#YOUONLYLIVETWICE
Elke filmliefhebber kent ongetwijfeld de films van Britse superspion James Bond, Agent 007. Is het u al opgevallen dat de schuilplaats van ‘bad guys’ zoals Dr. No, Mr. Big, Le Chiffre en Dr. Saffin vaak in ruwe, betonnen gebouwen zijn die heel mysterieus en beangstigend aanvoelen? Waarom hebben zulke brutalistische gebouwen een negatieve ondertoon? Dit artikel wil opkomen voor deze ‘bad buildings’. Want deze underdogs in de architectuur blijken waardevoller te zijn dan men denkt.
#CONCRETEMONSTERS
Den bunker, het slagschip, die betonnen kolos: brutalistische gebouwen kregen nogal flatterende bijnamen. Toch moesten deze monumentale monsters ooit onze vooruitgaande samenleving verbeteren. Dit begon allemaal net na de Tweede Wereldoorlog in Engeland, ook wel gezien als de geboorteplaats van het brutalisme. Net zoals vele Westerse landen moest Engeland heropbouwen om het tekort aan woningen en scholen weg te werken. Dit resulteerde in een massaproductie van dezelfde goedkope gebouwen, waardoor architecten hun creatieve mogelijkheden zagen verdwijnen. Nieuwe materialen zoals beton werden stilaan goedkoper. Een nieuwe generatie jonge architecten vond haar toevlucht in een architectuur die de structuur van haar gebouwen zichtbaar liet en materialen gebruikte in hun ruwe, onafgewerkte vorm. Ze zochten naar een ethische insteek in hun werk en maakten eerlijke, pure gebouwen die voorzien waren van de laatste moderne snufjes. Het brutalisme was geboren.
De discussies rond deze nieuwe beweging verliepen sneller dan James Bond in zijn Aston Martin DBS. Het brutalisme kreeg internationale aandacht en verspreidde zich al snel in alle uithoeken van de wereld. Toch hadden deze gebouwen een nauwe band met hun omgeving. In Japan bouwde men in beton volgens traditionele Japanse houtconstructies. In Marokko werd beton ingezet om gebouwen te construeren die toekomstige aardbevingen zouden weerstaan. In India inspireerden architecten zich op het brutalisme als reactie op de koloniale architectuur. Het brutalisme was dus niet louter een internationale stijl: het was een ethische beweging die inspeelde op lokale vraagstukken zoals identiteit, democratie en vooruitgang.
#SOSBRUTALISM
Deze naoorlogse context is natuurlijk niet meer hetzelfde als onze huidige maatschappij. Onze Westerse wereld wordt vandaag gekenmerkt door een sterk neoliberalisme. COVID, de klimaatcrisis, de energiecrisis: globale problemen vragen steeds maar meer onze aandacht en verantwoordelijkheid. Vandaag zien we ook een nostalgie naar deze brutalistische periode, die op sociale media wordt aangemoedigd met hashtags zoals #SOSbrutalism, #brutalarchiteceture of #concretedesign. Het brutalisme maakt terug zijn opmars omwille van de vele mooie plaatjes die deze gebouwen vormen op foto’s, maar ook omdat deze gebouwen ons doen dromen naar betere tijden waarin men optimistisch was voor de toekomst en de staat investeerde in het welzijn van haar burgers.
Onze betonnen vrienden zijn ondertussen al een halve eeuw oud. Helaas voldoen hun ooit innovatieve snufjes en constructies vandaag niet meer aan de alsmaar strengere comfortnormen. Sommige gebouwen ondervinden zelfs betonrot, in de hand gewerkt door jaren van slecht onderhoud. Dit maakt dat veel steden en gemeenten zich willen ontdoen van deze energieslurpende kanjers. Dit fenomeen zien we stilaan ook in België terugkomen bij onze ‘concrete villains’. Eén hiervan is de casestudie van deze scriptie: het Stedelijk zwembad van Oostende.
#LAATHETOUDZWEMBADSTAAN
Het Stedelijk zwembad van Oostende kwam de laatste maanden geregeld in de media. Er was veel discussie rond de beslissing van de stad Oostende, die had besloten het gebouw af te breken. Vzw’s zoals Archipel en Dement besloten samen met enkele erfgenamen van de oorspronkelijke architecten en ingenieurs een reddingsactie in gang te zetten voor het zwembad. Het stedelijk zwembad was dan ook een erg opmerkelijk gebouw dat een belangrijke schakel vormde tussen stad en zee. “Het gebouw behoort de stad toe.” luidt het bekende citaat van Geert Bekaert. De kroon van dit werk was de grote zwembadhal, die het olympisch bad overdekte. Met haar glazen dakkoepels en atypische vorm was deze zwembadhal een uniek brutalistisch object in Vlaanderen, als zelfs niet verder.
