Delvaux's droomwereld: van grondlaag tot vernis
In 2022 is het 125 jaar geleden dat Paul Delvaux het levenslicht zag. De man, zelf net geen eeuwling, schilderde vanaf de jaren 1920 tot 1989 een imposant oeuvre bij elkaar. Hoog tijd dus om één van zijn werken onder de loep te nemen. In een grootschalige onderzoekscampagne is zijn schilderij ‘De Roze Strikken’ uit 1937 volledig doorgelicht. Daarvoor zijn niet minder dan zeven internationale teams naar het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten (KMSKA) in Antwerpen afgereisd.
De Roze Strikken: Een topstuk in de collectie van het KMSKA
Delvaux staat bekend om zijn dromerige schilderijen met naakte vrouwen. Op latere leeftijd trok hij van Brussel naar een rustigere gemeente in Veurne. Hij wordt daarom ook wel eens de slaapwandelaar van Sint-Idesbald genoemd. ‘De Roze Strikken’ is een van de eerste schilderijen uit de periode waarin hij zijn artistieke vrijheid vond. Hoewel surrealistisch van inslag, door het verzamelen van elementen die eigenlijk niets met elkaar te maken (kunnen) hebben, weigerde de kunstenaar zijn werken zo te noemen. Het belangrijkste in zijn leven was te kunnen schilderen, zonder gevangen te zitten in de regels van een bepaalde groepering.
I like his approach to life. He is a great artist, one of the most famous in the world. He has been lumped in with the surrealists. That is fine, but over and above that he is an exceptional painter (Andy Warhol over Paul Delvaux)
‘De Roze Strikken’, tot Vlaams Topstuk benoemd door de overheid vanwege haar artistieke kwaliteiten, werd door het museum recent gerestaureerd. Daarbij kwam aan het licht dat Delvaux olie-eilandjes had achtergelaten op het verfoppervlak, onder een niet-originele vernislaag.
Deze ontdekking gaf aanleiding tot een diepgaand materiaaltechnisch onderzoek. Want hoewel er tientallen boeken bestaan over het leven van de kunstenaar en de interpretatie van zijn werk, is er totnogtoe weinig onderzoek gedaan naar hoe zijn schilderijen tot stand zijn gekomen. Zouden er nog meer verrassingen te ontdekken vallen?
Het schilderij door heel veel ogen bekeken
Om Delvaux’s schilderpraktijk in kaart te brengen zijn verschillende methoden gecombineerd. ‘De Roze Strikken’ werd onder meer onderworpen aan beeldvormingstechnieken en chemische analyses voor het achterhalen van de materialen. Veel van de onderzoeksmethoden werden uitgevoerd door Europese teams via het Iperion-initiatief: Na het beoordelen van een projectvoorstel door experten uit de wetenschappelijke erfgoedwereld, werd groen licht gegeven om een tiental instrumenten op het kunstwerk los te laten. Daarnaast werden verfmonsters genomen om de laagopbouw te reconstrueren. Deze werden door de Universiteit Antwerpen en het labo schilderkunst van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (Brussel) geanalyseerd. Om een zo compleet mogelijk beeld van Delvaux’s praktijk te kunnen schetsen, zijn deze methodes verder aangevuld met informatie uit biografische boeken, videomateriaal en restauratiedossiers van werken uit dezelfde periode als ‘De Roze Strikken’.
Onderzoekers aan het werk in het KMSKA. © Foundation Paul Delvaux, Sint-Idesbald - SABAM Belgium, 2022, Paul Delvaux, De Roze Strikken, inv.no. 2850, Collectie KMSKA - Vlaamse Gemeenschap
Traditionele schilder in een avant-gardistische omgeving
Het kunstwerk is ontstaan in een turbulente periode. Niet alleen lag Wereldoorlog Twee op de loer, ook de kunststromingen volgden elkaar in snel tempo op. De strikte, op regels gestoelde schilderkunst die werd aangeleerd op de academies maakte plaats voor experimenten in vorm en materiaal. Kunst moest een weerspiegeling worden van een evoluerende, moderne maatschappij.
