Protest loopt spaak: een lesje in betekenisvol verzet
Protest loopt spaak: een lesje in betekenisvol verzet
Boegbeeld van de Youth For Climate-beweging in België, Anuna de Wever, stelde na de twaalfde klimaatmars: “De boodschap is echt aangekomen, maar dan gaan ze toch niet voor de herziening van artikel 7bis. Dat kan ik niet snappen […] Natuurlijk ben ik wel “pissed” dat we hier nog steeds moeten staan elke week [mijn cursief]”. Hoewel de frustratie en teleurstelling in dit geval zeker is gegrond, komt het falen van het zoveelste politieke burgerproject niet als een verrassing. In de gehele Westerse wereld lijkt protest de laatste decennia namelijk steeds minder rendement op te leveren. De Franse filosoof Geoffroy De Lasagnerie kondigde zelfs een neoliberale toestand van politieke ‘machteloosheid’ (powerlessness) aan. Toch is er, mijns inziens, geen reden tot wanhopen. De weg naar betekenisvol verzet met redelijke kans op slagen is niet veraf. We moeten gewoon eens snuisteren in de oude werken van een vergeten genie: Emmanuel Levinas.
Het ligt aan het systeem! En ook een klein beetje aan ons…
Wanneer De Lasagnerie het heeft over een specifiek neoliberale toestand die de vruchteloosheid van hedendaags protest veroorzaakt, kan dit op verschillende zaken wijzen. De techno-sociologe Zeynep Tufekci biedt één mogelijke interpretatie. Zo stelt ze dat: “Before the Internet, the tedious work of organizing that was required … also helped build infrastructure for decision making and strategies for sustaining momentum. Now movements can rush past that step, often to their own detriment”. De communicatie- en/of informatiemaatschappij zou aldus de illusie hebben gecreëerd dat het mogelijk is om zinvol te organiseren zonder een vaste structuur, een hiërarchie. Het falen van de Occupy was volgens meerdere onderzoekers juist hieraan te wijten.
Anderzijds worden we daarbovenop geconfronteerd met wat we de algehele politisering (in de betekenis van: ‘verpolitieken’) van protest kunnen noemen. Ons sociaal-politiek orgaan heeft verzet als sociale praktijk langzaamaan geïnstitutionaliseerd. Zo is het recht op demonstreren als één van de fundamenten van de democratische rechtstaat nadelig gebleken voor zij die er werkelijk recht op hebben. Tegenspraak is immers door de staat geformaliseerd in een geheel van normen en regels. Ze is aldus ingeschreven in de logica van het politiek systeem zelf. We vergeten vaak dat de ruimte van aanvechting één van de meest gecodificeerde sociale ruimtes is. Wanneer we op straat komen, doen we dit zoals de staat het ons voorschrijft. In reactie op dit feit zouden spontaan de bekende woorden van Audre Lorde in ons moeten opkomen: “the master's tools will never dismantle the master’s house ... [T]hey will never enable us to bring about genuine change.” Toch lijken we dit keer op keer te vergeten.
“We vergeten vaak dat de ruimte van aanvechting één van de meest gecodificeerde sociale ruimtes is.”
Filosofisch intermezzo
Wat kunnen we dan wel nog doen? Is geweld en absolute ongehoorzaamheid de enige uitweg die ons rest? Het mag alvast duidelijk zijn dat protest af moet van diens nieuwe identiteit als instituut, en terug moet kunnen resisteren. In de zoektocht naar hoe dit te realiseren, laat ik mij graag leiden door het denken van Emmanuel Levinas. Hij zou misschien wel zeggen - waarschijnlijk in vloeiend en quasi-poëtisch Frans - dat de huidige burgeractivisten uit het oog zijn verloren wat het betekent om betekenisvol verzet te leveren. Betekenisvol verzet vertrekt immers volgens hem uit het erkennen van een absolute verantwoordelijkheid die elk van ons draagt ten opzichte van de unieke Andere. Bovendien moeten we beseffen dat deze absolute verantwoordelijkheid altijd onbereikbaar is. Hiermee sluit Levinas zich aan bij een Platoonse visie die ervan uitgaat dat wat écht waardevol is, net zo waardevol is omdat het buiten ons handbereik ligt. En zeg nu zelf; wat ligt er verder van ons af dan de letterlijke en figuurlijke Andere?
Ja, ja... En nu in mensen taal?