Hoe kom je als architect op voor zo’n betonnen parel? En dan nog wel één in Oostende, waar de bouwpromotoren het liefst elke historisch fort en vuurtoren doen verdwijnen om plaats te maken voor hun hoge woontorens? Deze verwaarlozing van haar onroerend erfgoed is nochtans niks nieuws voor Oostende. De architecten van het zwembad, Paul Felix en Jan Tanghe, waren degene die het Thermae Palace en de Gaanderijen in de jaren ’70 weten te redden van de sloop. Daarnaast restaureerden ze de Gaanderijen tijdens de aanleg van de buitenbaden van het zwembad. Vandaag zijn beide bouwwerken beschermd, en moet het zwembad plaats maken om ‘de site van het Thermae Palace beter tot zijn recht te laten komen’. Hoe tegenstrijdig is het dat jonger erfgoed moet wijken voor ouder erfgoed dat zelf bijna het oogpunt was van sloop?
#ARNOHAL
Deze kritiek zal het begin vormen van een tegenontwerp binnen deze scriptie. Dit ontwerp draagt de naam Arnohal, naar de recent overleden Oostendse zanger Arno. De Arnohal is niet louter een project, het is een ‘secret weapon’: een middel om deze politieke wantoestanden en dit juridisch gefoefel rond ons brutalistisch erfgoed aan te kaarten. Daarnaast is het een oproep om na te denken over hoe we deze ‘concrete villains’ een tweede leven kunnen en moeten geven. Deze slechteriken zijn achteraf gezien nog niet zo slecht. Ze bevatten intrinsieke kwaliteiten die we vandaag terug moeten herwaarderen en revalueren. Kunnen ze in dit tweede leven de rol van ‘good guy’ opnemen?
Bibliografie
Boeken
Beanland, Christopher. Concrete concept: brutalist buildings around the world. (London: Frances Lincoln Limited, 2016).
Bekaert, Geert; De Meyer, Ronny. Paul Felix: 1913 architectuur 1981. (Tielt: Lannoo, 1981).
Bontridder, Albert. Dialoog tussen Licht en Stilte. (Antwerpen: Uitgeverij Helios, 1963).
Croft, Catherine; Macdonald, Susan (eds.). Concrete: Case Studies in Conversation Practice. (Los Angeles: Getty Publications, 2018).
De Bont, Yves. 100 jaar wonen in Turnhout: architectuur van 1895 tot 1995. (Zellik:Roularta Books,1995).
Doucet, Isabelle. The Practice Turn in Architecture: Brussels after 1968. (Oxon: Routledge, 2015).
Elser, Oliver; Kurz, Phillip; Cachola Schmal, Peter (eds.). SOS Brutalism: a global survey. (Zürich: Park Books, 2017).
Tostoes, Ana (eds.). Modern Heritage – Reuse, Renovation, Restoration. (Basel: Birkhäuser Publishers, 2022).
Hoofdstuk(ken) uit een boek
Bekaert, Geert, ‘Postmodernisme en modernisme na 1945’, in: Postmodernisme en modernisme na 1945 (Tielt: Lannoo, 2008), p. 7-18.
De Caigny, Sofie, ‘Meerstemmigheid in monumenten’, in: Architectuurboek Vlaanderen N°14. Wanneer attitudes vorm krijgen (Antwerpen: Vlaams Architectuurinstituut, 2020), p. 179–86.
De Caigny, Sofie, ‘Verwikkelingen tussen geschiedenis en architectuur’, in: Architectuurboek Vlaanderen N°15. Allianties met de realiteit (Antwerpen: Vlaams Architectuurinstituut, 2022), p. 205-212.
Verpoest, Luc, ‘Felix Paul’, in: Van Loo, Anne (ed.), Repertorium van de architectuur in België (Antwerpen: Mercatorfonds, 2003), p. 30.