Hoewel de moderniteit ook zichtbaar was in de uitvinding van bijvoorbeeld nieuwe schildermaterialen, bleef Delvaux vasthouden aan zijn gewoontes. Zo bleek tijdens het onderzoek dat hij een traditioneel verfpalet hanteerde. We konden onder meer ultramarijn, vermiljoen, ijzerhoudende aardekleuren en een rode lak identificeren. Hij plaatste de kleuren soms in lagen over elkaar, maar vermengde ze ook nat-in-nat op het doek zelf. Bovendien detecteerden we een wijziging in de compositie.
Teststalen om de glansgraad van de vernissen en olie te beoordelen.
Tot slot legden we een link tussen de olie-eilandjes die door de restauratoren werd gevonden, en de pigmenten. Sommige pigmenten staan erom bekend ‘in te schieten’, wat betekent dat ze bij droging mat worden. Om de proef op de som te nemen, maakten we een aantal teststalen. Zo konden we de glansgraad beoordelen voor en na het toevoegen van een olielaag. Wat bleek? Na het drogen vertoonden de kleuren een verschil in glans. Dit was afhankelijk van het soort pigment, maar ook van de ondergrond en de opbouw van de verflagen. Na het toevoegen van een olielaag, zagen we dat de kleuren werden gesatureerd. Met andere woorden: ze kregen allemaal opnieuw een (gelijke) glans.
Delvaux trachtte waarschijnlijk een gelijkmatig uitzicht te verkrijgen via deze plaatselijk olielaagjes, zodat hij het werk niet volledig hoefde te vernissen.
De bevindingen uit dit onderzoek openen de deur naar vergelijkingen met andere werken uit Delvaux’s oeuvre. Zo kan, naast de bestaande iconografische evolutie, ook een overzicht ontstaan van het materiaalgebruik doorheen zijn carrière. Een mooi verjaardagscadeau, nietwaar?
‘De Roze Strikken’ is vanaf 24 september opnieuw in volle glorie te bewonderen in het vernieuwde KMSKA.
Bibliografie
Boeken
Ashok Roy. Artists’ Pigments: A Handbook of Their History and Characteristics. Vol. 2. 4 vols. New York: Archetype Publications Ltd, 2012.
Barthelman, Z., and Julie van Deun. Paul Delvaux: Odyssee van Een Droom. Wommelgem: Paul Delvaux Stichting en BAI, 2007.
Bender, Cornelis. Het herstellen van schilderijen. Vol. 1947–1951. Kunstvoordrachten. Antwerpen: Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, 1948.
Bock, Paul-Aloïse de. Paul Delvaux : l’homme, le peintre, psychologie d’un art. Bruxelles: Laconti, 1967.
Brasseur, Camille. Paul Delvaux. De Man Die van Treinen Hield. Translated by Hilde Pauwels. Gent: Editions Snoeck, 2021.
Bucklow, Spike. ‘The Classification of Craquelure Patterns’. In The Conservation of Easel Paintings, edited by Joyce Hill Stoner and Rebecca Rushfield. London: Routledge, 2012.
Butor, Michel Clair Jean Houbart-Wilkin Suzanne. Delvaux [catalogue de l’oeuvre peint, 1975]. Bruxelles: Cosmos, 1975.
Buxbaum, Gunter, and Pfaff, eds. Industrial Inorganic Pigments. 3rd ed. Weinheim, Germany: John Wiley & Sons, 2005.
Carels, Guy, and Charles Van Deun. Paul Delvaux: Sa Vie. Wommelgem: Fondation Paul Delvaux, 2004.
Casadio, Francesca, Katrien Keune, Petria Noble, Annelies Van Loon, Ella Hendriks, Silvia A Centeno, and Gillian Osmond. Metal Soaps in Art. Springer, 2019.
D. C. Creagh and David A. Bradley, eds. Radiation in Art and Archeometry. 1st ed. Amsterdam ; New York: Elsevier Science, 2000.
Debra, Maurice, and Paul Delvaux. Wandelingen & Gesprekken Met Delvaux. Edited by P. Th. Boyens. Tielt: Lannoo, 1991.
Eastaugh, N., V. Walsh, R. Siddal, and T. Chaplin. The Pigment Compendium: A Dictionary of Historical Pigments, 2004.
Echlin, Patrick. Handbook of Sample Preparation for Scanning Electron Microscopy and X-Ray Microanalysis. New York: Springer, 2009.
Emerson, Barbara. Delvaux. Mercatorfonds, 1985.
