Flexibel en energie-efficiënt renoveren: een belofte voor een duurzame toekomst
- KevinVanlerberghe
Wat als bij het renoveren van het bestaande gebouwenpark energie-efficiëntie en flexibel gebouwgebruik centraal zouden staan? Dit zou een enorme stap in de goede richting zijn om de klimaatcrisis aan te pakken. Afbraak, leegstand, een te hoog energieverbruik en de nood aan veelvuldig renoveren zouden zo uit de wereld geholpen kunnen worden. Dit opent de deur naar een toekomstbestendig, duurzaam gebouwenpark waarbij de impact van de constructiesector op de klimaatopwarming fenomenaal beperkt wordt.
Situering van het onderzoek
De Europese Unie wil tegen 2050 een klimaatneutrale economie en samenleving realiseren om zo het eerste klimaatneutrale continent te worden. Aangezien het huidige gebouwenpatrimonium een groot aandeel heeft in het energieverbruik, is het realiseren van gerenoveerde energie-efficiënte gebouwen een van de belangrijkste ambities.
In het verlengde hiervan heeft de UGent een klimaatplan ontwikkeld, waarin gestreefd wordt naar een klimaatneutraal gebouwenpatrimonium tegen 2050. Het plan focust op twee grote pijlers: ruimte- en energie-efficiëntie en hernieuwbare energie. De ambitie richting een duurzame toekomst is er dus alvast, maar hoe kan het doel bereikt worden? Van groot belang hierbij is een versnelde renovatiebeweging van het omvangrijke, verouderde gebouwenpatrimonium van de UGent. Door toekomstbestendig te renoveren kan leegstand vermeden worden, waarbij het cruciaal is in te zetten op flexibel gebouwgebruik.
De wetenschappencampus Sterre wordt gekozen als casestudy. Deze campus bestaat voornamelijk uit gelijkaardige naoorlogse gebouwen, opgebouwd uit een betonnen structuur. De indeling en vormgeving van deze gebouwen is erg rationeel en laat vele invullingen toe, als het ware een intelligente ruïne, wat een flexibel gebouwgebruik kan faciliteren.
De centrale onderzoeksvraag luidt dan ook: “Hoe kunnen de S-gebouwen op campus Sterre energetisch en toekomstbestendig gerenoveerd worden zodat zij flexibel gebouwgebruik toelaten?” Om deze complexe vraag te kunnen beantwoorden, werd onderzoek uitgevoerd op verschillende niveaus aan de hand van ontwerpend onderzoek, berekeningen en simulaties. Concreet werd gestreefd naar een BEN-statuut (bijna energie neutraal) na renovatie en een beperkte netto-energiebehoefte voor verwarming van 75 kWh/m².jaar, waarbij het comfort voor de gebruikers steeds gegarandeerd wordt.
S4 als casestudy
Om de ideale renovatiescenario’s te bepalen ligt de focus op één gebouw van de campus, namelijk S4. Hierbij is voor verschillende herbestemmingsscenario’s onderzocht wat de impact van bepaalde ontwerpbeslissingen is op de warmte- en koelvraag, de oververhitting, de daglichttoetreding en de akoestiek. De ontwerpbeslissingen gaan over de keuze van beglazing en zonnewering, het type en de regeling van de ventilatie, de renovatie van de constructieonderdelen (met een focus op de gevel), de manier van koelen (actief of passief) en de manier van verwarmen.
De scenario’s worden uitgetest op 12 verschillende bezettingsprofielen, gaande van kantoren tot studentenhuisvesting. Zo kan de impact voor een aantal extremen onderzocht worden, zodat het uiteindelijke ontwerp ook zal volstaan voor andere minder extreme herbestemmingsscenario’s.
Door de breedheid van het onderzoek kan de complexiteit van de materie aangetoond worden; de verschillende keuzes die gemaakt worden bij de verschillende deelaspecten beïnvloeden elkaar onderling. Deze wisselwerking wordt aangetoond in vier tabellen, die richtlijnen vormen voor de uiteindelijke ontwerper van de renovatie/herbestemming van de S-gebouwen. Zo kunnen er doordacht keuzes gemaakt worden om tot een energetisch efficiënt en flexibel ontwerp te komen.
Eén ideaal scenario?
De analyse van de bestaande toestand toont aan dat de gebouwen dringend toe zijn aan renovatie. Aangezien elk herbestemmingsscenario andere vereisten heeft, is het niet mogelijk één ideaal renovatiescenario te bedenken voor alle vormen van toekomstig gebruik. Het blijkt echter wel mogelijk te renoveren op een manier waarbij flexibel gebouwgebruik centraal staat. Dit door slim te ontwerpen en met kleine ingrepen een makkelijke omschakeling naar een andere functie mogelijk te maken, bijvoorbeeld een vraaggestuurd ventilatiesysteem waarbij de debieten aangepast worden aan de bezetting in de ruimte.
Uit ontwerpend onderzoek blijkt dat zowel isoleren aan binnen- als buitenzijde mogelijk is. Bij het isoleren aan de binnenzijde wordt de erfgoedwaarde van de gebouwen maximaal gerespecteerd, terwijl isoleren aan de buitenzijde energetisch efficiënter is.
