Dé uitdaging van zorgarchitectuur: een kindvriendelijke psychiatrie

Elien
Vansevenant

Wanneer we aan een kamer in de psychiatrie denken, wordt dit vaak geassocieerd met de begrippen koud, kil, wit, steriel en afgesloten. Helaas is dit een fenomeen dat we vandaag de dag nog steeds aantreffen. Nochtans is dat allesbehalve een aangename en stimulerende omgeving voor een mens om een proces van ‘genezing’ door te maken. Zeker voor jonge kinderen is dit een aangrijpende gebeurtenis, die gepaard gaat met veel angsten en onzekerheden. Zeker ook omdat ze weggaan uit hun vertrouwde (thuis)omgeving en terechtkomen in een onbekende omgeving.

 

EEN ZORGZAME OMGEVING

De omgeving van een kinderpsychiatrie valt onder de term ‘zorgarchitectuur’. Het is, naast gevangenissen, één van de weinige gebouwtypes waarbij de vormgeving van een ruimte als beperkend wordt ervaren. Zo verblijven ook kinderen en jongeren, die voor een bepaalde duur worden opgenomen in een psychiatrische instelling, lange tijd in dezelfde ruimtes. Zeker wanneer ze op hun kamer moeten blijven, kijken ze 24/7 op vier dezelfde muren en eenzelfde plafond. Het is dan ook logisch dat een omgeving een bepalende impact kan hebben op de mentale toestand van het kind. 

Wanneer een omgeving een verzorgend en therapeutisch effect heeft, wordt hier het begrip ‘healing environment’ aan gekoppeld. Het is bijgevolg belangrijk om de omgeving te ontwerpen in functie van het herstelproces en het welzijn van het kind. De psychiatrische instelling kan namelijk perfect voorzien zijn van al zijn functies en een vlot circulatieplan hebben, maar als de ruimtelijke omgeving een negatieve impact heeft op de gebruikers dan is dat vanuit functioneel perspectief alsnog zinloos.

Drie huizen onder één dak

TABOE ROND PSYCHIATRIE

Bovendien bestaat er in onze maatschappij (nog steeds) een taboe omtrent psychische problemen. De typische architectuur die we koppelen aan een psychiatrie heeft hier wellicht mee te maken. We moeten er ons bewust van zijn dat een bouwopgave met psychische zorg een heel specifieke context voorstelt met een directe maatschappelijke impact. Het is een fragiel en delicaat programma dat met de nodige precisie en correcte communicatie in het sociaal weefsel moet worden geïntegreerd. In het vermaatschappelijken hiervan, is ook architectuur een cruciale pion. Een meer huiselijke en menselijke typologie van de psychiatrie, is niet alleen stimulerend voor de psychiatrische patiënten zelf maar ook voor de samenleving. Mensen vinden niets vreemd aan een woonhuis, maar wel aan een grote psychiatrische instelling. Ze associëren dat tweede met ziekenhuiscampussen en slechte gevoelens; iets wat nochtans niet klopt. We moeten bijgevolg een psychiatrie gaan ontwerpen die meer geassocieerd wordt met een ‘woonomgeving zoals een ander’; eerder dan met een ‘instelling voor zieken’. Hierbij is het begrip menselijke schaal belangrijk. Zoals het woord zegt, op maat van de mens, zodat het door de maatschappij als ‘normaal’ wordt beschouwd. 

Paviljoen als rustplek

 

ZORGENDE STAD, STEDELIJKE ZORG

Om psychiatrie meer te gaan vermaatschappelijken, moeten we een andere typologie opzoeken dan de grootschalige campus infrastructuur van psychiatrische instellingen, gelegen bij een ziekenhuissite. We moeten durven stedelijk programmeren aangezien zorgvoorzieningen kunnen sturend zijn in de ontwikkeling van een stad en op die manier innovatief werken. We moeten streven naar ‘een zorgende stad’ met als doel om zowel de psychiatrie meer vatbaar te maken bij de maatschappij, als omgekeerd de maatschappij zoveel mogelijk binnen te brengen binnen de muren van de leefgroep.

