Koop lokaal! Nieuw fenomeen of oude gewoonte terug opgenomen?
‘Wij kopen lokaal’ en ‘Winkelhier’ zijn initiatieven die lokale ondernemers ondersteunen. Het lijken nieuwe fenomenen te zijn die plots opdoken. Zo werd ‘winkelhieren’ in 2019 nog uitgeroepen tot woord van het jaar en pas in 2020 konden dergelijke initiatieven rekenen op Vlaamse overheidssteun. En toch ligt de traditie om de lokale economie te steunen al veel vroeger. Zo blijkt ook uit dit onderzoek naar middeleeuwse ambachten actief in de Brugse kledingsector.
Het diverse en veerkrachtige Brugge
Brugge was tijdens de middeleeuwen een internationale grootstad. Maar ondanks de internationale allures vergat de stedelijke overheid hun lokale ondernemers niet. Bruggelingen waren trots op hun eigen handelswaren en promootten die bijgevolg bij mogelijke klanten. Het meest bekende exportproduct was uiteraard het Vlaamse laken: dikke wollen stoffen die handelaars van heinde en verre kwamen aankopen. Naast de grondstof waren ook afgewerkte goederen uit textiel erg populair. Vanaf 1450 viel de internationale handel in Brugge echter langzaamaan stil. Maar de stad wist zich te herpakken door zich veerkrachtig op te stellen en in te zetten op de lokale markt.
De studie toont aan dat diverse Brugse ambachten actief waren in de bewerking van textiel tot meerdere types van kledingstukken. Net zoals vandaag focusten sommige middeleeuwse ambachtslieden zich uitsluitend op mannen- of vrouwenkledij, terwijl anderen enkel de productie van kinderkleding op zich namen. Daarnaast waren de ambachtslieden gebonden aan seizoenskleding, maar ook de smaak van de middeleeuwer was ‘modegevoelig’. Op het einde van de middeleeuwen overklasten zwarte en diepblauwe kledingkleuren bijvoorbeeld de felle contrasterende kleuren van de voorgaande periode. De donkere kleuren straalden meer klasse uit, maar ook de invloed van de reformatie zorgde voor deze switch in de kledingmode. Daarnaast veranderde de mannenkleding sinds 1340. Voordien droegen middeleeuwse mannen dikke en lange tunieken die golvend over het lichaam werden gedrapeerd, zogenaamde houppelandes. Vanaf het midden van de veertiende eeuw schakelden ze over op pourpoints of wambuizen. Dit waren nauw aansluitende en getailleerde bovenstukken die net tot aan de knieholte kwamen. De Brugse ambachten speelden uiteraard in op dergelijke trendverschuivingen en werkten steeds vaker voor een lokaal cliënteel.
Strenge theoretische regels…
Stedelijke ambachten waren vakorganisaties van personen die dezelfde economische activiteit uitoefenden. Ze stonden als economische instelling in voor het regelen van de productie en de marktorganisatie. Bovendien maakte de bescherming van de collectieve belangen van hun leden deel uit van hun takenpakket. Maar ze hadden ook een culturele en maatschappelijke rol, doordat ze een groot deel van de stedelijke bevolking vertegenwoordigden. De archieven zijn dan ook rijkelijke getuigen van hun organisatie, onder andere in de vorm van ambachtskeuren. Dit waren plechtige documenten die de ambachten zelf opstelden. Ze lieten hun rechten en plichten vastleggen en afkondigen door de stedelijke schepenbank. Zo erkende de stad de juridische, fiscale en politieke bevoegdheden van het bestuur en de leden van de ambachten. Maar het vastleggen van dergelijke regels hielp eveneens bij de bescherming van de lokale economie.