Vanuit financieel perspectief is het opportuun om stapsgewijs te renoveren. Aangezien reeds vroeg in dit proces maatregelen genomen kunnen worden om de huidige energieverliezen aanzienlijk te beperken, is dit energetisch gezien ook een plausibele optie. Daarnaast volgt ook uit het onderzoek dat het minder performant renoveren van de gevel tot een U-waarde van 0,5 à 0,6 W/(m².K) voldoet aan de vooropgestelde eis van de warmtevraag. Dit maakt het mogelijk materiaal uit te sparen bij het isoleren van de gevel.
Natuurlijke fenomenen als drijfkracht
Door het grote aandeel glasoppervlak gaat de gevelrenovatie in quasi alle mogelijke bezettingsprofielen samen met een oververhittingsproblematiek. Dit kan enerzijds aangepakt worden door performantere beglazing en zonnewering. Anderzijds kan er passief gekoeld worden, waarbij intensieve nachtventilatie de voorkeur geniet. Hierbij wordt ingezet op natuurlijk koelen door de thermische massa van het gebouw aan te spreken. Deze strategie volstaat in alle herbestemmingsscenario’s om het gewenste comfort te behalen, waardoor mechanisch koelen overbodig wordt en er dus geen energie verbruikt moet worden.
Een opvallend resultaat uit het onderzoek is dat een volledig mechanisch ventilatiesysteem niet altijd energetisch efficiënter blijkt dan een ventilatiesysteem met natuurlijke luchttoevoer, ondanks de mogelijkheid tot warmterecuperatie in het eerste geval. Bij deze casestudy is dit vooral een gevolg van het efficiënt verwarmen en koelen aan de hand van een BEO-veld (boorgat energie opslagveld) in combinatie met een warmtenet.
Als gevolg van de energie-efficiënte maatregelen wordt het E-peil van een BEN-gebouw voor kantoren, onderwijsfuncties en studentenhuisvesting behaald. Zowel bij een ventilatiesysteem C als D wordt de E-peil eis voor het BEN-statuut niet overschreden. Daarnaast volstaat het ook om in de geanalyseerde scenario’s de gevel minder performant te renoveren tot een U-waarde van 0,5 à 0,6 W/(m².K).
Een duurzame toekomst?
Uit de richtlijnen voor de ontwerper voor campus Sterre blijkt dat het renoveren en herbestemmen van het verouderde gebouwenpatrimonium mogelijk is op een energie-efficiënte wijze die flexibel gebouwgebruik toelaat. Deze strategie kan ingezet worden om de klimaatdoelstellingen tegen 2050 te behalen en zo de klimaatopwarming te bestrijden.
Bibliografie
Acke, A., Caillou, S., De Cuyper, K., Delmotte, C., Dobbels, F. Gerin, O., ... Schietecat, J. (2012, 1e trimester). Speciale uitgave: luchtdichtheid. WTCB contact. 9(33). Geraadpleegd van https://www.wtcb.be/media/ktfbb5xi/contact_nl_01_2012.pdf
Afdeling Energie en Klimaat WTCB. (2007, 27 juli). Regelbare Toevoeropeningen. Geraadpleegd van https://epbd.be/wp-content/uploads/2020/11/doc_4_1_S_a_NL_Regelbare-toevoeropening_v3_0_20070727.pdf
Agentschap onroerend erfgoed.(z.d.).Ik wil erfgoed openstellen of een nieuwe bestemming geven. Inventaris onroerend erfgoed. https://www.onroerenderfgoed.be/ik-wil-erfgoed-een-nieuwe-bestemming-ge…
Agentschap onroerend erfgoed.(z.d.).Ik wil werken uitvoeren aan erfgoed. Inventaris onroerend erfgoed. https://www.onroerenderfgoed.be/werken-aan-erfgoed-uit-een-wetenschappelijke-vastgestelde-inventaris
Alpen, Clear Performance. (z.d.). Heat Mirror © IG product guide: Commercial applications.Geraadpleegd van https://thinkalpen.com/wp-content/uploads/2016/03/Alpen-Heat-Mirror-Brochure.pdf
American Society of Heating, Refrigerating and Air-Conditioning Engineers, Inc. (1993). 1993 ASHRAE Handbook Fundamentals SI Edition. Atlanta.
Belgisch Instituut voor de Verlichtingskunde. (z.d.). Code van de goede praktijk voor Binnenverlichting. p. 24.
Bhatia, A. (2014). HVAC – Guide to Demand Control Ventilation. Geraadpleegd van https://www.cedengineering.com/userfiles/HVAC%20-%20Guide%20to%20Demand…
Bureau voor normalisatie. (1991). NBN D 50-001: Ventilation systems for housing.
Bureau voor normalisatie. (2007, september). NBN EN 15251: Binnenmilieu- gerelateerde inputparameters voor ontwerp en beoordeling van energieprestatie van gebouwen voor de kwaliteit van binnenlucht, het thermisch comfort, de verlichting en akoestiek.
Bureau voor normalisatie. (2008, 29 januari). NBN S 01-400-1: Akoustische criteria voor woongebouwen.
Bureau voor normalisatie. (2010, 16 april). NBN EN 13779 NL: Ventilatie voor niet-residentiële gebouwen - Prestatie-eisen voor ventilatie- en luchtbehandelingssystemen.
Bureau voor normalisatie. (2012, 20 juli). NBN S 01-400-2: Akoustische criteria voor schoolgebouwen.
