De bloemetjes en de (angelloze) bijtjes
Angelloze bijen produceren honing maar kunnen niet steken. Lijkt ideaal toch? Jammer genoeg is angelloze imkerij doorheen de jaren minder populair is geworden in Noord Tanzania ten voordele van meer productieve, (stekende) bijen.
Op de flanken van Mt. Kilimanjaro, de hoogste berg in Afrika, wonen de Chagga. Ze hebben doorheen de jaren een landbouwsysteem ontwikkeld waardoor ze op kleine oppervlakten toch erg productief kunnen zijn. Hun productietuintjes bestaan uit 4 lagen. Bovenaan is er een boomlaag met daaronder een laag waar bananenplanten groeien. Die bieden op hun beurt schaduw voor de koffieplanten eronder, die boven de kleinere groenten zoals yams of bonen staan.
Dit erg productief systeem heeft er doorheen de jaren voor gezorgd dat de Chagga erg succesvol zijn geworden. Maar het systeem staat de laatste tijd onder druk omwille van een grote bevolkingstoename. In de eerste plaats treft dit uiteraard vooral de zwakkeren in de samenleving, zoals eenoudergezinnen en gezinnen met een lid met een beperking. Dit is exact waar angelloze imkerij uitblinkt als oplossing. Het biedt namelijk op een inclusieve manier een aanvullend inkomen. Enerzijds rechtstreeks door honingproductie maar ook onrechtstreeks door bestuiving van de gewassen in de productietuin. 
Het grootste voordeel is echter dat ook de meest kwetsbare gezinnen kunnen starten met angelloze imkerij. Omdat de bijen niet kunnen steken kunnen de kasten dichtbij huis worden gehouden, zonder gevaar voor de bijenhouder of hun gezin. Zo moeten de bijenhouders niet ver wandelen voor hun inkomstenbron en kunnen ze thuis zorg bieden voor hun gezin.
Een eerste stap in de juiste richting
Angelloze bijen zijn een inheemse soort in Tanzania. Ze leven er dus al honderden jaren en in de regio bestaat dan ook een lange traditie van angelloze imkerij. Jammer genoeg is die traditie de laatste jaren wat verloren gegaan. Er zijn niet meer zoveel angelloze imkers omdat ondertussen meer productieve (stekende) soorten populairder zijn geworden. In de wetenschappelijke literatuur is het bestaan van angelloze bijen in Afrika dus ook wat vergeten. Over angelloze imkerij als inkomstenbron in Noord Tanzania bestond er zelfs geen enkel wetenschappelijk artikel! Daarom was het doel van dit onderzoek vooral om een eerste stap in de juiste richting te zetten en een basis te vormen voor verder onderzoek.
Interessante gesprekken, stuifmeel en een app
Om dit doel te bereiken was de eerste prioriteit om de meest fundamentele kenmerken van angelloze imkerij in de regio vast te leggen. Hierbij hebben we gekozen voor een vrij gesprek in plaats van een vaste vragenlijst.
Zo konden de imkers hun ervaring helemaal in hun eigen woorden delen en ook zelf mee bepalen welke info de moeite waard was. De gesprekken gingen enerzijds over de kasten, hun productie en hoeveel werk de imkers eraan hadden, maar anderzijds ook over de bredere context van angelloze bijen. Hierbij bleek dat het potentieel voor angelloze imkerij enorm was, de imkers hadden namelijk niet veel werk of kosten aan de kasten en ze brachten toch een mooie bijverdienste op. Het grootste probleem van angelloze imkerij op dit moment was echter dat veel boeren zich niet bewust waren van de voordelen van angelloze imkerij. Door het gebrek aan informatie over angelloze imkerij wisten verschillende imkers ook te weinig over hun bijen om er efficiënt mee om te gaan. Zo was er een imker die zijn bijenkasten niet durfde aan te raken omdat hij bang was dat de bijen zouden wegvliegen.
Een volgende focus tijdens het onderzoek was welke planten veelvuldig gebruikt werden door de bijen. Hiervoor werd gebruik gemaakt van pollen analyse. Pollen (ook wel stuifmeel genoemd) wordt namelijk naast nectar door de bijen verzameld als voedsel. Wanneer de bijen honing maken laten ze vaak ook pollen, die aan de haartjes over hun lijfje vasthangt, vallen in de honing.