Naast het creëren van een zorg(ende) omgeving, zijn er nog vier belangrijk hoofdontwerp-parameters; contact met de buitenomgeving, het gevoel van vrijheid, de ruimtelijke organisatie en het zorgen voor een huiselijke inrichting. 

Conceptueel zorgnetwerk

 

 

VERANTWOORDELIJKHEID ALS ARCHITECT

De architect heeft een uitdagende rol om bij het ontwerpen van een zorgcomplex rekening te houden met alle noden en parameters. De uitdaging zit erin om architectuur te creëren waar gezocht wordt naar vormgeving die het kwetsbare van psychiatrie erkent, die kinderen een tijdelijke thuis kan geven, die de nodige rust kan bieden, die geruststellend en vooral omarmend kan werken. Dit alles met als doel de bezorgdheden en de angsten van de kinderen die er verblijven zo veel mogelijk te minimaliseren en het kind te ondersteunen in zijn proces van genezing. Het is de taak van ontwerpers om deze lijn verder te zetten, aangezien de termen ‘koud’ en ‘kil’ niet horen geassocieerd te worden met een kwetsbare omgeving.

 

TOTAALARCHITECTUUR

De enorme impact van de ruimtelijke vormgeving op het verblijf van een kind in een kinder- en jeugdpsychiatrisch centrum moet ter harte worden genomen. Er moet een omgeving gecreëerd worden die ‘zekerheid’ en een tijdelijke thuis kan bieden voor kinderen. Er moet worden afgestapt van massieve psychiatrische instellingen die als een gevangenis aanvoelen voor kinderen. Om als ontwerper tot een totaalconcept van zorgarchitectuur te komen, kunnen ontwerprichtlijnen en -parameters als belangrijke leidraad worden gehanteerd. De hier opgestelde ontwerpparameters vormen een houvast voor ontwerpers om aan de hand van hun architecturale vormentaal menselijke schaal, ondersteuning en huiselijkheid te kunnen garanderen. Met als doel de bezorgdheden en de angsten van de kinderen die er verblijven zo veel mogelijk te temperen en ze volop te ondersteunen in hun proces van heling. Opdat architectuur een bijkomende belangrijke rol kan spelen: het kan bijdragen aan het de-stigmatiseren van het negatieve beeld rond ‘psychiatrie’ dat vandaag de dag helaas nog bij velen heerst. 

 

Deze masterproef bestaat uit een literatuurstudie, eigen opgestelde ontwerprichtlijnen- en parameters en een concreet ontwerp voor een leefgroep lagere school voor een kinder- en jeugdpsychiatrie in Hasselt. 

 

Persoonlijke slaapkamer kind

 

Integratie in de stad

Bibliografie

ArchiPL. (2003). PVT Lorkenstraat. Geraadpleegd op 26 oktober 2022, van https://archipl.be/nl/project/pvt-lorkenstraat

 

Asster. (z.d.) Wonen in ons psychiatrisch verzorgingstehuis. Geraadpleegd op 8 oktober 2022, van https://www.asster.be/psychiatrisch-verzorgingstehuis-de-luwte/

 

Beheydt, H. (2022, 31 maart). Opvallende stijging mentale problemen bij kinderen en jongeren door coronapandemie. VRT NWS. Geraadpleegd op 14 april 2022, van https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2022/03/31/meer-depressieve-gedachten-en-a…

 

Boie, G. (2020, juni). Bouwen aan een zorglandschap. Psyche, 32 (2), 16-17.

 

Boie, G. (2011, 28 februari). De uitdaging van zorgarchitectuur. ArchiNed. Geraadpleegd op 8 oktober 2022, van https://www.bavo.biz/de-uitdaging-van-zorgarchitectuur

 

Boie, G. (2010, 25 november). Het huis van de psychiatrie. Studiedag over de intieme relatie tussen architectuur en geestelijke gezondheid. Geraadpleegd op 24 november 2022, van https://www.vai.be/volumes/general/Verslag_studiedag_het_huis_van_de_psychiatrie.pdf

 

Boie, G. (2011, maart). Zorgarchitectuur is een opdracht. Psyche, jaargang 23 (1), 4-7.