Deze regels in de ambachtskeuren werden bijgevolg strikt opgevolgd. En toch traden er geregeld conflicten op tussen leden van eenzelfde ambacht of tussen ambachtslieden van concurrerende ambachten binnen eenzelfde sector. Ook particulieren kwamen soms in opspraak, zoals blijkt uit meerdere processen die terug te vinden zijn in het Brugse rijks- en stadsarchief. Het onderzoek toonde bijvoorbeeld aan dat Brugse kleermakers naar de schepenbank stapten om oudkleerkopers aan te klagen. Het was oudkleerkopers immers verboden nieuwe stoffen te verwerken in hun kledij, maar toch probeerden zij soms tevergeefs onder deze regel uit te komen. Vervolgens trad de Brugse schepenbank streng op, want als juridische macht stond ze in om plaatselijke geschillen op te lossen. De bescherming van de lokale economie stond immers hoog op de agenda. Daarvoor was een strenge controle op de kwaliteit van de goederen noodzakelijk.
… aan banden gelegd in de praktijk
Door die strengheid bestond in de geschiedwetenschap lange tijd de idee dat ambachten een remmende invloed hadden op de snel veranderende economie. Maar het tegendeel blijkt waar te zijn. Waar mogelijk pasten de ambachten -met de hulp van de stedelijke schepenbank- zich aan en keerden ze de situatie om in hun voordeel. Dat was ook zeker het geval in de Brugse kledingsector tussen ca. 1400 en 1550. Hoewel de ambachtskeuren voor bepaalde taken het alleenrecht verdedigden voor een specifiek ambacht, werden er toch steeds vaker overtredingen door de vingers gezien.
Aanvankelijk waren bijvoorbeeld uitsluitend culkstikkers bevoegd voor het maken van wambuizen. Maar dit kledingstuk werd steeds populairder en ging tot de mannelijke standaardgarderobe behoren. De stad en de kledingsector zagen in dat het alleenrecht van de culkstikkers nadelig was voor de bloeiende lokale economie. De vraag nam immers steeds verder toe. Vervolgens schaften zij dit recht dan ook stapsgewijs af. Zo mochten Brugse kleermakers aanvankelijk enkel op vraag van de klant op maat gemaakte wambuizen stikken. Maar vanaf 1542 kregen zij de volledige vrijheid om wambuizen uit zijdeachtige stoffen te maken en verkopen. Het lokale stadsbestuur stond toe deze aanpassingen door te voeren en af te kondigen. Ze geloofde er immers in dat de goede kwaliteit van de producten gegarandeerd zou blijven en dat het de lokale klant niet benadeelde.
De strenge regels in de ambachtskeuren lieten bijgevolg toch heel wat ruimte voor aanpassingen, toevoegingen en toegevingen. Uit deze studie blijkt immers dat de lokaalgerichte ambachten het aandurfden om te vernieuwen als het voordelen voor de ambachten zelf en de maatschappij als geheel opleverden. De ambachten vormden dus zeker geen remming voor de wijzigende markteconomie. Meer nog, ze hielpen de Brugse markteconomie mee vormgeven.
De economie was en is een constant wisselend gegeven waar we met z’n allen deel van uitmaken. De keuzes van de klanten bepalen mee hoe die economie er vroeger, vandaag en later uitziet. Maar ook de keuzes van producenten, verkopers, de overheid en tussenpersonen spelen mee in dit verhaal. Van oude tradities worden nieuwe gemaakt… Denk daar maar eens over na bij uw volgende aankoop, in een lokale winkel of online.
Bibliografie
Onuitgegeven bronnen
Brugge. Rijksarchief Brugge. Ambachten: Kultsteckers (Pourpointiers) en bocraanververs.
- Kopie van proces (1516), ms. 187/53.
- Kopie van proces (1534), ms. 187/54.
- Proces (1541), ms. 187/56.
Brugge. Rijksarchief Brugge. Ambachten: Sceppers, kleermakers (Tailleurs).
- Cartularium (1507-1763), ms. 283bis.
- Proces (1542), ms. 380.
Brugge. Rijksarchief Brugge. Oorkonden met Blauw Nummer: Kleermakers (1452).
- Ordonnantie in geschil met de culkstikkers (1452), ms. 8169.
- Vonnissen (1536-1537), ms. 8330, ms. 8831, ms. 8332.
Brugge. Rijksarchief Brugge. Oorkonden met Blauw Nummer: Kussen- en spreimakers (courtepointers en kleermakers) (1406-1606).
- Vonnis (1504), ms. 8857.
- Vonnis (1518), ms. 8884.
- Vonnissen (1539-1542), ms. 8342, ms. 8343.