Deze pollen kunnen later in een labo gescheiden worden van de honing om onder de microscoop bij 1000x vergroting te worden geïdentificeerd. Elke pollen is namelijk uniek voor zijn specifieke plantensoort. Onder de microscoop kunnen dan de pollen worden vergeleken met afbeeldingen op het internet om te achterhalen welke plant de bijen hebben bezocht. Hierbij bleek dat kleinere bloemetjes en grassen zeker even belangrijk waren voor de bijen als grotere planten.
Tenslotte werd er aan de hand van de verzamelde gegevens over de meest populaire planten voor de bijen ook een smartphone applicatie ontwikkeld. In deze app kunnen de imkers ingeven welke planten in de buurt staan. Vervolgens geeft de app een grafiek voor de beschikbaarheid van nectar en stuifmeel voor de bijen.
Zien we binnenkort honing van angelloze bijen in de supermarkt liggen?
Honing van angelloze bijen blijft een specifiek product dat niet meteen op wereldschaal zal worden verkocht. Angelloze bijen zijn enkel in de tropen te vinden omdat ze her in de winter zouden sterven van de koude. Ook export van honing van angelloze bijen blijft een erg kleine markt. Zo smaakt het bijvoorbeeld helemaal anders (eerder zuur) dan gewone honing, niet meteen om op je boterham te smeren dus! De honing wordt daarom vooral als medicijn gebruikt tegen keelpijn en hoesten. In de regio is het wel erg populair en op dit moment kan de productie de vraag zelfs niet bijhouden, er zijn dus nog veel mogelijkheden voor boeren die willen starten met angelloze imkerij!
Hoe gaat het nu verder voor de angelloze imkers?
Een belangrijke focus van dit onderzoek was om de lokale boeren ook effectief vooruit te helpen. Daarom werden de resultaten van het onderzoek praktisch uitgelegd in een handleiding voor angelloze imkerij. Deze handleiding is ook in de lokale taal vertaald om ervoor te zorgen dat de boeren ook zelf nuttige tips kunnen halen uit de conclusies van het onderzoek. Zo hopen we dat dit onderzoek ervoor zal zorgen dat er binnenkort meer boeren starten met angelloze imkerij. Het potentieel dat we vooraf zagen in angelloze imkerij als makkelijke, inclusieve extra inkomstenbron is namelijk overduidelijk aanwezig. Daarom is dit onderzoek nog maar het begin, hopelijk motiveert het in de toekomst meer mensen (zoals jij misschien?) om onderzoek te doen naar angelloze bijen.
Bibliografie
Agrawala, S., Moehner, A., Hemp, A., Aalst, M. van, Hitz, S., Smith, J., Meena, H., Mwakifwamba, S. M., Hyera, T., & Mwaipopo, O. U. (2003). Development and climate change in Tanzania: Focus on Mount Kilimanjaro [Working Paper]. Organisation for Economic Co-operation and Development. http://www.taccire.sua.ac.tz/handle/123456789/442 Almutairi, S., Eapen, B., Chundi, S. M., Akhalil, A., Siheri, W., Clements, C., Fearnley, J., Watson, D. G., & Edrada-Ebel, R. (2014). New anti-trypanosomal active prenylated compounds from African propolis. Phytochemistry Letters, 10, 35–39. Astolfi, G., Gonçalves, A. B., Menezes, G. V., Borges, F. S. B., Astolfi, A. C. M. N., Matsubara, E. T., Alvarez, M., & Pistori, H. (2020). POLLEN73S: An image dataset for pollen grains classification. Ecological Informatics, 60, 101165. Ávila, S., Beux, M. R., Ribani, R. H., & Zambiazi, R. C. (2018). Stingless bee honey: Quality parameters, bioactive compounds, health-promotion properties and modification detection strategies. Trends in Food Science & Technology, 81, 37–50. Bankova, V. S., Castro, S. L. D., & Marcucci, M. C. (1999). Propolis: Recent advances in chemistry and plant origin. 