [Class handout]. Atheneum Unesco Koekelberg.
Vakwerkgroep Geschiedenis Koninklijk Atheneum Etterbeek (2020). Cursus Geschiedenis in 5 ASO [Class handout]. Koninklijk Atheneum Etterbeek.
Vakwerkgroep Geschiedenis Koninklijk Atheneum Etterbeek (2020). Cursus Geschiedenis in 6 ASO [Class handout]. Koninklijk Atheneum Etterbeek.
Vakwerkgroep Geschiedenis Koninklijk Atheneum Tervuren (2020). Deel 3: Veranderende krachtverhoudingen in de wereld: De weg naar een nieuwe wereld? [Class handout]. Koninklijk Atheneum Tervuren.
Vakwerkgroep Geschiedenis Koninklijk Atheneum Tervuren (2020). Hoofdstuk 6: Dekolonisatie na WO II [Class handout]. Koninklijk Atheneum Tervuren.
Uitgegeven primaire bronnen
Agentschap voor Onderwijsdiensten (2019). Overzicht leerlingenkenmerken secundair onderwijs saldo werkingstoelagen schooljaar 2019-2020. https://www.agodi.be/cijfermateriaal-leerlingenkenmerken
Beirens, E. (2016, February 5). Blanke koning, rood rubber, Zwarte dood [Translated Film]. Youtube. https://www.youtube.com/watch?v=a9LpFzY2lL8
GO! onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap (2014). Leerplan secundair onderwijs: AV Geschiedenis ASO derde graad eerste en tweede leerjaar. https://pro.g-o.be/blog/documents/2014-012.pdf
GO! onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap (2015). Pedagogisch project van het Gemeenschapsonderwijs (PPGO!). https://g-o.be/media/1542/pedagogisch-project_2016_def.pdf
International Organization for Migration (2015). World Migration Report 2015. Migrants and Cities: New Partnerships to Manage Mobility.
Janssens, R. (2018). BRIO-taalbarometer 4: De talen van Brussel. BRIO Brussel. https://www.briobrussel.be/node/14763?language=de
Laeremans J., & Vandromme, L. (2020, July 13). Verslag namens de Commissie voor Onderwijs uitgebracht door Jan Laeremans en Loes Vandromme over het voorstel van resolutie van Elisabeth Meuleman, Stijn Bex en Imade Annouri over het opnemen van de kolonisatie en het dekolonisatieproces in de eindtermen van het Vlaamse basis- en secundair onderwijs. Vlaams Parlement. http://docs.vlaamsparlement.be/pfile?id=1584859
Meuleman, E., Bex, S., & Annouri, I. (2020, June 9). Voorstel van resolutie over het opnemen van de kolonisatie en het dekolonisatieproces in de eindtermen van het Vlaamse basis- en secundairy onderwijs. Vlaams Parlement. https://docs.vlaamsparlement.be/pfile?id=1581173
Maatschappij voor het Intercommunaal Vervoer te Brussel (2021). [Map of the Brupass and Brupass XL-zone]. https://www.stib-mivb.be/article.html?l=nl&_guid=606c70f8-2336-3910-d493-805661debe67
Statistiek Vlaanderen (2020, July 14). Bevolking naar nationaliteit. https://www.statistiekvlaanderen.be/nl/bevolking-naar-nationaliteit
Secundaire bronnen
Baert, K, & Van Slycken, L. (2019). Regelgeving van het basisonderwijs in Vlaanderen. Gompel&Svacina.
Black Lives Matter (n.d.). About. https://blacklivesmatter.com/about/
BELvue (2021). Historisch dossier: Belgische kolonisatie in Midden-Afrika. https://www.belvue.be/nl/documentation/historisch-dossier-belgische-kolonisatie-midden-afrika
Bryman, A. (2012). Social research methods (4th ed.). Oxford University Press.
Celeste, L., Baysu, G., Phalet, K., Meussen, L., & Kende, J. (2019). Can School Diversity Policies Reduce Belonging and Achievement Gaps Between Minority and Majority Youth? Multiculturalism, Colorblindness, and Assimilation Assessed. Personality and Social Psychology Bulletin, 45(11), 1603-1618. https://doi.org/10.1177%2F0146167219838577
Conrad, S. (2016). What is Global History?. Princeton University Press.
Couttenier, M., Standaert, N., & Van Nieuwenhuyse, K. (2018). Eurocentrisch denken voorbij: Interculturele perspectieven in geschiedenisonderwijs. Leuven University Press. https://doi.org/10.2307/j.ctv4s7gt3
Cuypers, S. (2016). Belgisch-Congolese jongeren aan het woord. Omgang met het Congolese verleden. Brood & Rozen, 1, 28-45.
Dendooven, D., & Chielens, P. (2009). Wereldoorlog I: vijf continenten in Vlaanderen. Lannoo.
Devriendt, Y. (2018). Belgische koloniale geschiedenis in het katholiek middelbaar onderwijs: vergeten verhaal of kritisch discours? [Master’s thesis, University of Ghent]. Library UGent.
Dillon, J., Morris, M., O’Donnel, L., Reid, A., Rickinson, M., & Scott, W. (2005). Engaging and learning with the outdoors – The Final Report of the Outdoor Classroom in a Rural Context Action Research Project. National Foundation for Education Research. http://www.bath.ac.uk/cree/resources/OCR.pdf
Goddeeris, I., Lauro, A., & Vanthemsche, G. (2020). Het koloniale verleden door een Belgische bril: van witte nostalgie naar veelkleurig debat. In I. Goddeeris, A. Lauro, & G. Vanthemsche (Eds.). Koloniaal Congo: Een geschiedenis in vragen (pp. 375-384). Polis.
