Stadstuinieren: een hefboom voor een betere toekomst?
Volkstuintjes zijn populair bij stadsbewoners en ook bij groepen buren is er veel interesse om samen te tuinieren. Kunnen deze ‘stedelijke moestuinen’ bijdragen aan een duurzame toekomst, of ontbreken er nog wat puzzelstukken? Dit thesisonderzoek licht een tipje van de sluier door na te gaan in hoeverre de stedelijke moestuinen in Gent toewerken naar een duurzame samenleving, op een manier die ook rekening houdt met de noden van de kwetsbare bevolking.
Volgens deskundigen moeten we steeds kleiner en dichter bij elkaar gaan wonen. Maar waar laat je je groene vingers in een stadsappartement of rijhuis-met-terras? In het begin van de vorige eeuw was daar een oplossing voor: arbeidersgezinnen in de stad konden voor een habbekrats een lapje grond huren om groenten en andere gewassen te kweken. Op die manier kwam er eten op tafel, ook wanneer er te weinig werk was of als het loon te karig was.
Verschillende van deze klassieke volkstuincomplexen met individuele percelen op maat van ‘het gezin’ bestaan nog altijd. In de jaren 1970 ontstond een ander type moestuinen in de stad: de ‘gemeenschapstuinen’ waar de grond collectief bewerkt wordt door een groep burgers. Vandaag zien we daarnaast ook hybride vormen en nieuwe types zoals moestuinen in verplaatsbare bakken.
Inventaris van de Gentse volks- en buurttuinen
In eerste onderzoeksstap stelden we een inventaris op van de volks- en buurttuinen in Gent. Maar liefst 37 tuinen vulden de online vragenlijst in, goed voor 100 hectare aan stedelijke moestuinen met in totaal 1 300 moestuiniers. De meeste daarvan liggen in de ‘19de-eeuwse gordel’, de grijze zone tussen het stadscentrum en het buitengebied, waar sporen van de oude arbeiderswijken nog zichtbaar zijn in de smalle straatjes en de kleine, vaak verouderde rijhuisjes. In deze wijken is er behoefte aan meer ruimte en groen, en de verlaten, industriële terreinen zijn dankbare plekken om nieuwe tuintjes op te richten. De twee grotere, historische volkstuincomplexen in Gent liggen dan weer in de stadsrand. Meer dan 400 personen wachten op een tuintje, en vooral voor individuele percelen zijn er lange wachtlijsten.
Rechtvaardige transitie
De eerste volkstuincomplexen ontstonden als middel tegen armoede; de gemeenschapstuinen boden een antwoord op milieuvervuiling en de individualisering van de samenleving. Bij beide is er een duidelijk onderliggend gedachtegoed aanwezig. In deze masterproef onderzoeken we in hoeverre de bestaande tuinen zich aansluiten bij het idee van een ‘rechtvaardige transitie’. Dit begrip vertrekt van de observatie dat er dringend behoefte is aan een ‘duurzaamheidstransitie’: we moeten met andere woorden evolueren naar een samenleving die zuiniger omgaat met hulpbronnen en materialen en minder schade aanricht aan de natuur.
In die transitie schuilt ook een gevaar. De ‘gele hesjes’ wezen erop dat sommige klimaatmaatregelen de armste bevolking het hardst treffen en de sociale ongelijkheid vergroten. In een rechtvaardige transitie staan daarentegen juist de belangen van kwetsbare groepen voorop. De duurzaamheidsbeweging wordt dan een kans om ook aan sociale vooruitgang te werken. Een voorbeeld van een gepaste maatregel is de renovatie van (sociale) huurwoningen, waardoor de bewoners minder energie verbruiken en tegelijk hun kosten verlagen en hun woonkwaliteit zien verbeteren. Het principe van een rechtvaardige transitie is opgenomen in de Europese Green Deal, het plan om de Europese economie klimaatneutraal te maken tegen 2050. Ook in het discours van het middenveld komt het begrip steeds vaker terug.
Stedelijke moestuinen in een rechtvaardige transitie?