FitzHugh, Elisabeth West, ed. Artist’s Pigments: Handbook of Their History and Characteristics. Vol. 3. 4 vols. New York: Archetype Publications, 1997.
Ghêne, Pierre, Gillemon, Daniële, Patrick Derom Gallery (Brussels),. Paul Delvaux de besloten wereld. Antwerpen: Pandora, 2000.
Goldstein, Joseph. Scanning Electron Microscopy and X-Ray Microanalysis. 4th edition. New York, NY: Springer Science+Business Media, LLC, 2017.
Horie, Velson C. Materials for Conservation. Organic Consolidants, Adhesives and Coatings. 2nd ed. London: Butterworth-Heinemann, 2010.
Jonckheere, Koenraad. Another History of Art: 2500 jaar Europese kunstgeschiedenis. Brugge: Hannibal, 2020.
Larkin, Peter. Infrared and Raman Spectroscopy: Principles and Spectral Interpretation. United States: Elsevier, 2011.
Mertens, Phil. ‘Académie Royale Des Beaux-Arts de Bruxelles, 275 Ans d’enseignement’. Gent: Gemeentekrediet, 1987.
Meuris, Jacques. Dawn over the City. Edited by Isy Brachot. Oeuvres Ouvertes. Ghent: Snoeck-Ducaju, 1990.
Panofsky, E., and C.E. Norton. Early Netherlandish Painting, Its Origins and Character. Charles Eliot Norton Lectures. Harvard University Press, 1966.
Robert L. Feller. Artists’ Pigments: A Handbook of Their History and Characteristics. Vol. 1. Vol. 1, 1986.
Rushfield, Rebecca, and Joyce Hill Stoner. The Conservation of Easel Paintings. London: Routledge, 2012.
Smith, Ewen, and Geoffrey Dent. Modern Raman Spectroscopy: A Practical Approach. Second edition. Hoboken, NJ: Wiley, 2019.
Smith, Laurajane. Uses of Heritage. Routledge, 2006.
Spaak, Claude. Paul Delvaux. Vol. 2. 6 vols. Monographieën over Belgische Kunst. Antwerp: De Sikkel, 1948.
Verougstraete, Hélène. Frames and Supports in 15th and 16th Century Southern Netherlandish Painting. Brussels: Royal Institute for Cultural Heritage, maart 2019.
Virgil, Elliot. Traditional Oil Painting: Advanced Techniques and Concepts from the Renaissance to the Present. New York: Watson-Guptil, 2007.
Boeksecties
Gettens, Rutherford, Hermann Kühn, and W.T. Chase. ‘Lead White’. In Artists’ Pigments. A Handbook of Their History and Characteristics, Vol. 2. Washington, DC: National Gallery of Art, 1993.
Feller, Robert L. ‘Barium Sulfate - Natural and Synthetic’. In Artists’ Pigments: A Handbook of Their History and Characteristics. Vol. 1, edited by Robert L. Feller, Vol. 1. New York: Oxford University Press, 1986.
Kubik, Maria. ‘Hyperspectral Imaging: A New Technique for the Non-Invasive Study of Artworks’. In Physical Techniques in the Study of Art, Archaeology and Cultural Heritage, edited by Dudley Creagh and David Bradley, 1st ed., 2:198–255. Amsterdam, The Netherlands: Elsevier Science, 2007.
Laver, Marilyn. ‘Titanium Dioxide Whites’. In Artist’s Pigments: Handbook of Their History and Characteristics, edited by Elisabeth West FitzHugh, Vol. 3. New York: Archetype Publications, 1997.
Pause, Rika, Klaas Jan van den Berg, and Johan Neevel G. ‘Synthetic Organic Pigments in Talens Oil Paint 1920–1950 – The Case of Vermillion Imit’. In Conservation of Modern Oil Paintings. Switzerland: Springer.
Saurat, Marie-France. ‘Paul Delvaux’. In Encounters with Great Painters, by Claude Azoulay and Roger Thérond. New York: Harry N. Abrams, 2001.
Schweppe, Helmut, and Heinz Roosen-Runge. ‘Carmine’. In Artist’s Pigments: A Handbook of Their History and Characteristics. Vol. 1, Vol. 1. New York: Oxford University Press, 1986.