Bureau voor normalisatie. (2016, 22 april). NBN NBN EN 13561:2015/AC:2015/AC: External blinds and awnings - Performance requirements including safety.
Bureau voor normalisatie. (2017, 22 september). NBN EN 16798-3:2017 Energy performance of buildings – Ventilation for buildings – Part 3: For non-residentail buildings – Performance requirements for ventilation and room-conditioning systems (Modules M5-&, M5-4).
Bureau voor normalisatie. (2017, 27 januari). NBN EN 12207:2017 Windows and doors – Air permeability - Classification.260 Referenties
Bureau voor normalisatie. (2019). NBN EN 16798-1: 2019: Energy performance of buildings- Ventilation of buildings - PART 1: : Indoor environmental input parameters for design and assessment of energy performance of buildings addressing outdoor air quality, thermal environment, lighting and acoustics – Module M1-6.
Bureau voor normalisatie. (2020). NBN EN 12831-1 ANB: 2020: Energieprestatie van gebouwen - Methode voor de berekening van de ontwerpwarmtebelasting - Deel 1: Warmtebemasting voor ruimteverwarming - Nationale bijlage.
Bureau voor normalisatie.(2021). NBN EN 17037:2018+A1: daylight in buildings.
Bureau voor normalisatie. (2021). NBN EN :2021: Blinds and shutters- Thermal and visual comfort- Performance characteristics and classification.
Bureau voor normalisatie. (2021, 27 augustus). NBN EN 12464-1: Light and lighting - Lighting of work places - Part 1: Indoor work places.
Bureau voor normalisatie.(2022). NBN EN ISO 52120-1 (2022): Energy performance of building- Contribution of building automation, controls and building management: PART 1: General framework and procedures (ISO 52120-1:2021).
Campus Sterre renovatie en functiewijziging.(z.d.).Abscis architecten. https://www.abscis-architecten.be/nl/projecten/campus-sterre-renovatie-en-functiewijziging-/485
Chappee. (z.d.). Gietijzeren radiatoren Floréal Savane Dune 2. BAXI BELGIUM sa/nv
CIBSE.(2005).Natural ventilation in non domestic buildings.Page Bros.
Claytex Technia Company. (2010 - 2022). Dymola. Geraadpleegd op 11 april 2022, van https://www.claytex.com/products/dymola/
Claytex Technia Company. (2021). Dymola (2021 (64-bit)). Dymola - Dynamic Modeling Laboratory. Geraadpleegd van https://www.claytex.com/products/dymola/dymola-demo-download/
Clinquart, E. (2021, 7 september). Dynamische beglazing, Wat, waarom en hoe [Powerpoint-slides]. Federatie Aluminium Constructeurs.
Codex over het welzijn op het werk.(2017, 12 juli).Boek III. - Arbeidsplaatsen. Titel 1.-Basiseisen betreffende arbeidsplaatsen. Hoofdstuk IV. - Luchtverversing. Geraadpleegd via https://werk.belgie.be/sites/default/files/content/documents/Welzijn%20…geving/Codex%20boek%20III%20titel%201%20Basiseisen%20betreffende%20arbeidsplaatsen.pdf
Daikin. (z.d.). Een warmtepomp voor sanitair warm water. https://www.daikin.be/nl_be/warmtepompen/oplossingen/sanitairwarmwater/…
Danniau, F. (2010, 24 augustus). Campusmodel. UGent memorie. www.ugentmemorie.be/artikel/campusmodel
Danniau, F. (2015, 1 september). Uitvalsbasis Voldersstraat. UGent memorie. www.ugentmemorie.be/artikel/uitvalsbasis-voldersstraat
Deboosere,F.(z.d.).Welke windrichting komt in België het vaakst voor?.frankdeboosere.https://www.frankdeboosere.be/vragen/vraag115.phpReferenties 261
Decoubele, P., Segers, F. (2021). Beroepschrift tegen boskap door UGent, rector wijst op nijpend tekort aan studentenkamers. VRTNWS. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2021/09/13/ buren-en-natuurorganisaties-dienen-beroepschrift-in-tegen-boskap/
De Herde, A. en Evrard A. (2005, juni). Dosssier Cement. Febelcem. https://www.febelcem. be/fileadmin/user_upload/dossiers-ciment-94-08/nl/35_nl.pdf
Dekoevoet. (2019,lente). Isolatiematerialen kiezen. Geraadpleegd van https://ecomat.be/bestandenbank/dekoevoet-2019-isolatiematerialen.pdf
De stadsacademie. (2021-2022).Circulair bouwen. Stadsacademie. https://stadsacademie. be/traject/circulair-bouwen/?fbclid=IwAR306Hoy2Bxky4Idu1PFp5WlDA7o5xvjlUH7nvv-nwzImUmkOFory4fiMBw
Directie Gebouwen en Facilitair Beheer.(2020, september). Ontwerprichtlijn UGent: voorschriften en programma van eisen voor de uitwerking van het onroerend patrimonium. Geraadpleegd van ufora.ugent.be
Directie Gebouwen en Facilitair Beheer. (2021, november). 08 Regio - Sterre -Campus Sterre. F.I. plannen.
Directie Gebouwen en Facilitair Beheer. (2022, 10 mei). Campusplan De Sterre.
