Een rots aanzien voor een beer? Animistische wortels en verkenningen van religieus bewustzijn
Vreemde verschijnselen
De Finse wildernis kenmerkt zich door talloze bomen, vele rotsblokken en uitgestrekte meren. Sommige van die rotsen ogen nét iets imposanter, krachtiger en levendiger dan andere. Ze hebben een kenmerkende vorm of een ongewone kleur. Vaak staan ze op een bijzondere plaats in het landschap. Dat dit geen normale rotsen zijn, blijkt uit het feit dat de Sámische volken dergelijke gesteenten van oudsher een andere naam geven dan simpelweg “rots” (vuohttut) of “steen” (geađgi). Het zijn sieidi: entiteiten die erom bekend staan dat men daar een relatie mee kan aangaan en dat zij, bij de juiste offers, voorzien in geluk en materiële voorspoed.
Dit soort verschijnselen is niet alleen bekend van sommige Finoegrische volken, waar ook de Sámi bij horen, maar het komt voor onder inheemse culturen over de hele wereld. Als westerse mensen kunnen we daar ongemak of onbegrip bij voelen. Dergelijke volken lijken immers iets te doen wat wij waarschijnlijk niet in ons hoofd zouden halen, iets dat de suggestie wekt dat wat levenloos is, wordt aangezien voor iets levends of zelfs dat met sommige stenen wordt omgegaan alsof het personen zijn.
Toch hoeven we niet zo heel lang te zoeken om dit soort vreemde verschijnselen ook dichter bij huis te vinden. Zo worden natuurelementen in de Bijbel beschreven als actief en levend. Ze uiten zelfs gevoelens. In een van de profetische teksten van de Hebreeuwse Bijbel (Jesaja 35:1-2) staat bijvoorbeeld:
De woestijn en de dorre plaatsen zullen vrolijk zijn, de wildernis zal zich verheugen en in bloei staan als een roos. Zij zal welig bloeien en zich verheugen, ja, zij zal jubelen en juichen.
Inschattingen om te overleven
… En dit is niet het enige voorbeeld. In andere teksten wordt gesproken over bergen die beven, bomen die in hun handen klappen en de aarde zelf die rouwt. Wat zijn dit voor teksten en waarom staan ze vol met metaforen? Hebben ze op de een of andere manier iets te maken met de Sámische sieidi? Dat is wel wat is gesuggereerd. Niet dat het precies hetzelfde is, maar wel dat er een zekere familiegelijkenis tussen beide bestaat, en dat dit soort teksten uit het Oude Testament kunnen helpen om dergelijke verschijnselen beter te begrijpen.
Een manier om de thematiek aan te vliegen, is door te kijken naar wat al een aantal eeuwen door onderzoekers uit het westen ‘animisme’ wordt genoemd: een van de oudste vormen van religiositeit die onze wereld rijk is. Door de jaren heen hebben verschillende definities en opvattingen van animisme het licht gezien. Toch wordt nog altijd niet goed begrepen wat het precies is, waardoor er vaak neerbuigend of vanuit onbegrip tegenaan is gekeken of waarbij het gezien wordt als een redeneerfout.
De laatstgenoemde opvatting kent een lange geschiedenis in het westerse denken en werkt nog altijd door in het vakgebied van de cognitiewetenschap van religie. Deze benadering gaat grotendeels terug op het denken van de antropoloog Stewart Guthrie. Guthrie stelt dat animisme te maken heeft met een overgevoeligheid voor agency in onze omgeving. Met andere woorden, wij zijn geneigd elementen om ons heen als handelende entiteiten te zien. Volgens Guthrie komt dit voort uit onze waarneming. Evolutionair gezien is het immers uiteindelijk minder riskant om een rots aan te zien voor een beer, dan andersom …
Een wereld vol personen
Zo heeft het ons niet alleen geholpen te overleven, maar zou het óók geleid hebben tot het ontstaan van religie. Door deze overgevoeligheid zouden wij namelijk niet alleen geneigd zijn iets levenloos voor iets levends aan te zien, maar ook onze omgeving mensachtiger voorstellen dan zij daadwerkelijk is. Het is hierom dat wij volgens deze benadering diezelfde rots als een godheid hebben kunnen beschouwen. Ook het spreken tegen technologie zoals auto’s en computers wordt hiermee in verband gebracht.
Bedankt weer, vriend!
Dat wij geneigd zouden zijn om onze omgeving mensachtig te begrijpen, krijgt een heel andere wending in het zogenoemde nieuwe animisme. In deze benadering wordt animisme niet als een redeneerfout gezien. Verre van dat: animisten zouden het juist bij het rechte eind hebben en goed zien dat de wereld vol van personen is, waarvan slechts enkele menselijk zijn.