 

Boie, G., & Vandamme, F. (2016, september). Healing environment voor kleuters en ouders – Kinderpsychiatrisch Centrum in Genk door Osar Architects. De Architect, 46-51.

 

Bostoen, M., Decrock, K., Gijselinck, J., Goffin, I., Lefebvre, L., Swanepoel, F., … Vandenberghe, A. (2018). Het ontwerpen van een mobiele snoezelruimte. [Masterproef, Katholieke Hogeschool Vives]. Scriptiebank.

 

De Houwer, L. (2021). Op pad doorheen de geestelijke gezondheidszorg: van hindernissenparcours tot droomtraject. Een studie naar gezinsgerichte mogelijkheden om de ervaringen van minderjarigen en hun context met geestelijke gezondheidszorg te verbeteren. [Bachelorproef, Odisee Hogeschool Schaarbeek]. Scriptiebank.

De Wilde, L., & Muylle, J. (2012). Dragende Muren: over het ontwerpen van een zorgende ziekenhuisomgeving voor kinderen. AraMER.

 

Lievens, F. (2023, 23 maart). Persoonlijke communicatie.

 

Gonzalo, A. (2021, 5 maart). Florence Nightingale: Environmental Theory. Nurselabs. Geraadpleegd op 7 mei 2022, van https://nurseslabs.com/florence-nightingales-environmental-theory/#environmental_theory

 

Heijnen, M. (2015). Exploring Healing Environments in the Child and Youth Psychiatry. [Masterproef, Wageningen University]. WUR.

 

Janssens, T. (2011, 15 december). Betonkernactivering: wat, hoe en waarom? Architectura. Geraadpleegd op 16 april 2022, van https://architectura.be/nl/nieuws/2820/betonkernactivering-wat-hoe-en-w…

 

Kenniscentrum KJP. (z.d.). Wat zijn psychische problemen? Geraadpleegd op 2 december 2022, van https://kenniscentrum-kjp.nl/scholen/wat-zijn-psychische-problemen/#6389a54c49030

 

Korte, A. (2010). Helende omgeving voor mensen met ontwikkelingsproblemen. Helend klimaat deel 1. NVAZ.

 

Kritsotaki, D., Long, V., & Smith, M. (2019). Preventing Mental Illness: past, present and future. Palgrave Macmillan.

 

Lesscher, H. (8 april 2019). Universiteit Utrecht en UMC Utrecht onderzoeken het belang van spelen. Universiteit Utrecht. Geraadpleegd op 29 mei 2022, van https://www.uu.nl/achtergrond/universiteit-utrecht-en-umc-utrecht-onder…

 

Limburg Bouwt. (2013, winter). Kinderpsychiatrisch Centrum krijgt eigen stek op site ZOL. Limburg Bouwt, 94-99. Geraadpleegd op 21 januari 2023, van https://docplayer.nl/11792652-Uitnodigende-architectuur.html

 

NIDirect. (z.d.). How play helps children’s development. Geraadpleegd op 30 november 2022, van https://www.nidirect.gov.uk/articles/how-play-helps-childrens-development

 

Open Oproep. (z.d.). De volledige studieopdracht voor de opmaak van het masterplan Z.orgsite 2030-2050 voor UPC KU Leuven te Kortenberg. Geraadpleegd op 30 november 2022, van https://vlaamsbouwmeester.be/sites/default/files/open_call_project_submission_presentation_bundles/AAC-1010au-Plant%20en%20Houtgoed_p.pdf

 

Osar Architecten. (2010, 16 april). Kinder Psychiatrisch Centrum in Genk [Powerpoint-slides]. SlideShare. Geraadpleegd op 21 januari 2023, van https://www.slideshare.net/osar_architecture/2427-kpc-genk-eve