Hoe verhouden stedelijke moestuinen zich nu tot een rechtvaardige transitie? Wetenschappelijk onderzoek bewijst dat ze kunnen bijdragen aan meer rechtvaardigheid door bijvoorbeeld kwetsbare mensen nieuwe kansen te bieden. Bovendien kunnen ze een ecologische waarde hebben, door voor afkoeling te zorgen op hete dagen en als leefomgeving te dienen voor dieren en planten. Daarnaast kunnen ze de transitie mee sturen door burgers in contact te brengen met voedselproductie, waardoor ze bewuster omgaan met voeding. Rechtvaardigheid, duurzaamheid en transitie zijn dus dimensies waarin stedelijke moestuinen een rol kunnen spelen. Een tuin die deze drie aspecten met elkaar kan verbinden, plaatst zich vanzelf binnen een rechtvaardige duurzaamheidstransitie.
Maar gebeurt dat ook in de praktijk? Om dit onderzoeken, focussen we op twee moestuinen in de Brugse Poort, een van de voormalige arbeiderswijken van Gent. Door interviews en observaties kregen we zicht op de doelstellingen en de manier waarop ze functioneren.
De eerste tuin is ontstaan als ecologisch project en besteedt veel aandacht aan duurzaam leven en tuinieren. In de tweede ligt de nadruk daarentegen vooral op sociale doelstellingen, zoals verbinding, inclusie en diversiteit. De opzet van de projecten is erg verschillend, maar ze slagen allebei met glans in hun missie en dienen zelfs als voorbeeld voor andere tuinen.
Nochtans verbindt geen van beide het ecologische gedachtegoed met een sociaal bewustzijn. Die connectie vinden we wel terug bij de Voedseltuin en de Stichting Groengoed, twee organisaties uit Rotterdam. Uit het thesisonderzoek blijkt dat deze tuinen inderdaad een overtuigende positie innemen binnen een rechtvaardige transitie. Ze bewijzen dus dat het kan, en bieden inspiratie voor de tuininitiatieven in Gent.
Rol van het stedelijk beleid
In hoeverre kan het stedelijk beleid de ecologische en sociale dimensie van de tuinen en hun rol in de transitiebeweging versterken? Uit beleidsdocumenten en interviews met stadsmedewerkers bleek dat het moestuinbeleid van de Stad Gent meer sturing zou kunnen bieden. De scriptie sluit daarom af met 26 beleidsaanbevelingen. Een daarvan is een nieuwe, overkoepelende visie voor stedelijke moestuinen, die richting geeft aan het beleid en de versnippering van middelen en ideeën tegengaat.
Ook zien we een speciale rol weggelegd voor grotere tuinprojecten op het openbaar domein. De Stad kan er ecologische streefdoelen opleggen en een brede sociale participatie verzekeren. Bij initiatieven die door vrijwilligers gedragen worden, kan ze hiervoor actief begeleiding aanbieden. Op die manier worden dit dé plaatsen bij uitstek om te werken aan de principes van een rechtvaardige transitie. En dan wordt er echt getuinierd voor een betere toekomst!
Bibliografie
Agentschap Informatie Vlaanderen. (2019). Bodemafdekkingskaart (BAK) 5m resolutie (2018).
Aptekar, S., & Myers, J. S. (2020). The tale of two community gardens: green aesthetics versus food justice in the big apple. Agriculture and Human Values, 37(3), 779–792. https://doi.org/10.1007/s10460-019-10011-w
Belga. (2021, 19 april). Ongelijkheid tussen mannen en vrouwen is in Brussel nog groter geworden door corona. Knack. https://www.knack.be/
Bell, S., Fox-kämper, R., Keshavarz, N., Benson, M., Caputo, S., Noori, S., & Voigt, A. (Eds.). (2016). Urban allotment gardens in Europe. Routledge.
Blanckaert, C., Clissold, E., Commère, M., Joseph, M., Morel, T., Stroobants, V., & Van Hootegem, H. (2019). Duurzaamheid en armoede: Een bijdrage aan politiek debat en politieke actie. Tweejaarlijks Verslag 2018-2019.
Braswell, T. H. (2018). Fresh food, new faces: community gardening as ecological gentrification in St. Louis, Missouri. Agriculture and Human Values, 35(4), 809–822. https://doi.org/10.1007/s10460-018-9875-3
Bret, B. (2018). Spatial Justice and Geographic Scales. Justice Spatiale / Spatial Justice, 7, 1–14.