Wetenschappelijke artikels
Campagna, Barbara A. ‘Redefining Brutalism.’ APT Bulletin: The Journal of Preservation Technology, Vol. 51, No. 1 (2020): 25–36. https://www.jstor.org/stable/10.2307/26920641.
Couchez, Elke; Heynickx, Rajesh; Heynen, Hilde. ‘Tracing the Avant-Texte of Architectural Theory: The Paul Felix Case.’ History of Intellectual Culture, Vol. 11, No. 1 (2014-2016): 1-27. https://journalhosting.ucalgary.ca/index.php/hic/article/view/69178.
Holleran, Max. ‘Concrete Monsters of the Welfare State: Discussions of Brutalist Architecture on Social Media.’ Space and Culture (2021): 1-17. https://doi.org/10.1177/12063312211019384.
Mould, Oli. ‘Brutalism Redux: Relational Monumentality and the Urban Politics of Brutalist Architecture.' Antipode, Vol. 49, No. 3 (2017): 701–20. https://doi.org/10.1111/anti.12306.
Niebrzydowski, Wojciech. ‘From “As Found” to Bush-Hammered Concrete – Material and Texture in Brutalist Architecture.’ IOP Conference Series: Materials Science and Engineering, Vol. 471, No. 7 (2019): 1-9. https://doi.org/10.1088/1757899X/471/7/072016.
Artikels uit tijdschriften of kranten
AAVV, ‘Bekroningen onderscheidingen Felix’, West-Vlaanderen, 03/1955, n.p.
AAVV, 'église à Warergem - école primaire à Ostende', La Maison, 02/1968, n° 2, n.p.
AAVV, ‘Chapelle de le Clinique saint Joseph Ostende', Art d’Eglise, jrg 34, s.d., n°137, p. 394-396.
Belpaeme, Leen, ‘“Een Arnohuis als museum én ontmoetingsplaats”’, Het Laatste Nieuws, 01/10/2022, p. 31.
Belpaeme, Leen, '“Plannen Niet Af, Maar Hier Komt Groene Zone”: Dement En Archipel Dienen Beroep in Bij de Provincie Tegen Afbraak Oud Zwembad', Krant van West-Vlaanderen, 23/09/2022, p. 42.
Debuyst, Fréderic, ‘Le Monastère des Clarisses d’Ostende’, Art d’Eglise, 1959, p.177-195.
Felix, Paul, ‘Moderne Architectuur’, West-Vlaanderen, 1954, p. 263-265.
Parnell, Steve, ‘A Two-Day Conference in Berlin Explored the International Incarnations of Brutalism Bnt Didn’t Quite Manage a Definition, Writes’, Architectural Review, 2012, p. 18-19.
Strauven, Francis, ‘Het eigenzinnig gewone van Paul Felix’, Wonen TABK, 1982, n° 11, p.1- 4.
Online nieuwsartikels
Auteur onbekend. "“Maak van oud zwembad stadshal” (vzw Archipel)." focus wtv, 9 juni, 2021.
https://www.focus-wtv.be/nieuws/maak-van-oud-zwembad-stadshal-vzwarchip….
Auteur onbekend. "Media Center, een dossier dat al jaren aansleept." Het Laatste Nieuws, 20 juni, 2014.
https://www.hln.be/oostende/media-center-een-dossier-dat-al-jarenaansle….
Auteur onbekend. "Provincie keurt sloop oud zwembad Oostende goed." focus wtv, 21 februari, 2023a.
https://www.focus-wtv.be/nieuws/provincie-keurt-sloop-oud-zwembadoosten….
Belpaeme, Leen. "360 kinderen op wachtlijst voor stedelijke kinderopvang in Oostende. “In januari komt er een centraal aanmeldingssysteem”." Het Laatste Nieuws, 11 oktober, 2022.
ht tps://www.hln.be/oostende/360-kinderen-op-wacht l i jst-voorstedelijke-kinderopvang-in-oostende-in-januari-komt-er-een-centraalaanmeldingssysteem~a9965cf6/.
Belpaeme, Leen. "Buitenbad zwembad sluit eind augustus definitief na 42 jaar." Het Laatste Nieuws, 21 augustus, 2020.
https://www.hln.be/oostende/buitenbad-zwembad-sluit-eind-augustusdefini….
Belpaeme, Leen. "Burgemeester Bart Tommelein over de uitdagingen voor Oostende: “Bouwen op de site van het oude zwembad zou veel oplossen, maar dat willen we niet”." Het Laatste Nieuws, 20 februari, 2023a.
https://www.hln.be/oostende/burgemeester-bart-tommelein-over-deuitdagin….