- Vonnis (1545), ms. 8363.
Brugge. Stadsarchief Brugge. Charters, nr. 310: Kleermakers (1358-1709).
- Chirograaf (1408), ms. 310/642.
- Vonnis (1496), ms. 310/673.
- Vonnis (1509), ms. 310/681.
- Processtuk in beroep (1525), ms. 310/688.
- Vonnissen en processtukken (met aanverwante ambachten) (1539-1559), ms. 310/701, ms. 310/702, ms. 310/703, ms. 310/705.
Brugge. Stadsarchief Brugge. Charters, nr. 310: Kousenmakers (1542-1681).
- Vonnis (1542), ms. 310/308.
- Proces (1544), ms. 310/309A.
- Proces (1554), ms. 310/310.
Brugge. Stadsarchief Brugge. Charters, nr. 310: Kulkstikkers (1468-1657).
- Verschillende beslissingen in toepassing van de keure (1468), ms. 310/322; Verweerd.
- Proces (1551), ms. 310/323.
Brugge. Stadsarchief Brugge. Charters, nr. 310: Oudkleerkopers (1463-1692).
- Proces (1552), ms. 310/273.
Brugge. Stadsarchief Brugge. Kaarten en plannen, Marcus Gerards, Stadsplan van het centrum van Brugge, Brugge, 1562. Online geraadpleegd via: Erfgoed Brugge: Kaart en Huis.
Brugge. Stadsarchief Brugge. Kleermakers of scheppers, nr. 333.
- Keurboek (1441-1708), ms. 333/1.
- Keur-, akten- en resolutieboek (1441-1794), ms. 333/2.
- Processtukken (1510-1563), ms. 333/16.
Brugge. Stadsarchief Brugge. Schoenmakers of corduwaniers, nr. 334.
- Proces (1536), ms. 334/122.
Parijs. Bibliothèque Nationale de France. Département des Manuscrits, ms. Latin 9333, f° 103r‑104r: Tacuinum Sanitatis, ca. 1500. Online geraadpleegd via: Gallica, Bibliothèque Nationale de France.
Parijs. Bibliothèque Nationale de France. Département des Manuscrits, ms. NAL 1673, f° 94r‑95r: Tacuinum Sanitatis, ca. 1390-1400. Online geraadpleegd via: Gallica, Bibliothèque Nationale de France.
Uitgegeven bronnen
De Hert, René, ed. Het Kostuumboek Van Lucas D'heere. Gent: VIAT, 2004.
Gilliodts-Van Severen, Louis, ed. Cartulaire de l’ancienne estaple de Bruges. 2 vols. Brugge: Louis de Plancke, 1904.
Gilliodts-Van Severen, Louis, ed. Inventaire des archives de la Ville de Bruges. section 1: Inventaire des chartes. 9 vols. Brugge: Gailliard, 1871-1885.
Huys, Emiel, ed. ‘Bijlagen rakende Brugge’. In Duizend jaar mutualiteit bij de Vlaamsche gilden. Deel II: 145-212. Kortrijk: Vermaut, 1926.
Prevenier, Walter, ed. Handelingen van de leden en van de staten van Vlaanderen (1384-1405): Excerpten uit de rekeningen der steden, kasselrijen en vorstelijke ambtenaren. Koninklijke Belgische academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten 4. Brussel: Koninklijke Commissie voor Geschiedenis, 1959.
Secundaire literatuur
Alexandre-Bidon, Danièle. ‘Du drapeau à la cotte: vêtir l’enfant au Moyen Age (XIIIe‑XVe s.)’. In Le Vêtement: histoire, archéologie et symbolique vestimentaires au Moyen Age, onder redactie van Michel Pastoureau: 123-68. Cahiers du Léopard d’or 1. Parijs: Léopard d’or, 1989.
Allossery, Paul. Het gildeleven in vroeger eeuwen. Brugge: A. Moens-Patfoort, 1926.
Boone, Marc. ‘Muntgeschiedenis middeleeuwen’. In Hoe schrijf ik de geschiedenis van mijn gemeente?, deel 3a: hulpwetenschappen, onder redactie van Jan Art: 149-65. Gent: Stichting Mens en Kultuur, 1996.