Boerse Poort. (z.d.). De akker. Geraadpleegd op 24 juni 2022 van https://boersepoort.be/tuinieren
Brugse Poort - Rooigem (z.d.). Hoeveel in - Stad Gent. https://hoeveelin.stad.gent/wijken/brugse-poort-rooigem/
Caputo, S., Schwab, E., & Tsiambaos, K. (2016). Emergent approaches to urban gardening. In S. Bell, R. Fox-kämper, N. Keshavarz, M. Benson, S. Caputo, S. Noori, & A. Voigt (Eds.), Allotment gardens in Europe (pp. 229–253). Routledge.
Castán Broto, V. (2017). Urban governance and the politics of climate change. World Development, 93, 1–15. https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2016.12.031
Castán Broto, V., & Bulkeley, H. (2013). A survey of urban climate change experiments in 100 cities. Global Environmental Change, 23(1), 92–102. https://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2012.07.005
CBS. (2021). Laag en langdurig laag inkomen. https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/85066NED/table?ts=165…
CBS. (2022). Regionale kerncijfers Nederland. https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/70072ned/table?ts=165…
Certomà, C., & Martellozzo, F. (2019). Cultivating urban justice? A spatial exploration of urban gardening crossing spatial and environmental injustice conditions. Applied Geography, 106, 60–70. https://doi.org/10.1016/j.apgeog.2019.03.007
Certomà, C., Noori, S., & Sondermann, M. (Eds.). (2019). Urban Gardening and the Struggle for Social and Spatial Justice. Manchester University Press.
Certomà, C., & Notteboom, B. (2017). Informal planning in a transactive governmentality: Re-reading planning practices through Ghent’s community gardens. Planning Theory, 16(1), 51–73. https://doi.org/10.1177/1473095215598177
Certomà, C., Sondermann, M., & Noori, S. (2019). Urban gardening and the quest for just uses of space in Europe. In C. Certomà, S. Noori, & M. Sondermann (Eds.), Urban gardening and the struggle for social and spatial Justice (pp. 1–32). Manchester University Press.
Coddens, R. (2020a). Gent tegen armoede: Armoedebeleidsplan. https://stad.gent/sites/default/files/media/documents/Beleidsnota%20Arm…
Coddens, R. (2020b). Gezondheid: Beleidsnota. https://stad.gent/sites/default/files/media/documents/Beleidsnota%20Gez…
Cohen, N., & Reynolds, K. (2015). Resource needs for a socially just and sustainable urban agriculture system: Lessons from New York City. Renewable Agriculture and Food Systems, 30(1), 103–114. https://doi.org/10.1017/S1742170514000210
Costa, S., Fox-kämper, R., Good, R., & Sentic, I. (2016). The position of urban allotment gardens in the urban fabric. In S. Bell, R. Fox-kämper, N. Keshavarz, M. Benson, S. Caputo, S. Noori, & A. Voigt (Eds.), Allotment gardens in Europe (pp. 201–228). Routledge.
De Bruyker, A. (2020a). Iedereen anders, allemaal Gent: Beleidsnota gelijke kansen en welzijn. https://stad.gent/sites/default/files/media/documents/Beleidsnota%20Gel…
De Bruyker, A. (2020b). De tuin van alle Gentenaars: Beleidsnota openbaar groen 2020-2025. https://stad.gent/sites/default/files/media/documents/Beleidsnota%20Ope…
De Bruyker, A. (2021). Samen stad maken begint in de wijken: Beleidsnota. https://stad.gent/sites/default/files/media/documents/Beleidsnota%20Sam…
De Decker, P. (2011). A garden of Eden? The promotion of the single-family house with a garden in Belgium before the Second World War. In V. Dewaelheyns, K. Bomans & H. Gulinck (Eds.), The powerful garden: Emerging views on the garden complex (pp. 27-50). Garant.