EPB-software 3G (13.0.1) [EPB 13.0.1]. (2022). Geraadpleegd van https://www.energiesparen.be/epb-pedia/epb-software/3g
Europese Commissie. (2019, 11 december). Een Europese Green Deal. https://ec.europa.eu/ info/strategy/priorities-2019-2024/european-green-deal_nl
European Energy Efficiency Platform (E3P). (2022). Typical Meteorological Year (TMY). Geraadpleegd op 11 april 2022, van https://e3p.jrc.ec.europa.eu/articles/typical-meteorological-year-tmy#top-page
Europese raad. (2022, 7 februari). VN-klimaatconfertentie (COP26). https://www.consilium. europa.eu/nl/meetings/international-summit/2021/11/01/
Europese raad. (2022, 24 februari). Klimaatovereenkomst van Parijs. Https://www.consilium. europa.eu/nl/policies/climate-change/paris-agreement/
Federale Overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en leefmilieu. (2016, 12 januari). VOS- Vluchtige Organische Stoffen. Health.Belgium. https://www.health. belgium.be/nl/vos-vluchtige-organische-stoffen
Fermacell.(z.d.). Vloersystemen. https://www.fermacell.be/be/vloersystemen
François, L & Van Lysebetten, G (WTCB). (2017, augustus). Code van goede praktijk. Ontwerp, uitvoering en beheer van koude-warmteopslagsystemen in de ondiepe ondergrond in Vlaanderen. Geraadpleegd van https://www.techlink.be/media/647315/koude-warmteopslagsystemen.pdf
Galletti. (2021, mei). Technical Manual: WRE: Chillers and Heat Pumps: 40 kW - 750 kW. Geraadpleegd van https://cms.bconsole.com/documents/1598537954-productsRG66018068. pdf/gal
Galletti. (2022). WRE: 40-750 kW. https://www.galletti.com/nl/koelmachines-en-warmtepompen/dissipatie-in-water/wre262 Referenties
Github. (2022) IDEAS v3.0.0. Geraadpleegd op 11 april 2022, van https://github.com/ open-ideas/IDEAS
Harol. (2015, maart). Technische fiche: Buitenjaloezieën. Geraadpleegd van https://www. harol.be/sites/default/files/TF%202015%20-%20NL.pdf
Heiselberg, P.(2002, augustus).Principles of hybrid ventilation. Hybrid Ventilation Centre, Aalborg University 2002. KOMMUNIK Grafiske Løsninger A/S.
Het agentschap Facilitair Bedrijf. (2020, januari). GRO: op weg naar toekomstgerichte bouwprojecten: gebruikershandleiding versie 2020.
Het agentschap Facilitair Bedrijf. (2022, februari). GRO: op weg naar toekomstgerichte bouwprojecten: Criteria voor site en gebouwen - versie 2020.1.
IDEAS library. (2022). opgehaald op 24 maart 2022. https://github.com/open-ideas/IDEAS
Indigne, L. (2017, 25 oktober). Opleiding Duurzaam Gebouw: Ventilatie: ontwerp en afstelling [Powerpoint-slides]. Leefmilieu Brussel. Geraadpleegd van https://leefmilieu.brussels/sites/ default/files/user_files/pres_20151027_vent_2_2dimt_nl.pdf
IsoHemp Natural Building. (2021, april). Lastenboek IsoHemp Hennepblok. Geraadpleegd van https://www.isohemp.com/nl/technische-documentatie
IsoHemp Natural Building. (2022). Catalogus 2022 Hennepblokken. Geraadpleegd van https://www.isohemp.com/nl/technische-documentatie
Isover Saint-Gobain.(z.d.). Luchtdicht bouwen. https://www.iedereenben.be/downloads/ Luchtdicht-bouwen.pdf?fbclid=IwAR2pxFznar7p9kubqQE08peTDH4s9GJynmU9Hhas8BayQthO4mDhy2pUNxQ
Janssens, A. & Laverge, J. (2021-2022). Building Performance Simulation: AddingOccupants. aculteit Ingenieurswetenschappen en Architectuur, Universiteit Gent. Geraadpleegd op 18 maart 2022 van ufora.ugent.be
Janssens, A. & Laverge, J. (2021-2022). Building Performance Simulation: Heating_System. aculteit Ingenieurswetenschappen en Architectuur, Universiteit Gent. Geraadpleegd op 18 maart 2022 van ufora.ugent.be
Janssens, A. (2019). Residentiële comfortinstallaties: les 1 [Powerpoint-slides]. Faculteit Ingenieurswetenschappen en Architectuur, Universiteit Gent. Geraadpleegd op 4 maart 2022, van ufora.ugent.be
Janssens, A. (2019). Residentiële comfortinstallaties: les 2 [Powerpoint-slides]. Faculteit Ingenieurswetenschappen en Architectuur, Universiteit Gent. Geraadpleegd op 4 maart 2022, van ufora.ugent.be
Janssens, A. (2019). Residentiële comfortinstallaties: les 3 [Powerpoint-slides]. Faculteit Ingenieurswetenschappen en Architectuur, Universiteit Gent. Geraadpleegd op 4 maart 2022, van ufora.ugent.be
Janssens, A. (2019). Residentiële comfortinstallaties: les 4 [Powerpoint-slides]. Faculteit Ingenieurswetenschappen en Architectuur, Universiteit Gent. Geraadpleegd op 4 maart 2022, van ufora.ugent.be
Janssens, A. (2019). Residentiële comfortinstallaties: Opgave oefening verwarmingsinstallatie 2019_2020. Faculteit Ingenieurswetenschappen en Architectuur, Universiteit Gent. GeraadReferenties 263
pleegd op 22 april 2022, van ufora.ugent.be
Janssens, A. (2021, 10 mei). Infosessie COVID-19 en ventilatie, module 8: Impact van open ramen en deuren [Powerpoint-slides]. Onderzoeksgroep Bouwfysica. Universiteit Gent.