Brown, Andrew, en Jan Dumolyn. ‘Introduction’. In Medieval Bruges, c. 850-1550, onder redactie van Jan Dumolyn en Andrew Brown: 1-6. Cambridge: Cambridge University Press, 2018.
Brulez, Wilfrid. ‘Engels laken in Vlaanderen in de 14e en 15e eeuw’. Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis 108, nr. 1-2 (1971): 5-25.
Colenbrander, Sjoukje. ‘Zolang de weefkunst bloeit : zijdeweverijen in Amsterdam en Haarlem, 1585-1750’. Onuitgegeven doctoraatsproefschrift, Universiteit Amsterdam, 2010.
Dambruyne, Johan. Corporatieve middengroepen. Aspiraties, relaties en transformaties in de 16de-eeuwse Gentse ambachtswereld. Gent: Academia Press, 2002.
Dambruyne, Johan. ‘Sociale mobiliteit en status in het zestiende-eeuwse Gentse ambachtswezen’. Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent 50, nr. 1 (1996): 73-120.
De Bo, Leenaart Lodewijk. Westvlaamsch idioticon. 1ste dr. Brugge: Boek- & Steendrukkerij Edward Gailliard, 1873.
Deceulaer, Harald. ‘“Prêt-à-porter”, gender en gezondheid. De veelvuldige betekenissen van huiszoekingen bij kleermakers en oudekleerkopers in het laat-16de-eeuwse Antwerpen’. In Werelden van verschil: ambachtsgilden in de Lage Landen, onder redactie van Catharina Lis en Hugo Soly: 99-126. Brussel: VUBpress, 1997.
Dekesel, Niels. ‘Hiërarchie en sociale mobiliteit in de Brugse bontindustrie: Een studie naar de sociale gelaagdheid van de Brugse peltiers tussen ca. 1400 - ca. 1540’. Onuitgegeven masterproef, KU Leuven - Faculteit Letteren, 2015.
De Mérindol, Christian. ‘Signes de hiérarchie sociale à la fin du Moyen Age d’après les vêtements. Méthodes et recherches’. In Le Vêtement: histoire, archéologie et symbolique vestimentaires au Moyen Age, onder redactie van Michel Pastoureau: 181-223. Cahiers du Léopard d’or 1. Parijs: Léopard d’or, 1989.
Den Boon, Ton. Spreekwoordenboek. Utrecht: Van Dale, 2018.
Deneweth, Heidi, en Ludo Vandamme. ‘Brugge in de zestiende eeuw’. In Vergeten meesters: Pieter Pourbus en de Brugse schilderkunst van 1525 tot 1625, onder redactie van Anne Van Oosterwijk: 8-17. Brugge: Snoeck, 2017.
Deneweth, Heidi. ‘Brugge zoekt en vindt alternatieven’. In Brugge, onder redactie van Valentin Vermeersch: 86-99. Steden in Europa. Antwerpen: Mercatorfonds, 2002.
Deneweth, Heidi. Goede muren maken goede buren: verbouwingen en buurtleven in Brugge, 1500-1800. Brugge: Uitgeverij Van de Wiele, 2020.
Deploige, Jeroen, en Peter Stabel. ‘Textielondernemers en textielarbeiders in de middeleeuwse stad’. In Gouden tijden: rijkdom en status in de Middeleeuwen in de Zuidelijke Nederlanden, onder redactie van Véronique Lambert en Peter Stabel: 240-81. Tielt: Uitgeverij Lannoo, 2016.
De Poerck, Guy. La draperie médiévale en Flandre et en Artois: technique et terminologie. Vol. 3. Glossaire flamand. Brugge: De Tempel, 1951.
De Ridder, André. ‘Contribution à l’histoire du costume et du luxe dans la Belgique d’autrefois’. Bulletin de la Société royale d’archéologie de Bruxelles 45, nr. 2 (1932): 113-40.
De Smet, Antoine. ‘Het waterwegennet ten Noord-Oosten van Brugge in de XIIIe eeuw’. Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis 13, nr. 1 (1934): 83-121.