Concreet wordt hiermee bedoeld dat wij als politiek rechtvaardige individuen altijd moeten ageren met oog op het goed van de mensen om ons heen. We zullen nooit de ideale samenleving bekomen want het ideale, het betekenisvolle is per definitie onbereikbaar. Maar toch dragen we de verantwoordelijkheid om systemen die de rechten van anderen bemoeilijken, tegen te werken. Het neoliberalisme en diens institutionalisering van verzet, is zo’n systeem. Levinas spoort ons aan om te protesteren op een manier die meer zegt dan het huidige: “Ik vind het niet leuk”. Verzet moet veeleer vertrekken vanuit een verantwoordelijkheidsgevoel voor anderen. Een gevoel dat ons zou moeten brengen tot een redelijk experimenteren met de politieke mogelijkheden waarover we beschikken. We moeten aldus buiten het onderdrukkende systeem zelf treden, en nieuwe dingen proberen.
Dit kan verstikkend aanvoelen. Waar te beginnen, wat te doen? Het is echter belangrijk om te beseffen dat er de laatste jaren alreeds nieuwe vormen van succesvol protest zijn uitgetest. Bronnen van inspiratie worden ons voor de voeten geworpen. In het bijzonder denk ik aan de acties van WikiLeaks, Anonymous, Chelsea Manning, de vele individuen die AI Face Recognition
Technology creatief proberen te ondermijnen… De verbindingslijn tussen deze modi van verzet is “that they [all] express the aspiration to constitute a form of political subjectivity that escapes the processes by which we are produced as citizens in liberal democracy.” Ze spelen stuk voor stuk vals in het traditionele politieke spel. Aan deze voorbeelden kunnen we ons optrekken, al moeten we niet per se hen methodes overnemen. Niet elk van ons kan en moet klokkenluider zijn.
“Niet elk van ons kan en moet klokkenluider zijn.”
Samen spelen is betekenisvol winnen
Ik zou graag besluiten met dit punt: Levinas probeert ons duidelijk te maken dat politiek geen spel is waarin we zelf moeten winnen. Het is de bedoeling dat we als collectief een rechtvaardig speelbord vormgeven. Deze ingesteldheid roept ons op om verzet te organiseren dat zelfkritisch is, buiten de lijntjes kleurt, en dat zeker niet na herhaaldelijk falen in zichzelf vastbijt. Blijven we verder doen zoals velen van ons bezig zijn, dan zullen de broodnodige beleidsveranderingen te laat komen, en zal de welwillende ‘activist’ uiteindelijk verdrinken in een uitzichtloos pessimisme.
Bibliografie
Derrida, J. (1964). Violence et Métaphysique: Essai sur la pensée d’Emmanuel Levinas (Deuxième partie). Revue de Métaphysique et de Morale, 69(4), 425-473.
Lem, S. (1987). Solaris (1st Harvest/HBJ ed). Harcourt Brace Jovanovich.
Barthes, R. (2018). A Lover’s Discourse. https://www.penguin.co.uk/books/357207/a-lovers-discourse-by-roland-barthes/9780099437420
Bauman, Z. (1990). Effacing the Face: On the Social Management of Moral Proximity. Theory, Culture & Society, 7(1), Article 1. https://doi.org/10.1177/026327690007001001
Bernasconi, R. (2002). What is the question to which ‘substitution’ is the answer? In R. Bernasconi & S. Critchley (Red.), The Cambridge Companion to Levinas (pp. 234–251). Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/CCOL0521662060.011
Blum, P. C. (2000). Overcoming Relativism? Levinas’s Return to Platonism. The Journal of Religious Ethics, 28(1), 91–117.
Brody, D. H. (1995). Emmanuel Levinas: The Logic of Ethical Ambiguity in ‘Otherwise Than Being or beyond Essence’. Research in Phenomenology, 25, 177–203.
Casey, T. G. (2003). Lévinas’ Idea of the Infinite and the Priority of the Other. Gregorianum, 84(2), 383–417.
Descartes, R. (2011). Méditations sur la philosophie première: Vol. Édition électronique v 1.0. Les Échos du Maquis.
Dietrich, E., Fields, C., Sullins, J. P., Van Heuveln, B., & Zebrowski, R. (2021). Great philosophical objections to artificial intelligence: The history and legacy of the AI wars. Bloomsbury Academic.
Dostoevskij, F. M. (2019). De gebroeders Karamazov (A. Roeland, Red.; M. Fondse, Vert.; Twintigste druk). L.J. Veen Klassiek.
Duyndam, J., & Poorthuis, M. (2003). Levinas. Lemniscaat.