14. Base de donnée palynologique de référence de l’ISEM. (n.d.). Retrieved October 20, 2021, from https://data.oreme.org/palyno/palyno_gallery#photo_taxon_list Bertelli, D., Papotti, G., Bortolotti, L., Marcazzan, G. L., & Plessi, M. (2012). 1H-NMR Simultaneous Identification of Health-Relevant Compounds in Propolis Extracts. Phytochemical Analysis, 23, 260–266. Biesmeijer, J. C., & Slaa, E. J. (2004). Information flow and organization of stingless bee foraging. Apidologie, 35, 143–157. Biesmeijer, J. C., & Slaa, E. J. (2006). The structure of eusocial bee assemblages in Brazil. Apidologie, 37, 240–258. Biluca, F. C., Della Betta, F., de Oliveira, G. P., Pereira, L. M., Gonzaga, L. V., Costa, A. C. O., & Fett, R. (2014). 5-HMF and carbohydrates content in stingless bee honey by CE before and after thermal treatment. Food Chemistry, 159, 244–249. Bradbear, N. (2009). Bees and their role in forest livelihoods A guide to the services provided by bees and the sustainable harvesting, processing and marketing of their products. Production and Trade of Beeswax (Chapter 10), FAO. Brooks, T. M., Mittermeier, R. A., Mittermeier, C. G., da Fonseca, G. a. B., Rylands, A. B., Konstant, W. R., Flick, P., Pilgrim, J., Oldfield, S., Magin, G., & Hilton-Taylor, C. (2002). Habitat loss and extinction in the hotspots of biodiversity. Conservation Biology, 16(4), 909–923. Buchanan, G. M., Donald, P. F., & Butchart, S. H. M. (2011). Identifying Priority Areas for Conservation: A Global Assessment for Forest-Dependent Birds. Plos One, 6(12), e29080. Burgess, N. D., Butynski, T. M., Cordeiro, N. J., Doggart, N. H., Fjeldså, J., Howell, K. M., Kilahama, F. B., Loader, S. P., Lovett, J. C., Mbilinyi, B., Menegon, M., Moyer, D. C., Nashanda, E., Perkin, A., Rovero, F., Stanley, W. T., & Stuart, S. N. (2007). The biological importance of the Eastern Arc Mountains of Tanzania and Kenya. Biological Conservation, 134(2), 209–231. 59 Butz, R. J. (2013). Changing land management: A case study of charcoal production among a group of pastoral women in northern Tanzania. Energy for Sustainable Development, 17(2), 138–145. Campbell, D. R., & Motten, A. F. (1985). The Mechanism of Competition for Pollination between Two Forest Herbs. Ecology, 66, 554–563. Campos, J. F., dos Santos, U. P., da Rocha, P. dos S., Damiao, M. J., Perrella Balestieri, J. B., Lima Cardoso, C. A., Paredes-Gamero, E. J., Estevinho, L. M., Souza, K. de P., & dos Santos, E. L. (2015). Antimicrobial, Antioxidant, Anti-Inflammatory, and Cytotoxic Activities of Propolis from the Stingless Bee Tetragonisca fiebrigi (Jatai). EvidenceBased Complementary and Alternative Medicine, 2015, 296186. Carroll, T., & Kinsella, J. (2013). Livelihood improvement and smallholder beekeeping in Kenya: The unrealised potential. Development in Practice, 23, 332–345. Chakraborty, P., Ghosal, K., Sarkar, E., & Gupta-Bhattacharya, S. (2016). Atmospheric Pollen Grains of a Suburban Area near India-Bangladesh Border with Reference to their Allergenic Potential and Probable Effect on Asthma-Related Hospital Admission. Current Science, 111. Charles, R., Munishi, P., & Nzunda, E. (2013). Agroforestry as Adaptation Strategy under Climate Change in Mwanga District, Kilimanjaro, Tanzania. International Journal of Environmental Protection, 3, 29–38. Chidi, H., & Odo, E. (2017). Meliponiculture for Sustainable Economy. Chuttong, B., Chanbang, Y., & Burgett, M. (2014). Meliponiculture. Bee World, 91(2), 41–45. Cooper, P. J. M., Leakey, R. R. B., Rao, M. R., & Reynolds, L. (1995). Agroforestry and the Mitigation of Land Degradation in the Humid and Sub-humid Tropics of Africa. 