Jorissen, F., Reynders, G., Baetens, R., Picard, D., Saelens, D., Helsen, L. (2018, 12 januari). Implementation and Verification of the IDEAS Building Energy Simulation Library. Journal of Building Performance Simulation.
Klimaatexpert. (z.d.). COP, SCOP en rendement van een warmtepomp. https://www.klimaatexpert.com/warmtepomp/technisch/cop-scop-en-rendement
KMI. (z.d.). Karakteristieken van enkele klimatologische parameters. meteo. https://www. meteo.be/nl/unpublish/algemeen-klimaat-belgie/parameters#:~:text=Gemiddeld%20 bereikt%20of%20overtreft%20de,de%20turbulentie%20tot%20gevolg%20heeft
Lechner, N.(2015). Heating, cooling, lighting: sustainable methods for architects. (vierde editie).Wiley
Leefmilieu Brussel. (2017, 4 maart). Akoestiek van een lichte gipskartonwand. Gids duurzame gebouwen. https://www.gidsduurzamegebouwen.brussels/akoestiek-lichte-gipskartonwa…
Leefmilieu Brussel. (2017, 4 mei). Akoestiek van een lichte/ droge zwevende dekvloer. Gids duurzame gebouwen. https://www.gidsduurzamegebouwen.brussels/akoestiek-lichtedroge-zwevende-dekvloer
Mahmoud R., Himpe, E., Borrajo Bastero, J. & Laverge, J. (2020, 30 november). D2.2 A set of parametric geometries for the (sub)typologies studied. Versie 3.0.
mijnEPB. (2018, januari). ‘Wat moet ik weten over de eei waarde bij cirulatiepompen?’. https://www.mijnepb.be/eei-circulatiepompen/
Milieu Centraal. (z.d.). Lage temperatuur verwarming. https://www.milieucentraal.nl/energie-besparen/duurzaam-verwarmen-en-koelen/lage-temperatuur-verwarming-ltv/
Morlion, P.(z.d.). Het inplantingsplan van architect G. De Smet voor de gebouwen van ‘domein De Sterre’. UGentmemorie. Geraadpleegd van https://www.ugentmemorie.be/ plaatsen/de-sterre
Nederlandse Bouwdocumentatie. (2017, 3 april). De ooievaar die het hoofd van ambtenaren koel hield. nbd-online. https://www.nbd-online.nl/nieuws/185161-de-ooievaar-die-het-hoofd-van-a…
Notenbomer, W. (2009, 7 oktober). Natuurlijke ventilatie in de faculteit bouwkunde.
Noyez, E. (z.d.). Vraaggestuurde ventilatie streeft naar energie- en ventilatie-efficientie. Geraadpleegd van https://iiw.kuleuven.be/onderzoek/vraagvent/artikelsanilec
Purmo, Radson. (z.d.). Vloerverwarming: Technische Documentatie. Geraadpleegd van https://www.purmo.com/public/prod/cbab0b55-94bb-4a3b-abaf-632251129ee5/… d376f9d81994668e3ebbf6774183f491/nl-be-files-td_vvw_nl_2020.pdf
Radson. (2020, december). Ulow-E2 H: Technische fiche. Geraadpleegd van https://www. purmo.com/public/prod/cbab0b55-94bb-4a3b-abaf-632251129ee5/9414/22668296715b604fce81f29b51be9634/nl-be-files-tf_2021_ulow-e2-h_benl.pdf
Radson. (2021). Vloersystemen. https://www.radson.com/nl-be/producten/verwarming/264 Referenties
vloerverwarming/systemen/vloersystemen
Radson. (z.d.). Lage temperatuurradiatoren. https://www.radson.com/nl-be/producten/verwarming/radiator/paneelradiator/lage-temperatuur-radiatoren
Remeha.(z.d.). Technische informatie Remeha Gas 310 ECO. https://www.remeha.be/wp-content/uploads/documents/archive/REMEHA/Gas/Gas%20310%20Eco/110117%20TM%20 Gas%20310%20Eco%20NL.pdf
Renson. (2022). Raamverluchtingen. Geraadpleegd van https://www.renson.eu/nl-be/ voor-professionals/downloads/overzicht?q=
Rockfon. (2021, juni). Rockfon Eclipse datablad. Geraadpleegd via https://p-cdn.rockfon. com/siteassets/commerce/be-vl/tiles/documents/documentation/product-databladen-panelen/be-vl-tile-datasheet-rockfon-blanka-activity_d_06_20216.pdf?f=20220428231255
Royal Observatory of Belgium. (2021). Sunrise and sunset in 2022. http://robinfo.oma.be/en/ astro-info/sun/sunrise-sunset-2022/
Stad Gent.(z.d.). Minimumnormen voor studentenkamers. Stad.Gent.https://stad.gent/nl/ wonen-bouwen/huren-verhuren/studentenkamers-verhuren/minimumnormen-voor-studentenkamers#:~:text=De%20raamoppervlakte%20is%20in%20totaal,september%201998%20 al%20werden%20bewoond
Steeman, M. (2019). Residentiële comfortinstallaties: Les Sanitair warm water 19-20 [Powerpoint-slides]. Faculteit Ingenieurswetenschappen en Architectuur, Universiteit Gent. Geraadpleegd op 7 juli 2022, van ufora.ugent.be
The Swiss Wind Power Data Website. (z.d.). Wind Profile Calculator. wind-data. https:// wind-data.ch/tools/profile.php?lng=en
Transmissie Referentie Document. Bijlage 3. (2010, 8 december). Belgisch Staatsblad.