Anders-dan-menselijke personen zijn bijvoorbeeld de zon, de rotsen en de wind. Dit gaat gepaard met de opvatting dat al deze personen onderling met elkaar in interactie staan. Sterker nog, de personen worden gevormd dóór al deze relaties. Wanneer deze relaties worden weggenomen, verdwijnt ook de persoon. Het nieuwe animisme kenmerkt zich dus door een expliciete afwijzing van een westers humanistisch standpunt over wie een persoon kan en mag worden genoemd. Daarmee heeft het wel iets uit te leggen.
Metaforen serieus nemen
De pogingen tot nu toe om animisme te begrijpen zeggen meer over ons onbegrip dan over animisme zelf. Maken animisten echt zo’n duidelijke fout? Dit zou een onbarmhartige interpretatie van animistische rituelen en praktijken zijn. Tegelijkertijd, stellen dat animisten al die tijd gelijk hadden, brengt ook problemen met zich mee. Een zekere spanning blijft bestaan, zeker als het gaat om zaken die vanuit een westers begrip als niet-levend worden beschouwd, zoals rotsen en rivieren.
Een manier om toch een stap verder te zetten, is door het metaforisch taalgebruik serieus te nemen. Bomen die in hun handen klappen, bevende bergen en een rouwende of jubelende aarde zijn niet ‘gewoon’ metaforen noch uitspraken die letterlijk moeten worden genomen, maar ze kunnen het beste worden begrepen als uitdrukking van een onderliggend wereldbeeld. Juist wanneer er geen uitputtende kennis is over de wereld om ons heen, zijn metaforen van belang. Zij openen een ruimte waarbinnen relaties kunnen worden verkend.
Animisme wordt vaak begrepen als het toekennen van leven of geest aan wat inert is. Toch lijkt metaforisch taalgebruik in de context van animisme dit niet tot doel te hebben. Eerder laat het een houding zien die levendig is en openstaat naar een wereld die continu in wording is. Het is een uitdrukking van de erkenning dat alle materie verbonden is en elkaar beïnvloedt. Hiermee kan het werk op zoek naar een definitie van animisme pas beginnen.
Bibliografie
Abram, David. The Spell of the Sensuous: Perception and Language in a More-Than-Human World. New York: Vintage Books, 1997.
Abram, David. “Between the Body and the Breathing Earth. A Reply to Ted Toadvine.” Environmental Ethics 27 (2005): 171-190.
Alston, William P. “Religious Language.” In The Oxford Handbook of Philosophy of Religion, edited by William J. Wainwright, 220-244. Oxford: Oxford University Press, 2005.
Anderson, Bernhard W. Creation versus Chaos: The Reinterpretation of Mythical Symbolism in the Bible. New York: Association Press, 1967.
Astor-Aguilera, Miguel, and Graham Harvey (eds.). Rethinking Relations and Animism. Personhood and Materiality. London/New York: Routledge, 2018.
Atran, Scott. In Gods we trust: The evolutionary landscape of religion. Oxford: Oxford University Press, 2002.
Bannon, Bryan E. “Flesh and Nature: Understanding Merleau-Ponty’s Relational Ontology.” Research in Phenomenology 41 (2011): 327-357.
Barrett, Justin L. Why would anyone believe in God? Lanham: AltaMira Press, 2004.
Barrett, Justin L. “Cognitive science of religion: What is it and why is it?” Religion Compass 1, no. 6 (2007): 768-786.
Bird-David, Nurit. “‘Animism’ Revisited: Personhood, Environment, and Relational Epistemology.” Current Anthropology 40, no. S1 (1999): 67-91.
Boyer, Pascal. Religion explained: The evolutionary origins of religious thought. New York: Basic Books, 2001.
Boyer, Pascal. “Religious thought and behaviour as by-products of brain function.” Trends in Cognitive Sciences 7 (2003): 119-124.
Boughton, Josh. “New Animism: Relational Epistemologies and Expanding Western Ontologies.” Student Anthropologist (2020), 56-59.
Breeur, Roland, Collegedictaat “Descartes’ probleem: het ware dualisme,” 2020/2021.
Caird, G.B. The Language and Imagery of the Bible. London: Duckworth, 1980.
Castree, Noel. “Environmental Issues: Relational Ontologies and Hybrid Politics.” Progress in Human Geography: An International Review of Geographical Work in the Social Sciences and Humanities 27, no. 2 (2003): 203-211.
Clifford, Richard J. The Cosmic Mountain in Canaan and the Old Testament. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1972.
Descola, Philippe, Beyond Nature and Culture. Translated by J. Lloyd. Chicago, IL: University of Chicago Press, 2013.