56. Crane, E. (1992). The Past and Present Status of Beekeeping with Stingless Bees. Bee World, 73, 29–42. de Bruijn, L. L. M., & Sommeijer, M. J. (1997). Colony foraging in different species of stingless bees (Apidae, Meliponinae) and the regulation of individual nectar foraging. Insectes Sociaux, 44, 35–47. Eardley, C. D. (2004). Taxonomic revision of the African stingless bees (Apoidea: Apidae: Apinae: Meliponini). Eardley, C. D., Kuhlmann, M., & Pauly, A. (2010). The Bee Genera and Subgenera of subSaharan Africa | (Vol. 7). Abc Taxa. http://www.abctaxa.be/volumes/vol-7-bees Eardley, C., & Kwapong, P. (2013). Taxonomy as a Tool for Conservation of African Stingless Bees and Their Honey. In P. Vit, S. R. M. Pedro, & D. Roubik (Eds.), Pot-Honey: A legacy of stingless bees (pp. 261–268). Springer. Engels, W., & Imperatriz-Fonseca, V. L. (1990). Caste Development, Reproductive Strategies, and Control of Fertility in Honey Bees and Stingless Bees. In W. Engels (Ed.), Social Insects: An Evolutionary Approach to Castes and Reproduction (pp. 167–230). Springer. Ferreira, M. G., & Absy, M. L. (2017). Pollen analysis of honeys of Melipona (Michmelia) seminigra merrillae and Melipona (Melikerria) interrupta (Hymenoptera: Apidae) bred in Central Amazon, Brazil. Grana, 56(6), 436–449. Finch, J., Marchant, R., & Courtney Mustaphi, C. J. (2017). Ecosystem change in the South Pare Mountain bloc, Eastern Arc Mountains of Tanzania. The Holocene, 27(6), 796– 810. Friis, L., & Lawesson, J. E. (1993). Altitudinal zonation in the forest tree flora of northeast tropical Africa. Opera Botanica, 121, 125–127. 60 Global Pollen Project. (n.d.). Retrieved October 20, 2021, from https://globalpollenproject.org/ Gosling, W. D., Miller, C. S., & Livingstone, D. A. (2013). Atlas of the tropical West African pollen flora. Review of Palaeobotany and Palynology, 199, 1–135. Hall, J., Burgess, N. D., Lovett, J., Mbilinyi, B., & Gereau, R. E. (2009). Conservation implications of deforestation across an elevational gradient in the Eastern Arc Mountains, Tanzania. Biological Conservation, 142(11), 2510–2521. Hamisi, I. (2016). Diversity, status and threats to stingless bees (Apidae: Meliponini) of Ipembampazi Forest Reserve, Tabora—Tanzania [Sokoine University of Agriculture]. http://www.suaire.sua.ac.tz/handle/123456789/1533 Harder, L. D. (1985). Morphology as a Predictor of Flower Choice by Bumble Bees. Ecology, 66, 198–210. Hemp, A. (2006a). The banana forests of Kilimanjaro: Biodiversity and conservation of the Chagga homegardens. Biodiversity and Conservation, 15, 1193–1217. Hemp, A. (2006b). Continuum or zonation? Altitudinal diversity patterns in the forests on Mt. Kilimanjaro. Plant Ecology, 184(1), 27-42. Plant Ecology, 184, 27–42. Hemp, A., & Hemp, C. (1999). Environment And Worldview: The Chaga Homegardens Part I: Ethnobotany And Ethnozoology (pp. 235–303). Henske, J., Krausa, K., Hager, F. A., Nkoba, K., & Kirchner, W. H. (2015). Olfactory associative learning in two African stingless bee species (Meliponula ferruginea and M-bocandei, Meliponini). Insectes Sociaux, 62, 507–516. Hrncir, M., & Maia-Silva, C. (2013). On the Diversity of Foraging-Related Traits in Stingless