Belpaeme, Leen. "Het Stadsatelier zal zich de komende jaren buigen over nieuwe invulling site oud zwembad." Het Laatste Nieuws, 26 januari, 2023b.
https://www.hln.be/oostende/het-stadsatelier-zal-zich-de-komende-jarenb….
Belpaeme, Leen. "Oostende biedt 8 leerlingen deeltijds onderwijs werkplek aan." Het Laatste Nieuws, 28 februari 2023c.
https://www.hln.be/oostende/oostende-biedt-8-leerlingen-deeltijds-onder….
Janaert, Michael. "Erfgoedvereniging Dement niet verder in beroep tegen sloopvergunning oud zwembad in Oostende." vrt nws, 22 maart, 2023.
https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/03/22/erfgoedvereniging-dement-nietve….
Jaquet, Dominique. "O’sea vervangt definitief The White op site Media Center." Het Nieuwsblad, 27 april, 2016.
https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20160426_02259700.
Jonckheere, Camille. "Vlaamse regering investeert 10 miljoen in restauratie Thermae Palace Hotel en Koninklijke Gaanderijen in Oostende." vrt nws, 23 januari, 2023.
https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2022/01/23/vlaamse-regering-investeert-10-….
Martin, Michiel. "Vlaanderen, waar erfgoedparels de sloopkogel wacht: ‘Nietszeggende appartementen doen dorpsgevoel verwateren'." De Morgen, 6 mei, 2023.
https://www.demorgen.be/nieuws/vlaanderen-waar-erfgoedparelsde-sloopkog…
b587bd5a/.
Matthys, Cedric. "SoGent vecht “Wasserij-arrest” aan voor Raad van State, maar wanneer wordt er opnieuw gewerkt aan buurtcentrum Sint-Amandsberg?." Het Laatste Nieuws, 18 november, 2022.
https://www.hln.be/gent/sogent-vecht-wasserij-arrest-aan-voor-raad-vans….
Outters, Amélie. "Groot portret van Arno prijkt op stadhuis van Oostende: "Ik heb een mentale erectie"." vrt nws, 3 november, 2020.
https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2020/11/03/grote-muurschildering-van-zange….
Roos, Jeffrey. "Erfgoedvereniging Dement niet verder in beroep tegen sloopvergunning oud zwembad in Oostende." vrt nws, 22 februari, 2023.
https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/03/22/erfgoedvereniging-dement-nietve….
Webpagina's
Auteur onbekend, ‘Actieplan Bouwkundig Erfgoed’, https://www.oostende.be/actieplan-bouwkundig-erfgoed (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 25/02/2023b).
Auteur onbekend, ‘De Felix’, https://transarchitectuurstedenbouw.be/
dc-gentbrugge-2019-2022/ (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 11/04/2023c).
Auteur onbekend, ‘Disorderline - The Crystal Ship’, https://thecrystalship.org/nl/artworks/disorderline-2/ (05/06/2016; laatst geconsulteerd 25/04/2023d).
Auteur onbekend, ‘Informatie voor bezoekers’, https://www.oostende.be/bezoekers-bereikbaar-oostende (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 30/05/2023e).
Auteur onbekend, ‘Jongerenmuziekcentrum OHK’, https://
jongerenmuziekcentrumohk.be/ (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 02/03/2023f).
Auteur onbekend, ‘Nieuwe invulling site oud zwembad’, https://www.oostende.be/nieuwe-invulling-site-oud-zwembad (26/01/2023; laatst geconsulteerd 19/02/2023g).
Auteur onbekend, ‘OO4106 Kortrijk - Magdalenazwembad’, https://www.vlaamsbouwmeester.be/nl/instrumenten/open-oproep/projecten/… (datum laatste aanpassing onbekend; 11/04/2023h).
Auteur onbekend, ‘Oostende’, https://www.visitflanders.com/de/reisezieleflandern/oostende (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 12/04/2023i).
Auteur onbekend, ‘Paul Felix’, https://archipelvzw.be/en/archief/architecten/
paul-felix (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 11/10/2022j).
Auteur onbekend, ‘Paul Felix/Jan Tanghe: Stedelijk Zwembad Oostende’, https://www.sosbrutalism.org/sixcms/detail.php?id=16817358 (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 05/06/2023k).