Descola, Philippe, The Ecology of Others. Translated by G. Godbout and B.P. Luley, Paradigm 42. Chicago: Prickly Paradigm, 2013.
Evans, Stephen C. “Faith and Revelation.” In The Oxford Handbook of Philosophy of Religion, edited by William J. Wainwright, 323-343. Oxford: Oxford University Press, 2005.
Griffiths, Paul J. “Nontheistic Conceptions of the Divine.” In The Oxford Handbook of
Philosophy of Religion, edited by William J. Wainwright, 59-79. Oxford: Oxford University Press, 2005.
Hallowell, Alfred Irving, “Ojibwa Ontology, Behavior, and World View.” In Readings in Indigenous Religions, edited by Graham Harvey, 18-49. London: Continuum, 2002.
Harvey, Graham. Animism: Respecting the Living World. London: Hurst & Co., 2005.
Hayes, Katherine M. “The Earth Mourns”: Prophetic Metaphor and Oral Aesthetic. SBLAcBib 8; Atlanta: Scholars Press, 2002.
Hayes, Katherine M. “When None Repents, Earth Laments: The Chorus of Lament in Jeremiah and Joel.” In Seeking the Favor of God: The Origins of Penitential Prayer in Second Temple Judaism, edited by Mark J. Boda, Daniel K. Falk, and Rodney A. Werline, 119-143. Vol. 1; Atlanta: SBL, 2006.
Horkheimer, Max, and Theodor Adorno. Dialectic of Enlightenment. Redwood City: Stanford University Press, 2002.
Hume, David. The Natural History of Religion. Redwood City: Stanford University Press, 1956.
Huxley, Thomas Henry. “The connection of the biological sciences with medicine.” Popular Science Monthly 19 (1881): 795-808.
Guthrie, Stewart E. “A cognitive theory of religion.” Current Anthropology 21, no. 2 (1980): 181-203.
Guthrie, Stewart E. Faces in the clouds: A new theory of religion. Oxford: Oxford University Press, 1993.
Guthrie, Stewart E. “On animism.” Current Anthropology 41, no. 1 (2000): 106-107.
Ingold, Tim. “Rethinking the animate, re-animating thought.” Ethnos 71, no. 1 (2006): 9-20.
Ingold, Tim. Being Alive: Essays on Movement, Knowledge and Description. London: Routledge, 2011.
James, William, “The will to believe.” In The will to believe and other essay in popular philosophy, William James, 13-33. Cambridge: Harvard University Press, 1896/1979.
James, William, The Varieties of Religious Experience: A Study in Human Nature. London: Longman, Green, and Co: 1917.
Joerstad, Mari. The Hebrew Bible and Environmental Ethics: Humans, Nonhumans, and the Living Landscape Cambridge: Cambridge University Press, 2019.
Malville, J. McKim. “Animism, Reciprocity and Entanglement.” Mediterranean Archaeology and Archaeometry 16, no. 4 (2016): 51-58.
Marlow, Hilary. “The Hills are Alive! The Personification of Nature in the Psalter.” In Leshon Limmudim: Essays on the Language and Literature of the Hebrew Bible in honour of A.A. Macintosh, edited by David Baer and Robert Gordon, 189-203. Library of Hebrew Bible/Old Testament Studies, 593. London: T&T Clark, 2013.
Oskal, Nils. “On Nature and Reindeer Luck.” Rangifer 20, nos. 2-3 (2000): 175-180.
Paramore, Kiri. “Early Japanese Christian thought reexamined Confucian ethics, Catholic
Authority, and the issue of faith in the scholastic theories of Habian, Gomez, and Ricci.” Japanese Journal of Religious Studies 35, no. 2 (2008): 231-262.
Perdibon, Anna. Mountains and Trees, Rivers and Springs. Animistic Beliefs and Practices in ancient Mesopotamian Religion. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2019.
Peterson, Nicolas. “Is the Aboriginal Landscape Sentient? Animism, the New Animism and the Warlpiri.” Oceania 81, no. 2 (2011): 167-179.
Preminger, A., and E.L. Greenstein, The Hebrew Bible in Literary Criticism. New York: Ungar, 1986.
Pyysiäinen, Ilkka. How religion works: Towards a new cognitive science of religion. Leiden: Brill, 2003.
Reinert, Hugo. “About a Stone. Some Notes on Geologic Conviviality.” Environmental Humanities 8, no. 1 (2016): 95-117.
Ricoeur, Paul. The Symbolism of Evil. Boston: Beacon, 1969.