Trigaux, D & Chung Lam, W. (2021). TOTEM: Environmental profile of buildings (update 2021). Geraadpleegd van https://www.totem-building.be/pages/about.xhtml#1.%20WAAROM%20 TOTEM%20
TROX Technik. (2010, maart). Lucht-watersystemen: Planningshandboek. Geraadpleegd van https://www.trox.nl/downloads/0fe26dedc1fdd3ab/Plahandbu_LuWaSys_NLfini…
TROX Technik. (2015, oktober). Koelconvectoren: Serie PKV. Geraadpleegd van https://www. trox.be/nl/downloads/1a573db680be800e/2_24_pkv.pdf?type=product_info
TU Delft. (2012, 17 december). Geluidsabsorberende materialen, enkele voorbeelden. Geraadpleegd op 19 april 2022, van https://content.bk.nijsnet.nl/site/06_PDFs/C.1%20Materiaalvoorbeelden%20absorptie.pdf
UGent. (2022, 4 maart). beoordeling_gebouwen. Geraadpleegd op 7 april 2022, van ufora. ugent.be
UGent. (2022, 4 maart). kopie_ketelinventaris2022. Geraadpleegd op 7 april 2022, van ufora. ugent.be
UGent. (2022, 4 maart). vragenlijst EPC2018. Geraadpleegd op 9 april 2022, van ufora.ugent. be
UGent.(z.d.).De Sterre. UGent memorie. https://www.ugentmemorie.be/plaatsen/de-sterre Referenties 265
UGent.(z.d.).Erbis Web Vision. https://ugent.erbisweb.be/
Vabi. (2022). Interne Warmteproductie. Vabi Support. Geraadpleegd op 10 mei 2022, van https://support.vabi.nl/support/elements/online-help/hulpmiddelen/inter…tie/
Vandeweghe, E. (2019). Universiteitscampus Sterre. Inventaris onroerend erfgoed. https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/307161
van Haperen, K. (2020, 2 mei). Eurovent certificering luchtbehandelingsunits[Powerpoint-slides]. Binnenklimaattechniek. Geraadpleegd van https://www.binnenklimaattechniek.nl/ wp-content/uploads/2020/02/20200205-Kees-van-Haperen-Eurovent.pdf
Van Linden, S. (2020). Bouwtechnische aspecten van de bouwhuid: BAB - Trisco - bouwknopen 2020. [Powerpoint-slides]. Faculteit Ingenieurswetenschappen en Architectuur, Universiteit Gent. Geraadpleegd op 10 april 2022, van ufora.ugent.be
Verbond van de Glasindustrie. (2019, juli). Een glasheldere kijk op de Belgische beglazingen. Geraadpleegd van https://www.vgi-fiv.be/nl/categorie_publication/een-glasheldere-kijk-op-de-belgische-beglazingen/
Verhelle,S. (2003). Energie en comfort van labogebouwen.[Masterproef, Universiteit Gent]. via lib.ugent.be
Verosol. (2020, mei). 833 Clearview: Semi transparant gemetalliseerd polyester textiel. Geraadpleegd van https://www.kvadratverosol.nl/professionals/downloads/product-specs
Verstraeten, J., Sweco. (2020, 16 mei). Masterplan energie campus Sterre: Campus Sterre fossielvrij in 2050: Eindrapport.