Dumolyn, Jan, Marc Ryckaert, Heidi Deneweth, Luc Devliegher, en Guy Dupont. ‘The Urban Landscape II: c. 1275 - c. 1500’. In Medieval Bruges, c. 850-1550, onder redactie van Jan Dumolyn en Andrew Brown: 152-95. Cambridge: Cambridge University Press, 2018.
Dumolyn, Jan. ‘De Brugse ambachtsbesturen tijdens de late middeleeuwen: enkele institutionele en rechtshistorische aspecten’. Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis 147, nr. 2 (2010): 309-27.
Dumolyn, Jan. ‘De vele gezichten van de middeleeuwse burger in de Zuidelijke Nederlanden’. In Gouden tijden: rijkdom en status in de Middeleeuwen in de Zuidelijke Nederlanden, onder redactie van Véronique Lambert en Peter Stabel: 142-71. Tielt: Uitgeverij Lannoo, 2016.
Epstein, Stephan, en Maarten Prak. ‘Introduction: Guilds, Innovation, and the European Economy, 1400–1800’. In Guilds, Innovation and the European Economy, 1400–1800, onder redactie van Stephan Epstein en Maarten Prak: 1-24. New York: Cambridge University Press, 2008.
Epstein, Stephan. ‘Craft Guilds, Apprenticeship, and Technological Change in Pre-Industrial Europe’. In Guilds, Innovation, and the European Economy, 1400-1800, onder redactie van Stephan Epstein en Maarten Prak: 52-80. New York: Cambridge University Press, 2008.
Gailliard, Jean-Jacques. De ambachten en neringen van Brugge, of beschryving hunner opkoomst, bloei, werkzaemheden, gebruiken en voorregten. Vol. 2. Brugge, 1854.
Geïntegreerde Taalbank: Middelnederlandsch Woordenboek (https://gtb.ivdnt.org/). Voor het laatst geraadpleegd op 30 mei 2023.
Gelderblom, Oscar, en Regina Grafe. ‘The Rise and Fall of the Merchant Guilds: Re-Thinking the Comparative Study of Commercial Institutions in Premodern Europe’. The Journal of Interdisciplinary History 40, nr. 4 (2010): 477-511.
Gelderblom, Oscar. Cities of Commerce: The Institutional Foundations of International Trade in the Low Countries, 1250-1650. Princeton: Princeton University Press, 2013.
Haemers, Jelle. ‘Ambachtslieden in de middeleeuwse stad’. In Gouden tijden: rijkdom en status in de Middeleeuwen in de Zuidelijke Nederlanden, onder redactie van Véronique Lambert en Peter Stabel: 208-39. Tielt: Uitgeverij Lannoo, 2016.
Inventaris Oorkonden met Blauw Nummer. Brugge: Rijksarchief.
Janssens, Luc. Archief van de Ambachten & Gilden bewaard in het Stadsarchief van Brugge. Brugge: Stadsarchief, 2017.
King, Donald. ‘Het bedrijfsleven. Handel, nijverheid en bankwezen’. In De glorie der Middeleeuwen, onder redactie van Joan Evans: 199-229. Amerongen: Gaade, 1985.
Mane, Perrine. ‘Emergence du vêtement de travail à travers l’iconographie médiévale’. In Le Vêtement: histoire, archéologie et symbolique vestimentaires au Moyen Age, onder redactie van Michel Pastoureau: 93-122. Cahiers du Léopard d’or 1. Parijs: Léopard d’or, 1989.
Munro, John. ‘The anti-red shift – to the “Dark Side”: Colour changes in Flemish luxury woollens, 1300 - 1550’. Medieval Clothing and Textiles 3, nr. 1 (2007): 55-95.
Ogilvie, Sheilagh. ‘Rehabilitating the Guilds: A Reply’. The Economic History Review 61, nr. 1 (2008): 175-82.
Ogilvie, Sheilagh. The European Guilds: An Economic Analysis. Princeton: Princeton University Press, 2019.
Panhuysen, Bibi Sara. ‘Maatwerk: kleermakers, naaisters, oudkleerkopers en de gilden (1500‑1800)’. Onuitgegeven doctoraatsproefschrift, Universiteit Utrecht, 2000.
Pastoureau, Michel. Bleu: histoire d’une couleur. Histoire d’une couleur 1. Parijs: Seuil, 2001.