De Meubelfabriek. (2021, 10 juli). Voor 5euro koop je bij ons Funggent een starterkit waarbij je op je oude koffiegruis oesterzwammen kweekt. Boeiend proces [Bijgevoegde foto] [Status update]. Facebook. https://www.facebook.com/meubelfabriek/posts/3804924002953374
De Meubelfabriek. (2022, 11 maart). lenteweer=moestuinweer!!! 17 origines op 40 tuintjes maar alle 100% #brugsepoort #groen #tuin #moestuin #gent #brugsepoort #tijdelijkeinvullingen #diversiteit [Bijgevoegde foto’s] [Status update]. Facebook. https://www.facebook.com/meubelfabriek/posts/4577731715672595
Departement Omgeving Vlaanderen (2020). Landgebruikbestand 10m resolutie (2019).
De Urbanisten. (z.d.a). Sponge garden. https://www.urbanisten.nl/work/sponge-garden-dhkxw
De Urbanisten. (z.d.b). Tidal park Keilehaven. https://www.urbanisten.nl/work/tidal-park-keilehaven
Dhondt, J. (2021, 27 maart). “126 mensen staan op de wachtlijst om te kunnen wroeten in de aarde”: volkstuintjes zijn hip en gezellig. PZC. https://www.pzc.nl
Dhondt, J. (2022, 27 maart). Grote moestuin neemt oude betoncentrale over: “Een project voor en door de buurt”. Het Laatste Nieuws. https://www.hln.be
Dienst Stedenbouw en Ruimtelijke Planning. (2019). Ruimtelijk rendement in relatie tot Ruimte voor Gent. https://stad.gent/sites/default/files/media/documents/20190822_Ruimteli…
Dienst Stedenbouw en Ruimtelijke Planning. (2021). Meer leefkwaliteit creëren in dichtbevolkte wijken: Ontwerp bouwblokvisie voor verweven en vergroenen. https://stad.gent/sites/default/files/media/documents/20210301_NO_Ontwe…
Dierckx, S. (Ed.). (2019). Klimaat en sociale rechtvaardigheid. Gompel&Svacina.
Dikeç, M. (2001). Justice and the spatial imagination. Environment and Planning A, 33(10), 1785–1805. https://doi.org/10.1068/a3467
Doelstellingen van de Gentse voedselstrategie. (2022). https://stad.gent/sites/default/files/media/documents/Brochure%20Voedse…
Drilling, M., Giedych, R., & Ponizy, L. (2016). The Idea of Allotment Gardens and the Role of Spatial and Urban Planning. In S. Bell, R. Fox-Kämper, N. Keshavarz, M. Benson, S. Caputo, S. Noori, & A. Voigt (Eds.), Allotment gardens in Europe (pp. 35–61). Routledge.
Dufaux, F., Gervais-Lambony, P., Buire, C., & Desbois, H. (2011). Spatial Justice and the Right to the City: an interview with Edward SOJA. Justice Spatiale / Spatial Justice, 3.
European Commission. (2020). The Just Transition Mechanism: Making Sure No One Is Left Behind [Persbericht]. https://ec.europa.eu/commission/presscorner/api/files/attachment/860386…
Exner, A., & Schützenberger, I. (2018). Creative Natures: Community gardening, social class and city development in Vienna. Geoforum, 92, 181–195. https://doi.org/10.1016/j.geoforum.2018.04.011
Fainstein, S. S. (2010). The just city. Cornell University Press. http://www.jstor.org/stable/10.7591/j.ctt7zhwt
Federale Overheidsdienst Binnenlandse Zaken. (2007). Rijksregister (2006).
Federale Overheidsdienst Binnenlandse Zaken. (2022). Rijksregister (2021).