Rosa, Frederico Delgado. “Edward Tylor’s Animism and Its Intellectual Aftermath.” In Animism and Philosophy of Religion, edited by Tiddy Smith, 63-93. Cham: Palgrave Macmillan, 2023.
Segal, Robert A. “Animism for Tylor.” In The Handbook of Contemporary Animism, edited by Graham Harvey, 53-62. London/New York: Routledge, 2014.
Simkins, Ronald. Creator & Creation: Nature in the Worldview of Ancient Israel. Peabody, MA: Hendrickson, 1994.
Smith, Tiddy (ed.). Animism and Philosophy of Religion. Cham: Palgrave Macmillan, 2023.
Smith, Tiddy. “Introduction.” In Animism and Philosophy of Religion, edited by Tiddy Smith, 9-36. Cham: Palgrave Macmillan, 2023.
Soskice, Janet Martin. Metaphor and Religious Language. Oxford: Clarendon, 1985.
Strathern, Marilyn. “Partners and Consumers: Making Relations Visible.” In: Readings in Indigenous Religions, edited by Graham Harvey, 50-71. London: Continuum, 2002.
Stringer, Martin D. “Rethinking Animism: Thoughts from the Infancy of Our Discipline.” Journal of the Royal Anthropological Institute 5, no. 4 (1999): 541-56.
Stringer, Martin D. “Building on belief: Defining animism in Tylor and contemporary society.” In The Handbook of Contemporary Animism, edited by Graham Harvey, 63-76. London/New York: Routledge, 2014.
TallBear, Kim. “An Indigenous Reflection on Working Beyond the Human/Not Human.” In “Theorizing Queer Inhumanisms,” GLQ: A Journal of Lesbian and Gay Studies 21, no. 2-3 (2015), 209-248.
Tegtmeyer, Henning. Lecture Notes “Advanced Course: Philosophy of Religion”, 2022/2023.
Toadvine, Ted. “Limits of the Flesh: The Role of Reflection in David Abram’s Ecophenomenology.” Environmental Ethics 27 (2005): 155-170.
Tylor, Edward B. Primitive Culture: Researches into the Development of Mythology, Philosophy, Religion, Art and Custom, 2 vols. New York: Henry Holt and Company.
Viveiros de Castro, Eduardo. Cannibal Metaphysics: For a Post-Structural Anthropology, translated by Peter Skafish. Minneapolis, MN: Univocal, 2014.
Von der Ruhr, Mario. “Is animism alive and well? A response to Professor Elridge.” In Can Religion be Explained Away?, edited by D.Z. Phillips, 26-45. Cham: Palgrave Macmillan, 1996.
Wainwright, William J. “Introduction.” In The Oxford Handbook of Philosophy of Religion, edited by William J. Wainwright, 3-11. Oxford: Oxford University Press, 2005.
Wallace, Mark. Finding God in the Singing River: Christianity, Spirit, Nature. Minneapolis: Fortress Press, 2005.
Wallace, Mark. Green Christianity: Five Ways to a Sustainable Future. Minneapolis: Fortress Press, 2010.
Wallace, Mark. “A River Runs through It: Mapping the Sources and New Directions of Ecotheology.” Theology 116, no. 1 (2013): 31-35.
Watts, Christopher, “Relational Archaeologies: Roots and Routes.” In Relational Archaeologies: Humans, Animals, Things, edited by Christopher Watts, 1-20. New York: Routledge, 2013.
Westermann, Claus. Genesis 1-11: A Commentary. Minneapolis: Augsburg, 1984.
Westphal, Merold. “Continental Philosophy of Religion.” In The Oxford Handbook of Philosophy of Religion, edited by William J. Wainwright, 472-493. Oxford: Oxford University Press, 2005.
Whatmore, Sarah. “Materialist Returns: Practising Cultural Geography in and for a More-than-Human World.” Cultural Geographies 13, no. 4 (2006): 600-609.
Wilkinson, Darryl. “Is There Such a Thing as Animism?” Journal of the American Academy of Religion 85, no. 2 (2017): 289-311.
Wilkinson, Darryl. “Animism and Cognitive Science of Religion: A Critical Perspective.” In Animism and Philosophy of Religion, edited by Tiddy Smith, 37-62. Cham: Palgrave Macmillan, 2023.
Willerslev, Rane, Soul Hunters. Hunting, Animism, and Personhood among the Siberian Yukaghirs. Berkeley/Los Angeles: University of California Press, 2007.
Wiktionary. “Saami word lists.” URL: https://en.wiktionary.org/wiki/Appendix:Saami_word_lists.
Zuidervaart, Lambert. “Theodor W. Adorno.” In Stanford encyclopedia of philosophy, edited by E. Zalta (2015). URL: https://plato.stanford.edu/entries/adorno/.