Pastoureau, Michel. Noir: histoire d’une couleur. Histoire d’une couleur 2. Parijs: Seuil, 2011.
Piponnier, Françoise. ‘Une révolution dans le costume masculin au XIVe siècle’. In Le Vêtement: histoire, archéologie et symbolique vestimentaires au Moyen Age, onder redactie van Michel Pastoureau: 225-42. Cahiers du Léopard d’or 1. Parijs: Léopard d’or, 1989.
Pleij, Herman. Van karmijn, purper en blauw: over kleuren van de Middeleeuwen en daarna. Amsterdam: Prometheus, 2002.
Prevenier, Walter. Prinsen en poorters: beelden van de laat-middeleeuwse samenleving in de Bourgondische Nederlanden 1384-1530. Antwerpen: Mercatorfonds, 1998.
Probat: Stadsarchief Brugge (https://probat.west-vlaanderen.be/zoeken/). Voor het laatst geraadpleegd op 30 mei 2023.
Puttevils, Jeroen. ‘Kooplieden en geldhandelaars’. In Gouden tijden: rijkdom en status in de Middeleeuwen in de Zuidelijke Nederlanden, onder redactie van Véronique Lambert en Peter Stabel: 172-207. Tielt: Uitgeverij Lannoo, 2016.
Ryckaert, Marc. ‘Geografie en ontstaan’. In Brugge, onder redactie van Valentin Vermeersch: 58-61. Steden in Europa. Antwerpen: Mercatorfonds, 2002.
Ryckaert, Marc. ‘Van grafelijke residentiestad tot middeleeuwse handelsmetropool’. In Brugge, onder redactie van Valentin Vermeersch: 62-85. Steden in Europa. Antwerpen: Mercatorfonds, 2002.
Scholliers, Etienne. ‘Lonen te Brugge en in het Brugse Vrije (XVe-XVIIe eeuw)’. In Dokumenten voor de geschiedenis van prijzen en lonen in Vlaanderen en Brabant, onder redactie van Charles Verlinden en Etienne Scholliers, vol. 2: 87-160. Brugge: De Tempel, 1965.
Schouteet, Albert. De straatnamen van Brugge: oorsprong en betekenis. Brugge: Vanden Broele, 1977.
Schouteet, Albert. ‘Het ambacht van de oudkleerkopers te Brugge’. Handelingen van het genootschap voor geschiedenis 107, nr. 1 (1970): 45-87.
Sorber, Frieda. ‘Van keukenmeiden en marktkramers. De kledij van de Brabantse volksmens in de tweede helft van de zestiende eeuw’. In Het markt- en keukenstuk in de Nederlanden, 1550-1650, onder redactie van Joachim Beuckelaer en Jan Muylle: 39-48. Gent: Gemeentekrediet, 1986.
Stabel, Peter, Jeroen Puttevils, Jan Dumolyn, Bart Lambert, James Murray, en Guy Dupont. ‘Production, Markets and Socio-economic Structures II: c. 1320 - c. 1500’. In Medieval Bruges, c. 850-1550, onder redactie van Jan Dumolyn en Andrew Brown: 196-267. Cambridge: Cambridge University Press, 2018.
Stabel, Peter. ‘“Dmeeste, oirboirlixste ende proffitelixste let ende neringhe” een kwantitatieve benadering van de lakenproductie in het laatmiddeleeuwse en vroegmoderne Vlaanderen’. Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent 51, nr. 1 (1997): 113-53.
Sturtewagen, Isis. ‘All Together Respectably Dressed: Fashion and Clothing in Bruges During the Fifteenth and Sixteenth Centuries’. Onuitgegeven doctoraatsproefschrift, Universiteit Antwerpen, 2016.
Thoen, Erik. ‘Historische metrologie’. In Hoe schrijf ik de geschiedenis van mijn gemeente?, deel 3a : hulpwetenschappen, onder redactie van Jan Art: 129-48. Gent: Stichting Mens en Kultuur, 1995.