Townsend, Joyce, and Alan Phenix. ‘A Brief Survey of Historical Varnishes’. In The Conservation of Easel Paintings, edited by Joyce Hill Stoner and Rebecca Rushfield. London: Routledge, 2012.
Artikels
Alfeld, Matthias. ‘MA-XRF for Historical Paintings: State of the Art and Perspective’. Microscopy and Microanalysis26, no. S2 (August 2020): 72–75. https://doi.org/10.1017/S1431927620013288.
Batur Çay, Meral. ‘Symbols in the Paintings of Surrealist Painter Paul Delvaux’. Turkish Online Journal of Design Art and Communication 11, no. 3 (2021): 922–31.
Buzgar, Nicolae, Andrei Buzatu, and Ioan Sanislav. ‘The Raman Study of Certain Sulfates’. Analele Stiintifice Ale Universitatii “Al. I. Cuza” Din Iasi. Seria Geologie LV (1 January 2009): 5–23.
Caputo, Caterina. ‘E.L.T. Mesens et Les Strategies de Diffusion de l’art Des Surréalistes. Le Cas Paul Delvaux En Grande Bretagne’. In Le Surréalisme et l’argent, edited by Julia Drost, Fabrice Flahutez, and Martin Schieder, 231–46. arthistoricum.net: DFK Universitätsbibliothek Paris-Heidelberg, 2021. https://doi.org/10.11588/arthistoricum.612.
Carlyle, Leslie, and Ella Hendriks. ‘Visiting Claessens, Artists’ Canvas Manufacturers’, News in Conservation, no. 11 (2009).
Cosentino, Antonino. ‘Identification of Pigments by Multispectral Imaging; a Flowchart Method’. Heritage Science 2, no. 1 (2014): 8. https://doi.org/10.1186/2050-7445-2-8.
Doherty, Brenda, Costanza Miliani, Ina Vanden Berghe, Antonio Sgamellotti, and Brunetto Giovanni Brunetti. ‘Micro-Raman Spectroscopic Study of Artificially Aged Natural and Dyed Wool’. Journal of Raman Spectroscopy39, no. 5 (May 2008): 638–45. https://doi.org/10.1002/jrs.1899.
Ford, Thierry, Magdalena Iwanicka, Elena Platania, Piotr Targowski, and Ella Hendriks. ‘Munch and Optical Coherence Tomography: Unravelling Historical and Artist Applied Varnish Layers in Painting Collections’. The European Physical Journal Plus 136, no. 9 (September 2021): 899. https://doi.org/10.1140/epjp/s13360-021-01758-5.
Fredheim, L. Harald, and Manal Khalaf. ‘The Significance of Values: Heritage Value Typologies Re-Examined’. International Journal of Heritage Studies 22, no. 6 (2 July 2016): 466–81. https://doi.org/10.1080/13527258.2016.1171247.
Rogge, Corina E., and Krista Lough. ‘Fluorescence Fails: Analysis of UVA-Induced Visible Fluorescence and False-Color Reflected UVA Images of Tintype Varnishes Do Not Discriminate Between Varnish Materials’. Journal of the American Institute for Conservation 55, no. 2 (2 April 2016): 138–47. https://doi.org/10.1080/01971360.2016.1155813.
Heuvel, Lisanne, Inez van der Werf, Coos Waas, and Klaas Jan Van den Berg. ‘Approaches to the Identification of Royal Talens ETA (Emulsion) Paint in Objects of Art’, 97–107, 2019. https://doi.org/10.1007/978-3-030-19254-9_7.
Invernizzi, Claudia, Tommaso Rovetta, Maurizio Licchelli, and Marco Malagodi. ‘Mid and Near-Infrared Reflection Spectral Database of Natural Organic Materials in the Cultural Heritage Field’. Edited by David Touboul. International Journal of Analytical Chemistry 2018 (1 October 2018): 7823248. https://doi.org/10.1155/2018/7823248.
Kauffmann, Thomas H., Ninel Kokanyan, and Marc D. Fontana. ‘Use of Stokes and Anti‐Stokes Raman Scattering for New Applications’. Journal of Raman Spectroscopy 50, no. 3 (March 2019): 418–24. https://doi.org/10.1002/jrs.5523.