Bees. In P. Vit, S. R. M. Pedro, & D. Roubik (Eds.), Pot-Honey: A legacy of stingless bees (pp. 201–215). Springer. Hubbell, S. P., & Johnson, L. K. (1978). Comparative Foraging Behavior of Six Stingless Bee Species Exploiting a Standardized Resource. Ecology, 59, 1123–1136. Huntington, H. P. (2000). Using Traditional Ecological Knowledge in Science: Methods and Applications. Ecological Applications, 10(5), 1270–1274. Ichinose, Y., Higuchi, H., Kubo, R., Nishigaki, T., Kilasara, M., Shinjo, H., & Funakawa, S. (2020). Adaptation of farmland management strategies to maintain livelihood by the Chagga people in the Kilimanjaro highlands. Agricultural Systems, 181, 102829. Inoue, T., Sakagami, S. F., Salmah, S., & Yamane, S. (1984). The Process of Colony Multiplication in the Sumatran Stingless Bee Trigona (Tetragonula) laeviceps. Biotropica, 16, 100–111. International Coffee Organization. (2018). Prices paid to growers in exporting countries. http://www.ico.org/historical/1990%20onwards/PDF/3a-prices-growers.pdf Jaffé, R., Pope, N., Carvalho, A. T., Maia, U. M., Blochtein, B., de Carvalho, C. A. L., CarvalhoZilse, G. A., Freitas, B. M., Menezes, C., de Fátima Ribeiro, M., Venturieri, G. C., & Imperatriz-Fonseca, V. L. (2015). Bees for Development: Brazilian Survey Reveals How to Optimize Stingless Beekeeping. PLOS ONE, 10, e0121157. Jalil, M. A. A., Kasmuri, A. R., & Hadi, H. (2017). Stingless Bee Honey, the Natural Wound Healer: A Review. Skin Pharmacology and Physiology, 30(2), 66–75. Jeil, E. B., Abass, K., & Segbefia, A. Y. (2020). Challenges to sustaining beekeeping livelihoods in Ghana. GeoJournal. Kajobe, R. (2007). Botanical sources and sugar concentration of the nectar collected by two stingless bee species in a tropical African rain forest. Apidologie, 38, 110–121. 61 Kajobe, R. (2013). Important Bee Plants for African and Other Stingless Bees. In P. Vit, S. R. M. Pedro, & D. Roubik (Eds.), Pot-Honey: A legacy of stingless bees (pp. 315–335). Springer. Karikari, A., & Kofi, K. (2007). A survey of Indigenous Knowledge of Stingless Bees (Apidae: Meliponini) in the Central Region of Ghana. Journal of the Ghana Science Association., 9. Kasina, M., Mburu, J., Kraemer, M., & Holm-Mueller, K. (2009). Economic Benefit of Crop Pollination by Bees: A Case of Kakamega Small-Holder Farming in Western Kenya. Journal of Economic Entomology, 102, 467–473. Kidane, A. A., Tegegne, F. M., & Tack, A. J. M. (2021). Indigenous knowledge of groundnesting stingless bees in southwestern Ethiopia. International Journal of Tropical Insect Science. Kimaro, J., Liseki, S., Mareale, W., & Mrisha, C. (2013). Enhancing rural food security through improved beekeeping in Northern Tanzania. Livestock Research for Rural Development, 25. Kinati, C., Ejeta, T., Debele, K., & Tolosa, T. (2012). Opportunities and challenges of honey production in Gomma district of Jimma zone, South-west Ethiopia. The Journal of Agricultural Education and Extension., 4, 85–91. Kitalyi, A., Otsyina, R., Wambugu, C., & Kimaro, D. (2013). FAO Characterisation of Global Heritage Agroforestry Systems in Tanzania and Kenya. 82. Klein, A.-M., Vaissière, B. E., Cane, J. H., Steffan-Dewenter, I., Cunningham, S. A., Kremen, C., & Tscharntke, T. (2007). Importance of pollinators in changing landscapes for world crops. Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences, 274, 303–313. Kraus, F. B., Weinhold, S., & Moritz, R. F. A. (2008). Genetic structure of drone congregations of the stingless bee Scaptotrigona mexicana. Insectes Sociaux, 55, 22–27. Krausa, K., Hager, F. A., Kiatoko, N., & Kirchner, W. H. (2017). Vibrational signals of African stingless bees. Insectes Sociaux, 64, 415–424. Krausa, K., Hager, F. A., & Kirchner, W. H. (2017). The effect of food profitability on foraging behaviors and vibrational signals in the African stingless bee Plebeina hildebrandti. Insectes Sociaux, 64, 567–578. Kwapong, P., Aidoo, K., Combey, R., & Karikari, A. (2010). Stingless Bees: Importance, management and utilisation. Louveaux, J., Maurizio, A., & Vorwohl, G. (1978). Methods of Melissopalynology. Bee World, 59(4), 139–157. Macharia, J. K., Raina, S. K., & Muli, E. M. (2007). Stingless beekeeping: an incentive for rain forest conservation in Kenya. 5. Maitima, J. M., Mugatha, S. M., Reid, R. S., Gachimbi, L. N., Majule, A., Lyaruu, H., Pomery, D., Mathai, S., & Mugisha, S. (2009). The linkages between land use change, land degradation and biodiversity across East Africa. African Journal of Environmental Science and Technology, 3, Article 10. Meléndez Ramírez, V., Ayala, R., & Delfín González, H. (2018). Crop Pollination by Stingless Bees. In P. Vit, S. R. M. Pedro, & D. W. Roubik (Eds.), Pot-Pollen in Stingless Bee Melittology (pp. 139–153). Springer International Publishing. Michener, C. D. (1974). The Social Behavior of the Bees: A Comparative Study. Harvard University Press. 62 Misana, S. B., Sokoni, C., & Mbonile, M. J. (2012). Land-use/cover changes and their drivers on the slopes of Mount Kilimanjaro, Tanzania. Journal of Geography and Regional Planning, 5(6). Morse, R. A. (1994). The new complete guide to beekeeping. The New Complete Guide to Beekeeping. Moshi District Council. (2016, December). Moshi District Council—Strategic Plan. https://moshidc.go.tz/storage/app/uploads/public/58d/253/b01/58d253b01d… 2074.pdf Mpuya, P. M. (2009). Beekeeping potential for economic development and need for environmental conservation in Tanzania. Liseki, S (Ed.) Beekeeping Environmental Conservation Newsletter - TAWIRI, 3, 2–4. Murillo, R. M. (1984). Uso y manejo actual de las colonias de Melipona beecheii (Apidae, Meliponinae) en el Estado de Tabasco, México. Biotíca, 9, 422–428. Mustafa, M. Z., Yaacob, N. S., & Sulaiman, S. A. (2018). Reinventing the Honey Industry: Opportunities of the Stingless Bee. The Malaysian Journal of Medical Sciences : MJMS, 25, 1–5. Myers, N., Mittermeier, R. A., Mittermeier, C. G., da Fonseca, G. A. B., & Kent, J. (2000). Biodiversity hotspots for conservation priorities. Nature, 403, 853–858. Ndungu, N. N., Kiatoko, N., Ciosi, M., Salifu, D., Nyansera, D., Masiga, D., & Raina, S. K. (2017). Identification of stingless bees (Hymenoptera: Apidae) in Kenya using morphometrics and DNA barcoding. Journal of Apicultural Research, 56, 341–353. Nicholson, S. E. (2000). The nature of rainfall variability over Africa on time scales of decades to millenia. Global and Planetary Change, 26(1), 137–158. Njau, M. A., Mturi, F. A., & Mpuya, P. M. (2010). Options for stingless honey-beekeeping around Udzungwa Mountains National Park, Tanzania, and implications for biodiversity management. International Journal of Biodiversity Science, Ecosystem Services & Management, 6, 89–95. Nkoba, K., Raina, S. K., & Muli, E. (2012). Species richness and nest dispersion of some tropical meliponine bees (Apidae: Meliponinae) in six habitat types in the Kakamega forest, western Kenya. 