Fackenheim, E. L. (1982). To mend the world: Foundations of future Jewish thought. Schocken Books.
Foucault, M. (1988). The history of sexuality (1st Vintage Books ed). Vintage Books.
Frankl, V. E. (1984). Man’s search for meaning (Rev. and updated). Pocket Books.
Gallagher, K. T. (2000). Meaning and Subjectivity. International Philosophical Quarterly, 40(2), 149–159. https://doi.org/10.5840/ipq20004028
Harries, K. (1978). Metaphor and Transcendence. Critical Inquiry, 5(1), Article 1.
Heaton, J. (1988). The Other and Psychotherapy. In R. Bernasconi & D. Wood (Red.), The Provocation of Levinas: Rethinking the Other (pp. 5–14). Routledge.
Kalton, M. C. (2000). Green Spirituality: Horizontal Transcendence. https://faculty.washington.edu/mkalton/green%20spir1.htm
Levinas, E. (1957). La philosophie et l’idée de l’Infini. Revue de Métaphysique et de Morale, 62(3), 241–253.
Levinas, E. (1984). Ethics and Infinity. CrossCurrents, 34(2), Article 2.
Levinas, E. (1989). Is Ontology Fundamental? Philosophy Today, 33(2), Article 2. https://doi.org/10.5840/philtoday198933218
Lévinas, E., & Hand, S. (1989). The Levinas reader. B. Blackwell.
Lyotard, J.-F. (1989). Differend: Phrases in Dispute (First edition). University of Minnesota Press.
Morgan, M. L. (2011). The Cambridge Introduction to Emmanuel Levinas. https://tertulia.com/book/the-cambridge-introduction-to-emmanuel-levinas-michael-l-morgan/9780521141062
Oppen, G. (1968). Of Being numerous.
Stachowski, R. (2021). On Conversion as “The Turning Round of a Soul From Some Benighted Day” (Plato). Advances in Cognitive Psychology, 17(4), 292–298. https://doi.org/10.5709/acp-0338-3
Tauber, A. I. (2010). Introduction: Psychoanalysis as Philosophy. In Introduction: Psychoanalysis as Philosophy (pp. 1–23). Princeton University Press. https://doi.org/10.1515/9781400836925.1
van Riessen, R. (2015). Kunnen we het oneindige ook God noemen? Over de rol van het ontologisch godsbewijs in de filosofie van Emmanuel Levinas. De Uil van Minerva, 15. https://doi.org/10.21825/uvm.v15i4.1586
Wilde, T. (2013). Levinas Subjectivity, Affectivity and Desire. https://www.academia.edu/85265450/Levinas_Subjectivity_Affectivity_and_Desire
Wright, T., Hughes, P., & Ainley, A. (1988). The Paradox of Morality: An Interview with Emmanuel Levinas. In R. Bernasconi & D. Wood (Red.), The Provocation of Levinas: Rethinking the Other. Routledge. https://philarchive.org/rec/LEVTPO-20
Agamben, G. (2015). Profanities (1e dr.). Boom uitgevers Amsterdam.
Alford, C. F. (2004). Levinas and Political Theory. Political Theory, 32(2), 146–171.
Arasly, J. (2005). Terrorism and Civil Aviation Security: Problems and Trends. Connections, 4(1), Article 1.
Bartles, J. A. (2021). Byung-Chul Han’s Negativity; or, Restoring Beauty and Rage in Excessively Positive Times. CR: The New Centennial Review, 21(3), Article 3.
Bauman, Z. (1990). Effacing the Face: On the Social Management of Moral Proximity. Theory, Culture & Society, 7(1), Article 1. https://doi.org/10.1177/026327690007001001
Bauman, Z. (1999). The World Inhospitable to Levinas. Philosophy Today, 43(2), 151–167. https://doi.org/10.5840/philtoday199943227
Bauman, Z., Jacobsen, M. H., & Tester, K. (2013). What Use is Sociology?: Conversations with Michael Hviid Jacobsen and Keith Tester (1st edition). Polity.
Beauvoir, S. de. (1990). Le Deuxième sexe. France loisirs.
Blauner, R. (1964). Alienation and freedom: The factory worker and his industry (pp. xvi, 222). Chicago U. Press.
Burggraeve, R. (2022). Racisme en het gelaat van de vreemde ander. Een filosofisch postscriptum vanuit Emmanuel Levinas. In Ik weiger te haten. De mechanismen die het antisemitisme veroorzaken en in stand houden (Geert Vervaele).