MacDonald, Lindsay W., Tatiana Vitorino, Marcello Picollo, Ruven Pillay, Michał Obarzanowski, Joanna Sobczyk, Sérgio Nascimento, and João Linhares. ‘Assessment of Multispectral and Hyperspectral Imaging Systems for Digitisation of a Russian Icon’. Heritage Science 5, no. 1 (12 September 2017): 41. https://doi.org/10.1186/s40494-017-0154-1.
Marton, M., M. Vojs, E. Zdravecká, M. Himmerlich, T. Haensel, S. Krischok, M. Kotlár, P. Michniak, M. Veselý, and R. Redhammer. ‘Raman Spectroscopy of Amorphous Carbon Prepared by Pulsed Arc Discharge in Various Gas Mixtures’. Edited by Roberto Flammini. Journal of Spectroscopy 2013 (25 November 2012): 467079. https://doi.org/10.1155/2013/467079.
Pause, Rika, Inez Werf, and Klaas Jan Van den Berg. ‘Identification of Pre-1950 Synthetic Organic Pigments in Artists’ Paints. A Non-Invasive Approach Using Handheld Raman Spectroscopy’. Heritage 4 (17 July 2021): 1348–65. https://doi.org/10.3390/heritage4030073.
Scott, David. ‘Words in the Paintings of Paul Delvaux’. Textyles. Revue Des Lettres Belges de Langue Française17, no. 18 (2005).
Swicklick, Michael. ‘French Painting and the Use of Varnish, 1750-1900’. Studies in the History of Art 41 (1993): 156–74.
Talley Jr, M Kirby, and Karin Groen. ‘Thomas Bardwell and His Practice of Painting: A Comparative Investigation Between Described and Actual Painting Technique’. Studies in Conservation 20, no. 2 (1975): 44–108.
Targowski, Piotr, and Magdalena Iwanicka. ‘Optical Coherence Tomography: Its Role in the Non-Invasive Structural Examination and Conservation of Cultural Heritage Objects—a Review’. Applied Physics A 106, no. 2 (1 February 2011). https://doi.org/10.1007/s00339-011-6687-3.
Tirat, Sophie, Ilaria Degano, Jean-Philippe Echard, Agnès Lattuati-Derieux, Anna Lluveras-Tenorio, Arul Marie, Stéphane Serfaty, and Jean-Yves Le Huerou. ‘Historical Linseed Oil/Colophony Varnishes Formulations: Study of Their Molecular Composition with Micro-Chemical Chromatographic Techniques’. Microchemical Journal 126 (1 May 2016): 200–213. https://doi.org/10.1016/j.microc.2015.11.045.
Vagnini, M., C. Miliani, L. Cartechini, P. Rocchi, B. G. Brunetti, and A. Sgamellotti. ‘Ft-Nir Spectroscopy for Non-Invasive Identification of Natural Polymers and Resins in Easel Paintings’. Analytical and Bioanalytical Chemistry 395, no. 7 (December 2009): 2107–18. https://doi.org/10.1007/s00216-009-3145-6.
Rapporten
Beatriz Lorente. ‘Treatment Report’, 30 September 2021.
Decq, Louise. ‘2021.14659 - Paul Delvaux - De Roze Strikken’, Departement Laboratoria - Labo Schilderkunst, 17 September 2021, 18.
Iwanicka, Magdalena. ‘Paul Delvaux, The Pink Bows. OCT – Preliminary Results’, 2021.
Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen. ‘Korte Beschrijving Inv 2850 Paul Delvaux’, 2021.
Conferentie artikels
Castiello, Alejandra Petersen. ‘Lucien Pissaro and the Diffusion of a Matte Aesthetic to London, 1880-C.1921’. edited by A Wallert. Amsterdam: Rijksmuseum, 2013.
Defeyt, Catherine, A. Defeyt, E. Derzelle, F. Vandepitte, and David Strivay. ‘Paul Delvaux: The Gesture Behind the Images Study of Eleven Oil Paintings by Non-Invasive Techniques’, 2022.
Databases
Bayliss, Sarah. ‘9382 - Pruisischblauw’. LOIS Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, n.d. https://lois.cultureelerfgoed.nl/?wicket:interface=:6::::
LOIS Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. ‘Research Object Result’, n.d. https://lois.cultureelerfgoed.nl/?wicket:interface=:6::::
Thesissen
Bierings, Juul. ‘Spoorloos vernist? De ontwikkeling van een analysemodel voor onderzoek naar de originaliteit van schilderijvernissen met een toepassing op zeven schilderijen van George Hendrik Breitner in de collectie van het Rijksmuseum Amsterdam.’ Universiteit van Amsterdam, 2015.