Trio, Paul. ‘Confraternities as Such, and as a Template for Guilds in the Low Countries during the Medieval and the Early Modern Period’. In A Companion to Medieval and Early Modern Confraternities, onder redactie van Konrad Eisenbichler: 23-44. Brill’s Companions to the Christian Tradition 83. Leiden: Brill, 2019.
Van Buren, Anne, en Roger Wieck. Illuminating Fashion: Dress in the Art of Medieval France and the Netherlands, 1325-1515. New York: The Morgan Library & Museum, 2011.
Vandamme, Ludo, Peter Stabel, Jan Dumolyn, Andrew Brown, Maximiliaan P. J. Martens, Nele Gabriëls, en Johan Oosterman. ‘Bruges in the Sixteenth Century: A “Return to Normalcy”’. In Medieval Bruges, c. 850-1550, onder redactie van Jan Dumolyn en Andrew Brown: 445-84. Cambridge: Cambridge University Press, 2018.
Vandenbroeke, Christiaan. Hulpwetenschappen voor de studie van middeleeuwse en vroegmoderne bronnen. Partim metrologie. Onuitgegeven studentencursus, UGent, 2001-2002.
Vandenbroeke, Christiaan. Hulpwetenschappen voor de studie van middeleeuwse en vroegmoderne bronnen. Partim prijzengeschiedenis. Onuitgegeven studentencursus, UGent, 2001-2002.
Van den Haute, Carolus. Inventaire sommaire des Archives des corporations de la ville de Bruges conservées aux archive de L'État. Brugge: Rijksarchief, 1909.
Vandewalle, André. Brugse ambachten in documenten: de schoenmakers, timmerlieden en schrijnwerkers 14de-18de eeuw. Brugse geschiedbronnen 16. Brugge: Gemeentebestuur, 1985.
Vandewalle, Paul, en Jacques Mertens. Metrologisch Vademecum voor Vlaanderen. Brugge: Genootschap voor geschiedenis, 2003.
Vandewalle, Paul. Oude maten, gewichten en muntstelsels in Vlaanderen, Brabant en Limburg. Gent: Belgisch centrum voor landelijke geschiedenis, 1984.
Vandeweerdt, Nena. ‘Van Voervynsteren tot Vleeshuys: Open en gesloten deuren voor vrouwen in de laatmiddeleeuwse Leuvense ambachtenwereld’. Onuitgegeven masterproef, KU Leuven - Faculteit Letteren, 2016.
Van Uytven, Raymond. ‘Bij Bouts thuis’. In Het dagelijks leven in een middeleeuwse stad: Leuven anno 1448: 141-58. Historische reeks 43. Leuven: Davidsfonds, 1998.
Van Uytven, Raymond. ‘“Pour vert me veul de noir vestir”. Kleurgevoel en kleursignalen in de Middeleeuwen’. In De zinnelijke Middeleeuwen, 2e dr.: 84-119. Historische reeks 37. Leuven: Davidsfonds, 1998.
Van Uytven, Raymond. ‘Van hetzelfde laken een pak. Mode en maatschappij in de Middeleeuwen’. In De zinnelijke Middeleeuwen, 2e dr.: 120-49. Historische reeks 37. Leuven: Davidsfonds, 1998.
Vermaut, Joseph. ‘De textielnijverheid in Brugge en op het platteland in westelijk Vlaanderen voor 1800: konjunktuurverloop, organisatie en sociale verhoudingen’. Onuitgegeven doctoraatsproefschrift, Universiteit Gent, 1974.
Vermaut, Joseph. ‘Structural transformation in a textile centre: Bruges from the sixteenth to the nineteenth century’. In The rise and decline of urban industries in Italy and in the Low Countries: late Middle Ages - early modern times, onder redactie van Herman Van der Wee: 187-203. Leuven: Leuven University Press, 1988.
Viaene-Awouters, Lieve, en Ernest Warlop, red. Gemeentewapens in België: Vlaanderen en Brussel. Brussel: Dexia, 2002.
Watteeuw, Bert. ‘“Grooter ongheregheltheyt ende overdaed van cleederen”. Iets over portretten en weeldewetten in de zestiende eeuw’. In Renaissanceportretten uit de Lage Landen, onder redactie van Till Borchert en Koenraad Jonckheere: 48-57. Veurne: Hannibal, 2015.