Fincher, R., & Iveson, K. (2012). Justice and Injustice in the City. Geographical Research, 50(3), 231–241. https://doi.org/10.1111/j.1745-5871.2011.00742.x
Gebiedsontwikkeling - M4H Rotterdam (z.d.). M4H Rotterdam. https://m4hrotterdam.nl/gebiedsontwikkeling/
Geels, F. W. (2002). Technological transitions as evolutionary reconfiguration processes: A multi-level perspective and a case-study. Research Policy, 31(8–9), 1257–1274. https://doi.org/10.1016/S0048-7333(02)00062-8
Geels, F. W. (2005). Technological transitions and system innovations. Edward Elgar Publishing Limited. https://doi.org/10.4337/9781845424596
Gemeente Rotterdam. (z.d.a). Groenmakelaar. Rotterdam. https://www.rotterdam.nl/wonen-leven/groenmakelaar/
Gemeente Rotterdam. (z.d.b). Stadslandbouw. Rotterdam. https://www.rotterdam.nl/wonen-leven/stadslandbouw/
Gemeente Rotterdam. (2012). Food & the City: Stimuleren van stadslandbouw in en om Rotterdam. https://archief12.archiefweb.eu/archives/archiefweb/20200816130437/http…
Göttl, I., & Penker, M. (2020). Institutions for collective gardening: A comparative analysis of 51 urban community gardens in anglophone and German-speaking countries. International Journal of the Commons, 14(1), 30–43. https://doi.org/10.5334/ijc.961
Grin, J., Rotmans, J., & Schot, J. (2010). Transitions to sustainable development. Routledge.
GroenGoed Rotterdam. (z.d.a). Manifest: Groen is Goed! https://groengoedrotterdam.com/manifest-groen-is-goed/
GroenGoed Rotterdam. (z.d.b). Stichting GroenGoed. https://groengoedrotterdam.com/stichting-groengoed/
GroenGoed Rotterdam. (2019). Drie-jaren beleidsplan GroenGoed. https://groengoedrotterdam.files.wordpress.com/2020/01/drie-jaren-belei…
GroenGoed Rotterdam. (2021). GroenGoed jaarverslag 2020. https://groengoedrotterdam.com/wp-content/uploads/2021/03/GroenGoed-Jaa…
GroenGoed Rotterdam. (2022, 12 juni). Vredestuin werkmoment vandaag. [Bijgevoegde foto’s] [Status update]. Facebook. https://www.facebook.com/GroenGoedRotterdam/posts/3225055347707206
Grommen, S. (2021, 16 december). Verplichte gemeenschapsdienst voor langdurig werklozen komt er: “Zo behouden ze sociale vaardigheden”. vrtNWS. https://www.vrt.be/vrtnws
Håkansson, I. (2021). Goals and persistence of sustainability experiments in divergent urban contexts: Urban agriculture and a geodemographic classification in London. Local Environment, 26(6), 736–753. https://doi.org/10.1080/13549839.2021.1916900
Harvey, D. (1973). Social justice and the city. University of Georgia Press. http://www.jstor.org/stable/j.ctt46nm9v
Holemans, D. (2021, 7 september). Klimaatbeleid moet gele en groene hesjes verzoenen. De Standaard. https://www.standaard.be/
Holland, L. (2004). Diversity and connections in community gardens: a contribution to local sustainability. Local Environment, 9(3), 285–305. https://doi.org/10.1080/1354983042000219388
Horst, M., McClintock, N., & Hoey, L. (2017). The intersection of planning, urban agriculture, and food justice: A review of the literature. Journal of the American Planning Association, 83(3), 277–295. https://doi.org/10.1080/01944363.2017.1322914
100 Days of Possibility. (2021). Earth Overshoot Day. https://www.overshootday.org/
Ioannou, B., Morán, N., Sondermann, M., Certomà, C., & Hardman, M. (2016). Grassroots gardening movements. In S. Bell, R. Fox-Kämper, N. Keshavarz, M. Benson, S. Caputo, S. Noori, & A. Voigt (Eds.), Allotment gardens in Europe (pp. 62–90). Routledge.
IPCC. (2022). Climate change 2022: Impacts, adaptation, and vulnerability. Contribution of Working Group II to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [H.-O. Pörtner, D.C. Roberts, M. Tignor, E.S. Poloczanska, K. Mintenbeck, A. Alegría, M. Craig, S. Langsdorf, S. Löschke, V. Möller, A. Okem, B. Rama (eds.)]. Cambridge University Press. In Press.
Keshavarz, N., & Bell, S. (2016). A history of urban gardens in Europe. In S. Bell, R. Fox-kämper, N. Keshavarz, M. Benson, S. Caputo, S. Noori, & A. Voigt (Eds.), Allotment gardens in Europe (pp. 8–32). Routledge.