Gurp, Femke van. ‘BIJZONDERE ARCHIEFVONDSTEN BIJ TALENS. Synthetisch ultramarijn donker olieverf in de historie van een twintigste eeuwse verffabrikant’. Universiteit Amsterdam, 2014.
Izzo, Francesca Catarina. ‘20th Century Artist’s Oil Paints. A Chemical-Physical Survey’. Università Ca Foscari Venezia, 2010.
Swinnen, Sarah. ‘De KASKA-verzameling’. Hogeschool Antwerpen, 2007.
Tapia, Pablo. ‘Master Painting Manual: Traditional Painting Material Methodologies for the Contemporary Artist’. University of Newcastle, 2014.
Van der Snickt, Geert. ‘James Ensor’s Pigments Studied by Means of Portable and Synchrotron Radiation-Based X-Ray Techniques: Evolution, Context and Degradation’. Faculteit Ontwerpwetenschappen, Departement Chemie. Universiteit Antwerpen, 2012.
Krantenartikels
S.N. ‘Rene Magritte (1898-1967)’. De Standaard, 27 May 2009. https://www.standaard.be/cnt/dn2aelao?&articlehash=NhOQplOax%2Fphf4PLHa….
Vanneuville, Bernard, and Aline Declercq. ‘Veurne krijgt schilderijen als eerbetoon aan Delvaux’. Focus WTV, 23 September 2021. https://www.focus-wtv.be/nieuws/veurne-krijgt-schilderijen-als-eerbetoo….
Andere geschreven documenten
Delvaux, Paul. ‘Ma Vie d’artiste’. Bulletin de l’Académie Royale de Belgique, 1972.
Jambers n.v. ‘Bordereau - Way Bill’, 21 May 1957. KMSKA.
James-Kester, Terri. ‘Paul Delvaux: Mystery and Imagination’. Sphere. Sabena in-Flight Magazine, s.d.
Langui, Emile. Letter to Robert Giron, 1957. KMSKA.
Museum van de Geneeskunde. ‘Stap Voor Stap. Museum van de Geneeskunde’, 2019.
Postec, Marie. ‘Factuur 2000/06 - Schilderijen Klaarmaken Voor Bruiklenen van Het KMSKA Voor Tentoonstellingen’, 21 September 2000.
Thonon, Alexandre. ‘Birth certificate’, 1993. Visé, microfilm 1814232 Items 1-3, p1231/1377, acte 49, p13. Belgium National Archive, Liège, arr. Liège, Verviers. https://www.familysearch.org/ark:/61903/3:1:9Q97-Y933-VNM?i=1230&cc=213….
Todts, Herwig. Ensor on Varnish., 2013.
Van den Berg, Klaas Jan. Analysis of Diterpenoid Resins and Polymers in Paint Media and Varnishes. with an Atlas of Mass Spectra. FOM Institute AMOLF, 2012.
Victoria and Albert Museum. “Entartete” Kunst. Digital Reproduction of a Typescript Inventory Prepared by the Reichsministerium Für Volksaufklärung Und Propaganda Ca. 1941/1942, 2014. https://www.vam.ac.uk/entartetekunst.
Vlaamse Overheid. ‘Belgisch Staatsblad’, 8 June 2007. https://www.ejustice.just.fgov.be/cgi/article.pl?numac=2007035824&calle….
Video's
BRT-1: Docu Paul Delvaux / Sint-Idesbald (Koksijde), 1989. https://www.youtube.com/watch?v=T-RWVZX9YZY&t=1259s.
‘Entretien avec Paul Delvaux’. Entretien, 28 October 1981.
Paul Delvaux. The Sleepwalker of Saint-Idesbald. DVD. Halle: ArtHouse Musik, 1987.
Webpagina's
Phillips. ‘20th Century & Contemporary Art Evening Sale. London Auction 9 February 2016 7pm’, n.d. https://www.phillips.com/detail/PAUL-DELVAUX/UK010116/10#.