9. Nogueira-Neto, P. (1954). Notas bionômicas sobre meliponíneos: III–Sobre a enxameagem. Arquivos Do Museu Nacional, 419–451. Nordin, A., Sainik, N. Q. A. V., Chowdhury, S. R., Saim, A. B., & Idrus, R. B. H. (2018). Physicochemical properties of stingless bee honey from around the globe: A comprehensive review. Journal of Food Composition and Analysis, 73, 91–102. Nunes, T. M., Mateus, S., Favaris, A. P., Amaral, M. F. Z. J., von Zuben, L. G., Clososki, G. C., Bento, J. M. S., Oldroyd, B. P., Silva, R., Zucchi, R., Silva, D. B., & Lopes, N. P. (2014). Queen signals in a stingless bee: Suppression of worker ovary activation and spatial distribution of active compounds. Scientific Reports, 4, 7449. Paavola, J. (2008). Livelihoods, vulnerability and adaptation to climate change in Morogoro, Tanzania. Environmental Science & Policy, 11, 642–654. PalDat. (n.d.). Retrieved October 20, 2021, from https://www.paldat.org/ Pauly, A., & Vereecken, N. J. (2013). Meliponinae d’Afrique. Atlas Hymenoptera. http://www.atlashymenoptera.net/page.aspx?id=121 Pereboom, J. J. M., & Biesmeijer, J. C. (2003). Thermal constraints for stingless bee foragers: The importance of body size and coloration. Oecologia, 137, 42–50. 63 Potts, S. G., Imperatriz-Fonseca, V., Ngo, H. T., Aizen, M. A., Biesmeijer, J. C., Breeze, T. D., Dicks, L. V., Garibaldi, L. A., Hill, R., Settele, J., & Vanbergen, A. J. (2016). Safeguarding pollinators and their values to human well-being. Nature, 540, 220–229. Potts, S. G., Vulliamy, B., Dafni, A., Ne’eman, G., & Willmer, P. (2003). Linking Bees and Flowers: How Do Floral Communities Structure Pollinator Communities? Ecology, 84, 2628–2642. R Core Team. (2020). R: A language and environment for statistical computing. https://www.rproject.org/ Ramalho, M., Giannini, T. C., Malagodi-Braga, K. S., & Imperatriz-Fonseca, V. L. (1994). Pollen Harvest by Stingless Bee Foragers (Hymenoptera, Apidae, Meliponinae). Grana, 33, 239–244. Ramalho, M., Kleinert-Giovannini, A., & Imperatriz-Fonseca, V. L. (1990). Important bee plants for stingless bees (Melipona and Trigonini) and Africanized honeybees (Apis mellifera) in neotropical habitats: A review. Apidologie, 21, 469–488. Ramírez-Arriaga, E., Pacheco-Palomo, K. G., Moguel-Ordoñez, Y. B., Zepeda García Moreno, R., & Godínez-García, L. M. (2018). Angiosperm Resources for Stingless Bees (Apidae, Meliponini): A Pot-Pollen Melittopalynological Study in the Gulf of Mexico. In P. Vit, S. R. M. Pedro, & D. W. Roubik (Eds.), Pot-Pollen in Stingless Bee Melittology (pp. 111–130). Springer International Publishing. Roubik, D. W. (1989). Ecology and Natural History of Tropical Bees. Cambridge University Press. Roubik, D. W. (2006). Stingless bee nesting biology. Apidologie, 37, 124–143. Sagwa, C. B. (2021). Bee populations, genetic diversity, conservation, marketing and contribution to rural households in Kenya: A review. International Journal of Tropical Insect Science. Salatino, A., Regnier, L., Pereira, L., Luiza, M., & Salatino, F. (2019). The emerging market of propolis of stingless bees in tropical countries. 