Koninklijke Vereniging Volkstuin Werk van den Akker - vzw Sint-Amandsberg. (2007). Liber amicorum: Vriendenboek. https://www.volkstuinenslotenkouter.net/uploads/4/2/3/4/4234204/++final…
Langegger, S., & Langegger, S. (2011). Toward a community garden typology Are Community Gardens Heterotopias? Establishing a Researchable Typology of Denver’s Community Gardens in Terms of Heterotopic Attributes. https://www.researchgate.net/publication/275973160
Langemeyer, J., Latkowska, M. J., & Gómez-Baggethun, E. N. (2016). Ecosystem services from urban gardens. In S. Bell, R. Fox-kämper, N. Keshavarz, M. Benson, S. Caputo, S. Noori, & A. Voigt (Eds.), Allotment gardens in Europe (pp. 115–142). Routledge.
Levy, C. (1996). The process of institutionalising gender in policy and planning: The “web” of institutionalisation. In Working Papers, UCL Development Planning Unit (Issue Working Paper 74).
Lindsen, C. (2015, 29 januari). Rotterdamse Keileweg: Van hoeren naar hipsters. AD. https://www.ad.nl/
McClintock, N. (2014). Radical, reformist, and garden-variety neoliberal: Coming to terms with urban agriculture’s contradictions. Local Environment, 19(2), 147–171. https://doi.org/10.1080/13549839.2012.752797
Milbourne, P. (2012). Everyday (in)justices and ordinary environmentalisms: Community gardening in disadvantaged urban neighbourhoods. Local Environment, 17(9), 943–957. https://doi.org/10.1080/13549839.2011.607158
Mouvement des Gilets jaunes. (2022, 22 juni). In Wikipedia. Geraadpleegd op 28 juni 2022 van https://fr.wikipedia.org/wiki/Mouvement_des_Gilets_jaunes
Newton, C. (2021). The role of government initiated urban planning experiments in transition processes and their contribution to change at the regime level. Sustainability (Switzerland), 13(5), 1–14. https://doi.org/10.3390/su13052419
Over De Site. (z.d.). De Site. Geraadpleegd op 16 juni 2022 van http://www.rabotsite.be/nl/over-de-site/beleid
Pérez, C. (2006). Re-specialisation and the deployment of the ICT paradism: an essay on the present challenges of globalisation. Technical Report Series. http://beyondthetechrevolution.com/wp-content/uploads/2014/10/2006_Resp…
Pitt, H. (2019). Limits to growth? Why gardening has limited success growing inclusive communities. In C. Certomà, S. Noori, & M. Sondermann (Eds.), Urban gardening and the struggle for social and spatial justice (pp. 146–169). Manchester University Press.
Reset.Vlaanderen. (z.d.a) Herfstschool sociaal klimaatbeleid. https://reset.vlaanderen/agenda/herfstschool/
Reset.Vlaanderen. (z.d.b). Historiek. https://reset.vlaanderen/historiek/
Reynolds, K. (2015). Disparity despite diversity: Social injustice in New York City’s urban agriculture system. Antipode, 47(1), 240–259. https://doi.org/10.111/anti.12098
Rooms, B. (2020, 18 mei). Coronacrisis treft kinderen en jongeren in kwetsbare situaties hard: meer dan de helft voelt zich slecht in zijn vel. vrtNWS. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/
Roy, P. (2019). Community gardening for integrated urban renewal in Copenhagen: securing or denying minorities’ right to the city? In C. Certomà, S. Noori, & M. Sondermann (Eds.), Urban gardening and the struggle for social and spatial justice (pp. 122–145). Manchester University Press.
Ruimte voor Gent: Structuurvisie 2030. (2018). https://stad.gent/sites/default/files/media/documents/Structuurvisie%20…
Segers, Y., & Van Molle, L. (2007). Volkstuinen: Een geschiedenis. Davidsfonds.
Sengers, F., Berkhout, F., Wieczorek, A. J., & Raven, R. (2016). Experimenting in the city: Unpacking notions of experimentation for sustainability. In The experimental city (pp. 15–31). Routledge.
Sennett, R. (2018). Stadsleven: Een visie op de metropool van de toekomst. Meulenhoff.