Abbott, Steven. ‘Critical Pigment Volume Concentration, CPVC’. Prof Steven Abbot, n.d. https://www.stevenabbott.co.uk/practical-coatings/CPVC.php.
AXIS. ‘MAXRF Scanner’, 28 November 2019. https://www.uantwerpen.be/en/research-groups/axis/equipment/x-ray-based….
Bertouille, Anne. ‘Suzanne Marie Henriette PURNAL’. Geneanet. Accessed 27 June 2021. https://gw.geneanet.org/bebetitane?n=purnal&oc=&p=suzanne+marie+henriet….
Claessens Artists’ Canvas. ‘Types schilderdoek: ontdek hier uw gewenste schildersdoek’. Claessens, n.d. https://www.claessenscanvas.com/nl/producten/types-schilderdoek.
Cultural Heritage Science Open Source. ‘Infrarered False Color Photography (IRFC)’. CHOS, 2005. https://chsopensource.org/infrared-false-color-photography-irfc/.
———. ‘Infrarered Reflectography (IRR)’. CHOS, 2005. https://chsopensource.org/infrared-reflectography-irr/.
Deman, Fien. ‘Van Linnen Tot Schildersdoek: Op Bezoek Bij Claessens Canvas’, n.d. https://www.kunstwerkt.be/van-linnen-tot-schildersdoek-op-bezoek-bij-cl….
Dorotheum GmbH & Co KG. ‘Maria Blanchard’, 2022. https://www.dorotheum.com/en/l/6717177/.
Douma, Michael. ‘Bone Black’. Pigments Through the Ages, n.d. http://www.webexhibits.org/pigments/indiv/overview/boneblack.html.
Edwards, Gwenanne, and Mary Oey, eds. ‘Digital Imaging Workflow For Treatment Documentation’. Library of Congress, 2014. https://tile.loc.gov/storage-services/master/gdc/gdcebookspublic/20/18/48/79/00/2018487900/2018487900.pdf.
Foundation Paul Delvaux. ‘Foundation Paul Delvaux Museum’, n.d. https://www.delvauxmuseum.be/v2/index.php/nl.
Freie Universität Berlin. ‘Beschlagnahmeinventar “Entartete Kunst”’, n.d. http://emuseum.campus.fu-berlin.de/eMuseumPlus.
Hodkiewicz, Joe. ‘Characterizing Carbon Materials with Raman Spectroscopy’. Thermo Fisher Scientific, 2010. https://tools.thermofisher.com/content/sfs/brochures/D19504~.pdf.
Iperion HS. ‘Brucker Optics ALPHA-R Spectrometer’. Iperion HS, n.d. https://www.iperionhs.eu/tool/46/.
———. ‘External Reflection Mid/near-FT-IR’. Iperion HS, n.d. https://www.iperionhs.eu/cat/31/tech/20/.
———. ‘Hyperspectral Camera Operating in Reflection and Emission Mode in the VIS-NIR Range’. Iperion HS, n.d. https://www.iperionhs.eu/tool/172/.
———. ‘OCT (850 Nm)’. Iperion HS, n.d. https://www.iperionhs.eu/tool/134/.
———. ‘Uv-Vis Induced Fluorescence Hyperspectral Imaging (450-1000 Nm)’. Iperion HS, n.d. https://www.iperionhs.eu/cat/1/tech/11/.
Keune, Katerien, and Joyce Townsend. ‘Microscopical Techniques Applied to Traditional Paintings’, 6 March 2006. http://www.rms.org.uk/study-read/infocus-magazine/infocus-listing/microscopical-techniques.html.
Klein Gotink, Rik. ‘Tiling’. Rik Klein Gotink fotografie, 2015. https://www.rkgf.nl/nl/wiki/tiling.
——— . ‘IR-fotografie met een gemodificeerde spiegelreflex’. Rik Klein Gotink fotografie, 2015. https://www.rkgf.nl/nl/blog/ir-fotografie-met-een-gemodificeerde-spiege….
———. ‘UV-fluorescentie fotografie’. Rik Klein Gotink fotografie, 2015. https://www.rkgf.nl/nl/wiki/uv-fluorescentie-fotografie.
Koning Boudewijnstichting. ‘UNIVERSITÉ DE LIÈGE - Paul Delvaux : Palette et Pratique d’atelier’. Koning Boudewijnstichting, n.d. https://www.kbs-frb.be/nl/paul-delvaux-palette-et-pratique-datelier.