Deleuze, G. (1992). Postscript on the Societies of Control. October, 59, 3–7.
Derrida, J. (1999). Adieu to Emmanuel Levinas. Stanford University Press.
Duyndam, J., & Poorthuis, M. (2003). Levinas. Lemniscaat.
Fred Alford, C. (2014). Bauman and Levinas: Levinas cannot be used. Journal for Cultural Research, 18(3), 249–262. https://doi.org/10.1080/14797585.2013.866814
Freud, S., Hitchens, C., & Gay, P. (2010). Civilization and Its Discontents (J. Strachey, Red.; Reprint edition). W. W. Norton & Company.
Hamaideh, S. H., Al-Modallal, H., Tanash, M., & Hamdan-Mansour3, A. (2022). Depression, anxiety and stress among undergraduate students during COVID-19 outbreak and ‘home-quarantine’. Nursing Open, 9(2), Article 2. https://doi.org/10.1002/nop2.918
Han, B.-C. (2015). The burnout society. Stanford Briefs, an imprint of Stanford University Press.
Han, B.-C. (2017). Psychopolitics: Neoliberalism and new technologies of power (E. Butler, Vert.). Verso.
Handke, P. (1997). A journey to the rivers: Justice for Serbia. Viking.
Hookway, N. (2017). Zygmunt Bauman’s moral saint: Reclaiming self in the sociology of morality. Acta Sociologica, 60(4), 358–367.
Jabès, E. (1991). Un étranger avec, sous le bras, un livre de petit format (Nachdr.). Gallimard.
Kolev, S., & Goldschmidt, N. (2022). Vitalpolitik. In T. Biebricher, P. Nedergaard, & W. Bonefeld (Red.), The Oxford Handbook of Ordoliberalism (p. 0). Oxford University Press. https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198861201.013.32
Kon, I. S. (1967). The Concept of Alienation in Modern Sociology. Social Research, 34(3), Article 3.
Lasch, C. (2018). The culture of narcissism: American life in an age of diminishing expectations (Reissued with a new Introduction 2018). W. W. Norton & Company.
Lévinas, E. (1999). Alterity & transcendence. Columbia Univ. Press.
Lévinas, E. (2001). Is it righteous to be? Interviews with Emmanuel Lévinas. Stanford University Press.
Levinas, E., & Nemo, P. (1984). Éthique et infini: Dialogues avec Philippe Nemo. Librairie générale française.
Levinas, E., & Rolland, J. (1998). Éthique comme philosophie première. Payot-Rivages.
Moore, S. (1991). Rousseau on Alienation and the Rights of Man. History of Political Thought, 12(1), 73–85.
Morris, C. W. (1939). Science, Art and Technology. The Kenyon Review, 1(4), Article 4.
Morse, M. (1959). Mathematics and the Arts. Bulletin of the Atomic Scientists, 15(2), Article 2. https://doi.org/10.1080/00963402.1959.11453926
Nisbet, R. A. (1962). Sociology as an Art Form. The Pacific Sociological Review, 5(2), Article 2. https://doi.org/10.2307/1388389
Okolie, A. C. (2003). Introduction to the Special Issue – Identity: Now You Don’t See It; Now You Do. Identity, 3(1), 1–7. https://doi.org/10.1207/S1532706XID0301_01
Osborne, H. (Red.). (1970). The Oxford companion to art. Clarendon P.
Ravesloot, C., Ward, B., Hargrove, T., Wong, J., Livingston, N., Torma, L., & Ipsen, C. (2016). Why stay home? Temporal association of pain, fatigue and depression with being at home. Disability and Health Journal, 9(2), Article 2. https://doi.org/10.1016/j.dhjo.2015.10.010
Simmons, W. P. (1999). The Third. Philosophy & Social Criticism, 25(6), Article 6. https://doi.org/10.1177/019145379902500604
Spielberg, S. (Regisseur). (1994, maart 3). Schindler’s List [Biography, Drama, History]. Universal Pictures, Amblin Entertainment.
Staszak, J.-F. (2009). Other/Otherness. In R. Kitchin & N. Thrift (Red.), International Encyclopedia of Human Geography (pp. 43–47). Elsevier. https://doi.org/10.1016/B978-008044910-4.00980-9
Taylor, C. (2018). The Ethics of Authenticity: Harvard University Press.