Vlaams energie- en klimaatagentschap.(2019, 6 juni). Systeem A: natuurlijke toevoer en afvoer. Energiesparen.https://www.energiesparen.be/bouwen-en-verbouwen/epb-pedia/ technieken/ventilatie/ventilatiesystemen/systeem-a
Vlaams energie- en klimaatagentschap.(2020, 29 mei). Langetermijnstrategie voor de renovatie van Vlaamse gebouwen.Energiesparen.https://www.energiesparen.be/sites/ default/files/atoms/files/Vlaamse%20langetermijnrenovatiestrategie%20gebouwen%20 2050.pdf
Vlaams energie- en klimaatagentschap.(2021, 12 augustus). Vlaamse langetermijnrenovatiestrategie voor gebouwen 2050. Energiesparen. Https://www.energiesparen.be/vlaamse-langetermijnrenovatiestrategie-voor-gebouwen-2050
Vlaams Energie- en Klimaatagentschap. (2017). Belgisch staatsblad: Bijlage VIII: Behandeling van bouwknopen. Energiesparen.https://energiesparen.login.kanooh.be/sites/default/files/ atoms/files/Bijlage_BK_20101119_vergunningenNA2018.pdf
Vlaams Energie- en Klimaatagentschap. (2018, 17 augustus). Koelsystemen. Energiesparen. https://www.energiesparen.be/epb-pedia/koelsystemen
Vlaams Energie- en Klimaatagentschap. (2018, 29 maart). EPW-methode. Energiesparen. https://www.energiesparen.be/epb-pedia/rekenmethode/e-peil/epw
Vlaams Energie- en Klimaatagentschap. (2018, 29 oktober). EPN-methode. Energiesparen. https://www.energiesparen.be/epb-pedia/rekenmethode/e-peil/epn
Vlaams Energie- en Klimaatagentschap. (2019, 1 augustus). Wat is hoogrendementsglas?. 266 Referenties
Energiesparen. https://www.energiesparen.be/hoogrendementsglas/wat
Vlaams Energie- en Klimaatagentschap.(2019,31 januari).BEN-eisen.Energiesparen.https://www.energiesparen.be/BEN/eisen
Vlaams Energie- en Klimaatagentschap.(2019, 4 maart). Ontwerptips om oververhitting te beperken. Energiesparen.https://www.energiesparen.be/bouwen-en-verbouwen/epb-pedia/epb-plichtig…verhitting/ontwerptips-om-oververhitting-te-beperken
Vlaams Energie- en Klimaatagentschap.(2019, 5 juni). Systeem D: natuurlijke toevoer en mechanische afvoer. Energiesparen.https://www.energiesparen.be/bouwen-en-verbouwen/epb-pedia/technieken/v…
Vlaams Energie- en Klimaatagentschap.(2020, 14 juli). Systeem D: mechanische toevoer en afvoer. Energiesparen.https://www.energiesparen.be/bouwen-en-verbouwen/epb-pedia/technieken/v…
Vlaams Energie- en Klimaatagentschap. (2020, 18 december). Betekent ‘lagetemperatuurverwarming’ dat ik vloerverwarming moet plaatsen?. Energiesparen. https://www.energiesparen.be/verwarmen/lage-temperatuur-vloer
Vlaams Energie- en Klimaatagentschap. (2020, 18 oktober). E-peil: eis voor ingrijpende energetische renovaties (2022). Energiesparen. https://www.energiesparen.be/epb-pedia/e-peil-ier-2022
Vlaams Energie- en Klimaatagentschap.(2020, 28 oktober). E-peil: eis voor niet-residentiële gebouwen (2021). Energiesparen. https://www.energiesparen.be/epb-pedia/e-peil/eis-niet-residentieel-2021
Vlaams Energie- en Klimaatagentschap.(2020, 4 mei). Beperken van oververhitting. Energiesparen. https://www.energiesparen.be/EPB-pedia/oververhitting
Vlaams Energie- en Klimaatagentschap. (2020, 8 juni). EPB-aanvaarde bouwknopen. Energiesparen. https://www.energiesparen.be/epb-pedia/bouwknopen/epb-aanvaard
Vlaams Energie- en Klimaatagentschap. (2020, januari). U-waarden vanaf 2018: Maximaal toelaatbare U-waarden. Geraadpleegd van https://energiesparen.login.kanooh.be/sites/default/files/atoms/files/e…
Vlaams Energie- en Klimaatagentschap. (2020, oktober). EPB-eisen vanaf 1 januari 2022. Geraadpleegd van https://www.energiesparen.be/sites/default/files/atoms/files/epbeisentabel2022.pdf
Vlaams Energie- en Klimaatagentschap. (2021). Belgisch staatsblad: Bijlage VI: EPN- methode: Berekening van het peil van primair energieverbruik van niet-residentiële eenheden. Energiesparen. https://www.energiesparen.be/sites/default/files/atoms/files/Bijlage%20… 267
Vlaams Energie- en Klimaatagentschap. (2021). Belgisch staatsblad: Bijlage X - VENTILATIEVOORZIENINGEN IN NIET-RESIDENTIËLE GEBOUWEN: Bepalingsmethode en eisen. Energiesparen. https://www.energiesparen.be/sites/default/files/atoms/files/Bijlage_ HVNR_20211210_vergunningenNA2022.pdf
Vlaams Energie- en Klimaatagentschap. (2021, 10 maart). Bestemmingen. Energiesparen. https://www.energiesparen.be/bouwen-en-verbouwen/epb-pedia/epb-plichtig…sing-en-eisen/bestemmingen
Vlaams Energie- en Klimaatagentschap.(z.d.).Algemene uitzonderingen op de EPB-eisen. (2021,26 januari). Energiesparen.https://www.energiesparen.be/EPB-pedia/uitzonderingen/ alg-EPB-eisen#bouwkundig-erfgoed
Vlaams Energie- en Klimaatagentschap. (z.d.). E-peil: eis voor niet-residentiële gebouwen (2022). Energiesparen. https://www.energiesparen.be/epb-pedia/e-peil-nietres-2022