Kulzer GmbH. ‘Technovit 2000 LC’. Kulzer Technique, n.d. https://www.kulzer-technik.com/en_kt/kt/metallographie/produktbereiche/….
Lainé, David, Meghan Wilson, Amalia Siatou, Camilla Perondi, and Jan Cutajar. ‘False-Color Image Processing’. The AIC Wiki, October 2021. https://www.conservation-wiki.com/wiki/False-color_image_processing#False_Color_Reflected_Ultraviolet_.28FCUV.29.
Leijssen, G.R. ‘Hoe Het Was in de Klas... Herinneringen Komen Boven.’ Onderwijsgeschiedenis van griffel tot iPad, n.d. http://www.onderwijsgeschiedenis.nl/Hoe-het-was-in-de-klas/.
Lipscher, Juraj. ‘Ivory Black - Natural Organic Pigment Known since Prehistoric Times’. ColourLex, n.d. https://colourlex.com/project/ivory-black/
Myers, David G. ‘The Color of Art Pigment Database: Pigment Red, PR’. Art is Creation, 2013. http://www.artiscreation.com/red.html#PR101.
‘NGA - Conservation: Scientific Research - Glossary’, 27 September 2007. https://web.archive.org/web/20070927191526/http://www.nga.gov/resources….
Rosemary & Co Artist’s Brushes. ‘Frequently Asked Questions’. Rosemary & Co, 2022. https://blog.rosemaryandco.com/faq/.
Royal Talens. ‘Kleurassortiment Rembrandt Olieverf, Artists’ Quality Extra Fine’. Royal Talens. Accessed 27 March 2022. https://mediabank.royaltalens.com/royaltalens/file/37a1b695d871c3c9d3cf….
———. ‘Olieverf Tube 15 ml Engelsrood’. Royal Talens, n.d. https://www.royaltalens.com/nl/catalogus/rembrandt-olieverf/olieverf-tu….
Sands, Sarah. ‘Pigment Volume Concentration and Its Role in Color’. Just Paint, 2016. https://www.justpaint.org/wp-content/uploads/2018/02/JP34.pdf.
Science and Art Initiative. ‘Lead-Tin Yellow - Artificial Inorganic Pigment’, 8 July 2022. https://colourlex.com/project/lead-white/.
Tate London. ‘Paul Delvaux. Sleeping Venus. 1944’. Tate, n.d. https://www.tate.org.uk/art/artworks/delvaux-sleeping-venus-t00134.
University of Antwerp. ‘Antwerp X-Ray Imaging and Spectroscopy Laboratory | University of Antwerp’, n.d. https://www.uantwerpen.be/en/research-groups/axis/equipment/x-ray-based….
Vilain, Nadia. ‘Walter Vilain - 80 jaar’. Accessed 1 July 2022. https://www.inmemoriam.be/nl/2019-01-07/walter-vilain/.
VUB-SURF. ‘Scanning Electron Microscopy & Energy Dispersive X-Ray Spectroscopy’. VUB-SURF, n.d. https://www.surfgroup.be/semedx.
Persoonlijke communicatie
Borms, Gwen. Personal communication, 30 June 2022.
CDH MND (documentation@musee-douanes.fr). E-mail to Eveline Vandeputte. ‘Stamp Douanes’, 3 November 2021.
Nuyts, Gert. ‘RE: Quanta ESEM - Support PC Issue’, 8 March 2022.
Robbe, Mie. Preparation of mock-ups (personal communication), 24 June 2022.
Romani, Aldo. Personal communication, 18 May 2022.
Stammis, Willemijn. E-mail to Eveline Vandeputte.‘Onderzoek Delvaux - Voorbereidende Schets’, 14 March 2021.
Targowski, Piotr. Personal communication, 11 May 2022.
Van den Bergh, Klaas-Jan. E-mail to Eveline Vandeputte. ‘Vraag i.v.m. Talens archief - LOIS databank (1)’, 15 May 2022.
———. E-mail to Eveline Vandeputte. ‘Vraag i.v.m. Talens archief - LOIS databank (2)’, 5 August 2022.
———. E-mail to Eveline Vandeputte. ‘Vraag i.v.m. Talens archief - LOIS databank (3)’, 15 August 2022.