Woese, C. R. (2004). A New Biology for a New Century. Microbiology and Molecular Biology Reviews, 68(2), Article 2. https://doi.org/10.1128/MMBR.68.2.173-186.2004
Wright, T., Hughes, P., & Ainley, A. (1988). The Paradox of Morality: An Interview with Emmanuel Levinas. In R. Bernasconi & D. Wood (Red.), The Provocation of Levinas: Rethinking the Other. Routledge. https://philarchive.org/rec/LEVTPO-20
Aelst, P. V., & Walgrave, S. (1999). De ‘Stille Revolutie’ op straat: Betogen in België in de jaren ’90. Res Publica, 41(1), Article 1. https://doi.org/10.21825/rp.v41i1.18537
Barber, M. D. (2021). 1. Emmanuel Levinas’s Phenomenology and the Allegiance to Reason. In 1. Emmanuel Levinas’s Phenomenology and the Allegiance to Reason (pp. 1-17). Fordham University Press. https://doi.org/10.1515/9780823295463-003
Burggraeve, R. (2018). ‘When in the “Brother” the Stranger is Acknowledged’: From Identity to Alterity and Dialogue, According to Emmanuel Levinas. Journal of Dharma: Dharmaram Journal of Religions and Philosophies, 43(3), 285-310.
Butler, J. (2002). What is Critique? An Essay on Foucault’s Virtue. The Political: Readings in Continental Philosophy, 21.
De Redactie Knack. (2019, april 4). Anuna De Wever op twaalfde klimaatmars: ‘Ik ben “pissed” dat we hier nog elke week moeten staan’. Knack. https://www.knack.be/nieuws/anuna-de-wever-op-twaalfde-klimaatmars-ik-ben-pissed-dat-we-hier-nog-elke-week-moeten-staan/
Derrida, J. (2005). Rogues: Two essays on reason. Stanford University Press.
Dijk, P. H. J. M. van. (2021). The impacts of climate protests on opinion and policy: The case of the Netherlands 2019 [Master Thesis]. https://studenttheses.uu.nl/handle/20.500.12932/39901
Ende, M. (2009). Momo (New ed). Puffin.
Foucault, M. (2014). Histoire de la sexualité. 1: La volonté de savoir.
Geoffroy De Lasagnerie. (2017). Beyond Powerlessness. In Across and beyond: A transmediale reader in post-digital practices, concepts and institutions (pp. 170-179).
Geuss, R. (2002). Genealogy as Critique. European Journal of Philosophy, 10(2), 209-215. https://doi.org/10.1111/1468-0378.00157
Jepperson, R. (1991). Institutions, Institutional Effects, and Institutionalism. In J. W. Meyer & R. L. Jepperson (Red.), Institutional Theory: The Cultural Construction of Organizations, States, and Identities (pp. 37-66). Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/9781139939744.004
Lévinas, E. (1999). Alterity & transcendence. Columbia Univ. Press.
Lorde, A. (2018). The master’s tools will never dismantle the master’s house. Penguin Books.
Meyer, D. S., & Tarrow, S. G. (Red.). (1998). The social movement society: Contentious politics for a new century. Rowman & Littlefield Publishers.
Remco Campert. (1970). Iemand stelt de vraag. http://www.poezie-leestafel.info/remco-campert/17794-iemand-stelt-de-vraag
Robbins, J. (2018). Towards a Politics of Love by Way of Resistance. Can Philosophy Love. https://www.academia.edu/38429432/Towards_a_Politics_of_Love_by_Way_of_Resistance
Roberts, A. (2012). Why the Occupy Movement Failed. Public Administration Review, 72(5), 754-762.
Sakhi, S. (2014). Ethics and Resistant Subject: Levinas, Foucault, Marx. https://yorkspace.library.yorku.ca/xmlui/handle/10315/27655
San Francisco Chronicle. (2012, mei 3). Mayday for Occupy.
Schwartz, M. (2011, november 20). Pre-Occupied. The New Yorker. https://www.newyorker.com/magazine/2011/11/28/pre-occupied
Tufekci, Z. (2014, maart 19). Opinion | After the Protests. The New York Times. https://www.nytimes.com/2014/03/20/opinion/after-the-protests.html
Wright, T., Hughes, P., & Ainley, A. (1988). The Paradox of Morality: An Interview with Emmanuel Levinas. In R. Bernasconi & D. Wood (Red.), The Provocation of Levinas: Rethinking the Other. Routledge. https://philarchive.org/rec/LEVTPO-20
Writers for the 99%. (2011). Occupying Wall Street: The Inside Story of an Action That Changed America. OR Books. https://www.jstor.org/stable/j.ctt1bkm5br