Soja, E. W. (2009). The City and Spatial Justice. Justice Spatiale / Spatial Justice, 1. https://doi.org/10.4000/books.pupo.415
Stad Gent. (z.d.a). Buurtfruit Gent. https://stad.gent/nl/groen-milieu/klimaat/eten-van-hier/duurzame-voedin…
Stad Gent. (z.d.b). Gelote wijkpanels. Participatie Stad Gent. https://participatie.stad.gent/pages/gelote-wijkpanels
Stad Gent. (z.d.c). Gent en Garde. Participatie Stad Gent. https://participatie.stad.gent/nl-BE/folders/gent-en-garde-projectmap
Stad Gent. (z.d.d). Geschiedenis van de binnenstad. Geraadpleegd op 15 juni 2022 van https://stad.gent/nl/binnenstad/over-de-wijk/geschiedenis-van-de-binnen…
Stad Gent. (z.d.e). Moestdazo. Participatie Stad Gent. https://participatie.stad.gent/nl-BE/projects/gent-en-garde-moestdatzo-1
Stad Gent. (z.d.f). Ondersteuning voor je duurzaam voedselproject. https://stad.gent/nl/groen-milieu/klimaat/eten-van-hier/duurzame-voedin…
Stad Gent. (z.d.g). Ontdek Gent. Geraadpleegd op 15 juni 2022 van https://stad.gent/nl/over-gent-stadsbestuur/over-gent/gent-promoten/ont…
Stad Gent. (z.d.h). Wijkbudget Gent. Participatie Stad Gent. https://participatie.stad.gent/nl-BE/folders/wijkbudget-gent-tijd-voor-…
Stad Gent. (2002). Demografische gegevens (2001). Departement Bevolking en Welzijn – Dienst Burgerzaken.
Stad Gent. (2017, 25 september). 10 Jaar De Site: of hoe tijdelijke invulling buurtbeheer op de kaart zet [Persbericht]. Stad Gent (Persruimte). https://persruimte.stad.gent/159088-10-jaar-de-site-of-hoe-tijdelijke-i…
Stad Gent. (2018, 15 november). Stad Gent haalt internationale prijs binnen voor lokale voedselstrategie [Persbericht]. Stad Gent (Persruimte). https://persruimte.stad.gent/169649-stad-gent-haalt-internationale-prij…
Stad Gent. (2018, 15 december). Nieuwe coalitie heeft bestuursakkoord klaar [Persbericht]. Stad Gent (Persruimte). https://persruimte.stad.gent/170348-nieuwe-gentse-coalitie-heeft-bestuu…
Stad Gent. (2019, 26 september). Stad Gent wint UN Global Climate Action Award. https://stad.gent/nl/groen-milieu/nieuws-evenementen/stad-gent-wint-un-…
Stad Gent. (2021). Bijlage 1 ‘Organogrammen’. https://stad.gent/sites/default/files/media/documents/Organogram__dd._0…
Stad Gent. (2021, 5 november). Gent wint Eurocities-award met voedselstrategie ‘Gent en Garde’ [Persbericht]. Stad Gent (Persruimte). https://persruimte.stad.gent/203932-gent-wint-eurocities-award-met-voed…
Stad Gent. (2022). Demografische gegevens (2021). Departement Bevolking en Welzijn – Dienst Burgerzaken.
Stad Gent, Heyse T. (2020). Klimaatplan 2020-2025 [beleidsnota]. https://stad.gent/sites/default/files/media/documents/Klimaatplan%20Gen…
Statistiek Vlaanderen. (2021). Bebouwde oppervlakte. Vlaanderen. Geraadpleegd op 15 juni 2022 van https://www.vlaanderen.be/statistiek-vlaanderen/ruimtegebruik/bebouwde-…
Steffen, W., & Morgan, J. (2021). From the Paris Agreement to the Anthropocene and Planetary Boundaries Framework: An interview with Will Steffen. Globalizations, 18(7), 1298–1310. https://doi.org/10.1080/14747731.2021.1940070
Stichting Voedseltuin Rotterdam. (2022). Jaarverslag 2021. https://voedseltuin.com/wp-content/uploads/2022/03/inhoudelijk_jaarvers…
STRUIK. (2022, 13 maart). STRUIK heeft 9 nieuwe foto’s toegevoegd aan het album “2de opbouwweekend STRUIK 12-13/03/2022” [Bijgevoegde foto’s] [Status update]. Facebook. https://www.facebook.com/struikgent/posts/pfbid0ryBiUvRBPfRFAKJEswiN6uQ…
SumResearch (2015). Visie op landbouw in de stedelijke omgeving van Gent in 2030 en de ruimtelijke vertaling ervan: Eindrapport. https://stad.gent/sites/default/files/page/documents/20150324_NO_Eindra…
Swilling, M. (2020). The age of sustainability. Routledge.