Vlaams energie-en klimaatagentschap.(z.d.). EPB-wegwijzer 2022. Energiesparen. https:// apps.energiesparen.be/uw-resultaat/epb_wegwijzer_2022/36562
Vlaams Energie- en Klimaatagentschap.(z.d.). Netto-energiebehoefte voor verwarming. Energiesparen. https://www.energiesparen.be/epb-pedia/neb-verwarming
Vlaams Energie- en Klimaatagentschap. (z.d.). Wat zijn de voordelen van lagetemperatuurverwarming?. Energiesparen. Geraadpleegd van https://www.energiesparen.be/bouwen-en-verbouwen/verwarming/duurzaam-verwarmen/stap-2-ga-voor-verwarming-op-lage-temperatuur/wat-zijn-de-voordelen-van-lagetemperatuurverwarming
Vlaams energieagentschap. (2018, 29 oktober). Cursus ‘methode voor niet-residentiële gebouwen’. https://www.energiesparen.be/sites/default/files/atoms/files/epn-cursus…. pdf
Vlaamse overheid.(z.d.). Advies bij werkplekinrichting. overheid.vlaanderen. https://overheid. vlaanderen.be/personeel/welzijn/advies-bij-werkplekinrichting
Vlaanderen circulair bouwen. (2022).Wat is circulair bouwen? Vlaanderen circulair. https:// bouwen.vlaanderen-circulair.be/nl/wat-is-het
Werkgroep energiebeleid UGent, DGFB, DOZA, DSV en DFIN. (2019, 28 juni). Energiebeleidsplan 2020-2030: het pad voor de UGent in de energietransitie.UGent. https://www.ugent.be/ nl/univgent/waarvoor-staat-ugent/duurzaamheidsbeleid/leidraad/energie/energiebeleidsplan.pdf
Werkgroep energiebeleid UGent. (2020, 11 september). Energiebeleidsplan 2020-2030: opvolging en bijsturing - 2020. UGent. https://www.ugent.be/nl/univgent/waarvoor-staat-ugent/duurzaamheidsbele…
Werkgroep energie UGent, Sweco. (2020, 2 juni). Campus Sterre: Masterplan energie deel 2.Geraadpleegd van ufora.ugent.be
Werkgroep energie UGent, Sweco. (2020,3 maart). Campus Sterre: Masterplan energie deel 1.Geraadpleegd van ufora.ugent.be
Wetenschappelijk en technisch centrum voor het bouwbedrijf. (2013, april). Ontwerp en dimensionering van centrale-verwarmingsinstallaties met warm water (Nr.14). Geraadpleegd van ufora.ugent.be268 Referenties
Windowmaster. (z.d.). Air Change Rate Calculator. https://www.windowmaster.com/resources/calculators/air-change-rate-calc…
WTCB. (1983, september). Technische Voorlichting 189: Dekvloeren: materialen, prestaties, kontroles. Geraadpleegd van http://www.confederatiebouw.be/portals/38/CDSchrijnwerk/data_tech_doc_s…vloeren,%201ste%20deel.pdf
WTCB. (2000, maart). Technische Voorlichting 215: Het platte dak: opbouw, materialen, uitvoering, onderhoud. Geraadpleegd van ufora.ugent.be
WTCB. (2006,december).Technische voorlichting 230: Verhoogde vloeren.Geraadpleegd van http://www.confederatiebouw.be/portals/38/CDSchrijnwerk/data_tech_doc_s…
WTCB. (2007, november). Technische voorlichting 232: Verlaagde Plafonds. Geraadpleegd van http://www.confederatiebouw.be/portals/38/CDSchrijnwerk/data_tech_doc_s…werk/docs/Scheidingswanden_verhoogde_vloeren_verlaagde%20plafonds/TV%20232%20Verlaagde%20plafonds%20def.pdf
WTCB. (2012, juni). Technische voorlichting 246: Na-isolatie van spouwmuren door het opvullen van de luchtspouw. Geraadpleegd van ufora.ugent.be
WTCB. (2015, december). Technische voorlichting 255: Luchtdichtheid van gebouwen. Geraadpleegd van ufora.ugent.be.
WTCB. (2016, augustus). Technische voorlichting 257: Bepleistering op buitenisolatie (ETICS). Geraadpleegd van ufora.ugent.be
WTCB. (2020, augustus). Basisgrootheden absorptie en nagalm. Geraadpleegd van https://www.wtcb.be/media/8d8bdf9c33cfc20/basisgrootheden_absorptie_en_…
WTCB. (2020, augustus). Basisgrootheden luchtgeluidsisolatie. Geraadpleegd van https://www.wtcb.be/media/8d8bdf9c792642d/basisgrootheden_luchtgeluidsi…
WTCB. (2020, juli). Overzicht van de akoestische normeisen voor woongebouwen in België volgens NBN S 01-400-1. Geraadpleegd van https://www.wtcb.be/media/8d8bdfd0b6421ae/akoestische_norm_schoolgebouw…
WTCB. (2022, maart). Technische Voorlichting 281: Akoestische isolatie tussen woningen. Geraadpleegd van https://www.wtcb.be/umbraco/Surface/PublicationItem/DownloadFile?file=31000%2Fnl%2Fprotected%2FTVN_281.pdf
WTCB. (2022, Maart). Technische voorlichting 281: Akoestische isolatie tussen woningen. Geraadpleegd via https://www.wtcb.be/umbraco/Surface/PublicationItem/DownloadFile?file=31000%2Fnl%2Fprotected%2FTVN_281.pdf
WVOI.(z.d.).Arbocatalogus hoofdstuk 6. Binnenklimaat in kantoren: TO- en GTO-methode. Geraadpleegd op 19 mei 2022, van https://www.wvoi.nl/media/1107/hoofdstuk-6-bijlage-2.pdf
XELLA.(2019, augustus). Multipor TIP Wall: Isoleren van gevels aan de binnenzijde. Geraadpleegd van https://www.xella.be/nl_BE/Downloads-Multipor