 

Osar Architecten. [osararchitectur]. (2009, 8 september). Kinder Psychiatrisch Centrum Genk 01 [Video]. YouTube. Geraadpleegd op 21 januari 2023, van https://www.youtube.com/watch?v=JarM_rMjKVo

 

Santens, T. (2022, 16 februari). Crisivragen verdubbeld in 2021, maar jeugdpsychiaters ‘varen blind’, getuigen ze in ‘Pano’. VRT NWS. Geraadpleegd op 14 april 2022, van https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2022/02/15/cijfers-ggz/

 

Schellekens, T. (12 juni 2018). Spel: het beste ontwikkelingsvoertuig. Eos wetenschap. Geraadpleegd op 29 mei 2022, van https://www.eoswetenschap.eu/psyche-brein/spel-het-beste-ontwikkelingsvoertuig

 

SilavUtkan, M. (2012). Children Hospital Design in Children Picture. Procedia – Social and Behavioral Sciences, 51, 110-114. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2012.08.127

 

Tofle, R., Schwarz, B., Yoon, S., & Max-Royale, A. (2003). Color in healthcare environments. Coalition for Health Evironments Research. Geraadpleegd op 2 januari 2023, van https://www.healthdesign.org/sites/default/files/color_in_hc_environ.pdf

 

Van den Abeele, C., de le Court, P., Dominicy, M., Buysschaert, G. (2006). Mijn ziekenhuis in potlood: het ziekenhuis door de ogen van kinderen. UNICEF België.

 

Van den Berg, A., & Wagenaar, C. (2006). Healing by architecture. In Wagenaar, C., de Swaan, A., Verderber, S., Jencks, C., Betsky, A., Ulrich, C. (Reds.), The Architecture of Hospitals (p 254-257). NAi Uitgevers

 

Van Houdenhove, I. (2019, 30 oktober). Kinderpsychiater Peter Adrieanssens: ‘Het taboe op psychische problemen is typisch Vlaams’. Katholieke Universiteit Leuven. Geraadpleegd op 30 december 2022, van https://nieuws.kuleuven.be/nl/2019/kinderpsychiater-peter-adriaenssens-…

 

Vavili, F., & Kyrkou, A. (2010). An overview of healing environments. Worlds Hospitals and Health Services, 46(2), 27-30. https://www.researchgate.net/publication/47697694_An_overview_of_healing_environments

 

Verhulst, L. (2022, 22 september). VK architects+engineers bouwt kinder- en jeugdpsychiatrie van de toekomst. Architectura. Geraadpleegd op 19 november 2022, van https://www.architectura.be/nl/nieuws/vk-architects-engineers-bouwt-kin…

 

Vlaams Bouwmeester. (z.d.). Pilootprojecten onzichtbare zorg. Innoverende zorgarchitectuur. Coda Wuustwezel.

 

Weöres, S. (1979). Alternatief paradijs. Gedichten van psychiatrische patiënten. Raster. Geraadpleegd op 20 januari 2023, van https://tijdschriftraster.nl/wiener-gruppe/alternatief-paradijs-gedichten-van-psychiatrische-patienten/

 

Wij-leren: kennisplatform voor het onderwijs. (2017, april). Draagt het verbaal uiten van gevoelens bij aan het welbevinden van leerlingen? Geraadpleegd op 17 maart 2023, van https://wij-leren.nl/verbaal-uiten-invloed-welbevinden.php

 

WTS Architecten. (2014). Porfolio WTS Architecten [Brochure].

 

RECHTSINSTRUMENTEN

Verdrag inzake de Rechten van het Kind Aangenomen door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties op 20 november 1989. Geraadpleegd op 30 mei, van https://kinderrechten.be/sites/default/files/kinderrechtenverdrag_neder…

 

Download scriptie (11.02 MB)
Universiteit of Hogeschool
Universiteit Hasselt
Thesis jaar
2023
Promotor(en)
Ann Petermans