27–29. Schüler, L., & Hemp, A. (2016). Atlas of pollen and spores and their parent taxa of Mt Kilimanjaro and tropical East Africa. Quaternary International, 425, 301–386. Sébastien, L. (2010). The Chagga people and environmental changes on Mount Kilimanjaro: Lessons to learn. Climate and Development, 2, 364–377. Sihag, R. C. (1995). Pollination, pollinators and pollination modes: Ecological and economic importance. Pollination of Cultivated Plants in the Tropics (Roubik DW, Ed.). FAO Agricultural Services Bulletin, 11–39. Silva, C., N Radaeski, J., Victorino Nicolosi Arena, M., Bauermann, S., Veiga, A., Limão, A., Saraiva, A., Kleinert, A., Freitas, B., Costa, C., Maia-Silva, C., Poveda Coronel, C., Krug, C., Alvarado Ospino, D., Alarcón-Prado, D., Riaño, D., Gomes, F., Gruchowski Woitowicz, F. C., Santos, F., & Imperatriz-Fonseca, V. L. (2020). Atlas of pollen and plants used by bees. Sinyangwe, J., Kimaro, D. N., Kajembe, G. C., & Mbeyale, G. E. (2010). Stakeholders’ views and perceptions on emerging conflicts with respect to apiculture in the western Usambara mountains, Tanzania. Slaa, E. J., Alejandro Sánchez Chaves, L., Katia Sampaio Malagodi-Braga, & Elisabeth Hofstede, F. (2006). Stingless bees in applied pollination: Practice and perspectives. Apidologie, 37, 293–315. Slaa, E., Sánchez, L., Sandí, M., & Salazar, W. (2000). A scientific note on the use of stingless bees for commercial pollination in enclosures. Apidologie, 31, 141–142. 64 Smith, F. G. (1958). Beekeeping Observations in Tanganyika 1949–1957. Bee World, 39, 29– 36. Soares, T., Jesus, O., Souza, E., Rossi, M., & Oliveira, E. (2017). Comparative pollen morphological analysis in the subgenera Passiflora and Decaloba. Anais Da Academia Brasileira de Ciências, 90. Soini, E. (2005a). Changing livelihoods on the slopes of Mt. Kilimanjaro, Tanzania: Challenges and opportunities in the Chagga homegarden system. Agroforestry Systems, 64, 157– 167. Soini, E. (2005b). Land use change patterns and livelihood dynamics on the slopes of Mt. Kilimanjaro, Tanzania. Agricultural Systems, 85, 306–323. Tropek, R., Padysakova, E., & Janecek, S. (2018). Floral Resources Partitioning by Two Cooccurring Eusocial Bees in an Afromontane Landscape. Sociobiology, 65, 527–530. Tutuba, N. B., & Vanhaverbeke, W. (2018). Beekeeping in Tanzania: Why is beekeeping not commercially viable in Mvomero? Afrika Focus, 31, Article 1. United Nations. (2015). THE 17 GOALS | Sustainable Development. https://sdgs.un.org/goals Van Gysel, V. (2017). Bijvriendelijk bermbeheer,. KU Leuven Faculteit Industriële Ingenieurswetenschappen. van Huis, A. (2020). Cultural aspects of ants, bees and wasps, and their products in subSaharan Africa. Int J Trop Insect Sci, 13. Viswanath, S., & Lubina, P. A. (2017). Traditional Agroforestry Systems. In J. C. Dagar & V. P. Tewari (Eds.), Agroforestry: Anecdotal to Modern Science (pp. 91–119). Springer. Vit, P., Pedro, S. R. M., & Roubik, D. (2013). Pot-Honey: A legacy of stingless bees. Springer Science & Business Media. Von Der Ohe, W., Persano Oddo, L., Piana, M. L., Morlot, M., & Martin, P. (2004). Harmonized methods of melissopalynology. Apidologie, 35(Suppl. 1), S18–S25. von Hellermann, P. (2016). Tree symbolism and conservation in the South Pare Mountains, Tanzania. Conservation and Society, 14(4), 368. Wagner, K., Meilby, H., & Cross, P. (2019). Sticky business—Why do beekeepers keep bees and what makes them successful in Tanzania? Journal of Rural Studies, 66, 52–66. Wilson, R. S., Keller, A., Shapcott, A., Leonhardt, S. D., Sickel, W., Hardwick, J. L., Heard, T. A., Kaluza, B. F., & Wallace, H. M. (2021). Many small rather than few large sources identified in long-term bee pollen diets in agroecosystems. Agriculture Ecosystems & Environment, 310, 107296.