Auteur onbekend, ‘stadshal Oostende - van zwemhal tot stadshal’, https://stadshaloostende.be/ (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 06/04/2023l).
Auteur onbekend, ‘Waterbehandeling van zwembaden door ozonisatie’, https://www.golantec.be/Ozonisatie.html (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 01/03/2023m).
Auteur onbekend, ‘Wijzigingen op 1 januari 2017’, https://www.onroerenderfgoed.be/nieuws/wijzigingen-op-1-januari-2017 (23/12/2016; laatst geconsulteerd 20/02/2023n).
Canfyn, Filip, 'Steen&Been (column Filip Canfyn): A family affair’, https://architectura.be/nl/nieuws/steen-been-column-filip-canfyn-a-fami… (18/01/2016; laatst geconsulteerd 06/11/2022).
Cardinael, Phillip; Felix, Marc; Supply, Wim et al. , ‘Sos brutalisme... sos zwembad Oostende’, https://archipelvzw.be/nl/agenda/530/sos-brutalisme-soszwembad-oostende (30/12/2017, laatst geconsulteerd 04/10/2022).
Desaeger, Raf; Desimpelaere, Werner; Vlaeminck, Sieg, ‘Jan Tanghe in Discussion’, https://archipelvzw.be/en/agenda/271/jan-tanghe-in-gesprek (27/09/1991; laatst geconsulteerd 08/10/2022).
INVENTARIS ONROEREND ERFGOED 2023a: Appartementsgebouw [online], https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/55609 (2005; laatst geconsulteerd 14/05/2023).
INVENTARIS ONROEREND ERFGOED 2023b: Basisschool van het Onze-Lieve-Vrouwcollege [online], https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/56743 (2005, laatst geconsulteerd 04/06/2023).
INVENTARIS ONROEREND ERFGOED 2023c: Casino-Kursaal [online], https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/56428 (2005; laatst geconsulteerd 14/05/2023).
INVENTARIS ONROEREND ERFGOED 2023d: Felix [online], https://id.erfgoed.net/personen/2137 (30/04/2019; laatst geconsulteerd 10/04/2023).
INVENTARIS ONROEREND ERFGOED 2023e: Historische stadskern van Oostende [online], https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/140010 (2014; laatst
geconsulteerd 25/05/2023).
INVENTARIS ONROEREND ERFGOED 2023f: Koninklijke Gaanderijen [online], https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/56979 (2005; laatst geconsulteerd 18/05/2023).
INVENTARIS ONROEREND ERFGOED 2023g: Stadhuis van Oostende [online], https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/56926 (2005; laatst geconsulteerd 14/05/2023).
INVENTARIS ONROEREND ERFGOED 2023h: Stedelijk zwembad [online], https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/55595 (2005; laatst geconsulteerd 14/05/2023).
INVENTARIS ONROEREND ERFGOED 2023i: Tanghe [online], https://id.erfgoed.net/personen/4712 (30/04/2019; laatst geconsulteerd 14/05/2023).
INVENTARIS ONROEREND ERFGOED 2023j: Thermae Palace [online], https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/56980 (2018; laatst geconsulteerd 18/03/2023).
Rutgeerts, Johan, ‘DWARSBEUK (Johan Rutgeerts): De Arnohall in Oostende’,https://architectura.be/nl/nieuws/dwarsbeuk-johan-rutgeerts-de-arnohall… (03/10/2022; laatst geconsulteerd 04/10/2022).
Sanctorum, Johan, ‘De Oostendse farce van de verduisterde vuurtoren, voor u uitgelegd’, https://doorbraak.be/de-oostendse-farce-van-de-verduisterdevuurtoren-vo… (06/02/2023; laatst geconsulteerd 17/04/2023).
Verhulst, Liesbeth, 'Sloop voormalig zwembad Oostende goedgekeurd', https://architectura.be/nl/nieuws/sloop-voormalig-zwembad-oostende-van-…-
jan-tanghe-goedgekeurd/ (04/08/2022; laatst geconsulteerd 04/10/2022).
Radio- en TV-programma's
Bouwpromotor baas? (Eén, 07 september 2022)
De Modernisten: Paul Felix (Canvas, 31 augustus 2020)
Andere gepubliceerde bronnen
Archipel vzw. SOS brutalisme... SOS zwembad Oostende: pleidooi voor een respectvolle herbestemming. 2016. https://archipelvzw.be/nl/archief/publicaties/344/2016-sos-zwembad-oost….