Swilling, M., & Annecke, E. (2012). Just transitions. UCT Press.
Transport & Environment. (2022). EU ports’ climate performance. [Briefing].https://www.transportenvironment.org/wp-content/uploads/2022/02/2202_Po…
United Nations. (2021). The Sustainable Development Goals Report 2020. https://unstats.un.org/sdgs/report/2020/The-Sustainable-Development-Goa…
Urban agriculture for resilient cities. (z.d.). URBACT. https://urbact.eu/rurban-second-wave
Van Damme, S. (2022, 27 februari). Enthousiaste handen bereiden nieuwe groene plek voor: “Grote moestuin met buitenklas en blotevoetenpad”. Het Laatste Nieuws. www.hln.be
Van den Bossche, A. (2018). Sociale dynamieken in collectieve moestuinen. https://vicinia.be/9486_BRO_VICINIA_4_NL-1
Van Wymeersch, E., Oosterlynck, S., & Vanoutrive, T. (2019). The political ambivalences of participatory planning initiatives. Planning Theory (London, England), 18(3), 359–381. https://doi.org/10.1177/1473095218812514
Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek. (2017). Aandeel van de totale oppervlakte dat ingenomen wordt door wijkgroen (2016).
Voedseltuin Rotterdam. (z.d.a). Broedplaats. https://voedseltuin.com/home/broedplaats/
Voedseltuin Rotterdam. (z.d.b). Een gezonde stad.https://voedseltuin.com/home/een-gezonde-stad/
Voedseltuin Rotterdam. (z.d.c). Info [Facebook-profiel]. Facebook. https://www.facebook.com/voedseltuinrotterdam/about/?ref=page_internal
Voedseltuin Rotterdam. (z.d.d). Startpagina [Facebook-profiel]. Facebook. https://www.facebook.com/voedseltuinrotterdam/
Voedseltuin Rotterdam. (2019, 30 augustus). Onlangs zijn door Grace, (nieuwe kantoormedewerker) met de drone schitterende luchtfoto’s van de tuin gemaakt! [Bijgevoegde foto’s] [Status update]. Facebook. https://www.facebook.com/voedseltuinrotterdam/posts/1916557438446798
Voedseltuin Rotterdam. (2020, 11 april). Twee dagen per week (en soms ook op andere dagen) is een klein groepje vrijwilligers (en de coördinatoren) bezig met [Bijgevoegde foto’s] [Status update]. Facebook. https://www.facebook.com/voedseltuinrotterdam/posts/2375796639189540
Volkstuinen Gentbrugge. (z.d.). Historiek. https://www.volkstuinen-gentbrugge.be/historiek/
Volkstuintjes op De Site. (z.d.). De Site. Geraadpleegd op 16 juni 2022 van http://www.rabotsite.be/nl/de-site/volkstuintjes
Voorland en KU Leuven. (2020). Evaluatiestudie volkstuinen. In opdracht van de Vlaamse Landmaatschappij
Watteeuw, F. (2021). Stedenbouw, architectuur, publieke ruimte, mobiliteit, historisch patrimomium en erfgoed: Beleidsnota. https://stad.gent/sites/default/files/media/documents/Beleidsnota%20Ste…
Williams, M. (2017). Searching for actually existing justice in the city. Urban Studies, 54(10), 2217–2231. https://doi.org/10.1177/0042098016647336
Young, I. M. (1990). Justice and the politics of difference (Vol. 2, Issue 2). Princeton University Press.