Goddeeris, I., Lauro, A., & Vanthemsche, G. (Eds.) (2020). Koloniaal Congo: Een geschiedenis in vragen. Polis.
Institute for Outdoor Learning (n.d.). Wat is Outdoor Learning? Retrieved August 3, 2021, from https://www.outdoor-learning-research.org/Research/What-is-Outdoor-Learning
Institute for the Public Understanding of the Past (2007). A review of the TV programme ‘Congo: White King, Red Rubber and Black Death’ (BBC 4). 1807 Commemorated. https://archives.history.ac.uk/1807commemorated/media/reviews/congo.html
Kavadias, D., & Dehertogh, B. (2010). Scholen en Burgerschapseducatie. De totstandkoming van de vraag tot ondersteuning binnen scholen. Koning Boudewijnstichting. https://www.kbs-frb.be/~/media/Files/Bib/Publications/Older/POD2011-ScholenEnBurgerschapseducatie.pdf
Kropman, M, van Boxtel, C., & van Drie, J. (2020). Narratives and Multiperspectivity in Dutch Secondary School History Textbooks. Journal of Educational Media, Memory, and Society, 12(1), 1-23. https://doi.org/10.3167/jemms.2020.120101
Liberas (2020). De complexe relatie tussen België en Congo. Een verhaal van kolonisatie, beeldvorming en dekolonisatie.https://www.liberas.eu/digitaal-educatief-pakket-congo-een-verhaal-van-dekolonisatie-en-beeldvorming/
Mahieu, E. (2018). De kinderen en de kolonie. Sonderland.
Masta, S. (2016). Disrupting Colonial Narratives in the Curriculum. Multicultural Perspectives, 4(18), 185-191. https://doi.org/10.1080/15210960.2016.1222497
Mok, I. (2011). ‘Juf, was dat écht zo?’. Lessen over slavernij in het Amsterdamse voortgezet onderwijs. Cultuursporen (in opdracht van Gemeente Amsterdam, Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling). http://www.cultuursporen.nl/webcontent/wp-content/uploads/2016/06/DMO-Educatie-Slavernij-Mok-Cultuursporen-290411.pdf
Mortelmans, D. (2019). Analyzing Qualitative Data Using NVivo. In H. Van den Bulck, M. Puppis, K. Donders, & L. Van Audenhove (Eds.). The Palgrave Handbook of Methods for Media Policy Research (pp. 435-450). Palgrave Macmillan, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-030-16065-4_25
Opgenhaffen, T. (2015). Mind the map: krachtige tools om leren in beeld te brengen. Lannoo Campus.
Reynebeau, M. (2018, November 20). Kinderen van de kolonie: ‘Manneke, laat het maar zo’. De Standaard. https://ap.lc/zGXGq
Rondetafels van de Interculturaliteit (2010, November 8). Rapport dat op 8 november 2010 in Brussel werd overhandigd aan Joëlle Milquet, Vice-eerste minister, minister van Werk en van Gelijke Kansen, belast met het Migratie- en Asielbeleid, tijdens de slotceremonie van de Rondetafels van de Interculturaliteit. Mardaga.
Savenije, G. M., Brauch, N., & Wagner, W. (2019). Sensitivities in history teaching across Europe and Israel. Pedagogy, Culture & Society, 27(1), 1-6. https://doi.org/10.1080/14681366.2019.1566163
Seixas, P. (1993). Historical Understanding among Adolescents in a Multicultural Setting. Curriculum Inquiry, 23(3), 301-327.
Standaert, R., Troch, F., Peeters, I., & Piedfort, S. (2006). Leren en onderwijzen. Inleiding tot de algemene didactiek. Acco.
Taylor, C. (1994). The politics of Recognition. In A. Gutmann (Ed.), Multiculturalism: Examining the Politics of Recognition (pp. 25-74). Princeton University Press.
Van Boxtel, C. & van Drie, J. (2008). Het vermogen tot historisch redeneren: onderliggende kennis, vaardigheden en inzichten. Hermes, 12(43), 45-54.
Vanderschoot, K, & Dumarey, A. (2018, November 20). De complexe geschiedenis van België en Congo: een tijdlijn. VRT NWS. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/drafts/Buitenland/kinderen-van-de-kolonie-tijdslijn/
Van Nieuwenhuyse, K, & van der Vlies, T. (2021). Hedendaagse uitdagingen voor een oud schoolvak: geschiedenisonderwijs in de 21ste eeuw. Tijdschrift voor geschiedenis, 134(1), 126-137.https://doi.org/10.5117/TVG2021.1.010.NIEU
Volman, M. (2015). Leeridentiteit en loopbaan. In M. Kuijpers, & R. Lengelle. (Eds.). Een loopbaan van betekenis (pp. 89-104). Garant Uitgevers.
Weiner, M. F. (2016). Colonized Curriculum: Racializing Discourses of Africa and Africans in Dutch Primary School History Textbooks. Sociology of Race and Ethnicity Journals, 2(4), 1-16. https://doi.org/10.1177/2332649215628037
Zaniello, T. (2018). The Cinema of Globalization: A Guide to Films about the New Economic Order. Cornell University Press.