Brief van Paul Felix aan de Rector van de KU Leuven, 27/09/1971, Felix-partners, Oostende.
Debacker, Inge. Beoordelen van sloopaanvragen van gebouwen opgenomen in de vastgestelde Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed. 15/02/2018. https://www.onroerenderfgoed.be/sites/default/files/2018-09/richtlijn_b….
De Caigny, Sophie; Grafe, Christoph; Hannema, Kirsten. Onvoltooid verleden. Sint-Pieters-Leeuw: Daddy Kate, 2017. https://www.vai.be/volumes/publications/vai-vlugschrift-onvoltooid_verl….
De Smet Vermeulen Architecten. Behoud door ontwikkeling: afwegen tussen bouwkundig erfgoed en stadsvernieuwing. Brussel: Vlaamse overheid Agentschap voor Facilitair Management - Digitale drukkerij, 2008. https://www.kenniscentrumvlaamsesteden.be/kennisbank/beleidsdomeinen/er….
Nieuwsbrief Dement vzw via e-mail correspondentie met Guy Servaes, voorzitter van Dement vzw, 06/04/2023.
Stad Oostende. Burgerbevraging Oostende 2022: resultaten. 2022. file:///C:/Users/Femke%20Van%20der%20Meulen/Downloads/Oostende%20-%20Burgerbevraging%20Resultaten%20(1).pdf.
Team Vlaams Bouwmeester. (06/2014). OO 2702 A - VOLLEDIGE STUDIEOPDRACHT VOOR DE GRONDIGE RENOVATIE EN UITBREIDING VAN HET ZWEMBAD IN OOSTENDE. [PDF Presentatie]. Team Vlaams Bouwmeester, Brussel, België.
Team Vlaams Bouwmeester. (s.d. a). OO 2702 - RENOVATIE EN UITBREIDING VAN HET ZWEMBAD IN OOSTENDE - SENTIMENTEEL EN FUNCTIONEEL. [PDF Presentatie].Team Vlaams Bouwmeester, Brussel, België.
Team Vlaams Bouwmeester. (s.d. b). OO 2702 D -zwembad Oostende. [PDF Presentatie]. Team Vlaams Bouwmeester, Brussel, België.
Niet-gepubliceerde bronnen
ABETEC NV. (18/06/2009). TMVW: Zwembad Oostende: audit. [PDF Bijlage]. ABETEC, Dendermonde, België.
ABG Betonconsultants. (17/06/2015). Betononderzoek: Stedelijk Zwembad Oostende. [PDF Bijlage]. ABG Betonconsultants, Moorslede, België.
Bonus advocaten. (16.09.2022). ontwerp beroepschrift OMV_2022072349. [PDF Bijlage]. Bonus advocaten, Kortrijk, België.
Brief van Marie Goosens aan het College van Burgemeester en Schepenen Oostende, 26/09/2003, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap: Afdeling Monumenten & Landschappen West-Vlaanderen, Brugge.
Brief van Agentschap Onroerend erfgoed aan architectenbureau Felix & Partners, 03/04/2013, TMVW t.a.v. Koen Mergan, Gent.
D&B Solutions. (04/02/2022). SLOOPOPVOLGINGPLAN UITGEBREIDE PROCEDURE. [PDF Bijlage]. D&B Solutions, Zwijnaarde, België.
E-mail correspondentie met Marc Felix, gepensioneerd architect, voorzitter Archipel en docent, 11/10/2022-07/06/2023.
Felix, Marc. '35. ZWEMBAD OOSTENDE', (ongepubliceerde bibliografie; 07/10/2022a).
Gesprek met Marc Felix, gepensioneerd architect, voorzitter Archipel en docent, Oostende, 25/10/2022b.
Lezing Archipel vzw, een architectuurvereniging, en Dement vzw, Oostends vzw voor liefhebbers van ontroerend erfgoed, Oostende, 14/10/2022.
Robuust architectuur & onderzoek. (17/03/2021). HAALBAARHEIDSSTUDIESTABILITEIT: Stedelijk ZWEMBAD OOSTENDE. [PDF Bijlage]. Robuust architectuur & onderzoek, Gent, België.
Telefonisch gesprek met Peter Lacoere, voormalig directeur van SO Gent, 18/04/2023.
