Bakstenen van gisteren, duurzaamheid voor morgen
- EstherVandenbulcke
Wanneer er een gebouw afgebroken wordt, wordt dit doorgaans geassocieerd met een hoop afval. Deze ingesteldheid is echter compleet fout. Vrijgekomen materialen, in dit onderzoek keramische gevelstenen, kunnen een oplossing vormen voor de steeds groter wordende milieu-impact van de bouwindustrie.
Back to basics
Het terugwinnen van bouwmaterialen gaat helemaal terug tot aan de Romeinse tijd. Hoge niveaus van hergebruik en recyclage konden tot de 18de eeuw als economisch interessante activiteit gezien worden, maar de industrialisatie van de bouwwereld riep hier een halt aan toe. Gebruikelijke praktijken, zoals het zorgvuldig demonteren en recupereren van materialen, werden als gevolg in niches geduwd waarbij ze in de huidige economie eerder als uitzondering geïmplementeerd worden. In de context van circulariteit is hergebruik dan ook een van de minst aangewende strategieën. Toch loont het de moeite om deze ‘historische’ techniek opnieuw te overwegen op weg naar een duurzame(re) toekomst.
Dit vooruitzicht is immers broodnodig. De bouwindustrie is namelijk in grote mate verantwoordelijk voor de klimaatopwarming en zal een alsmaar grotere druk uitoefenen op het milieu. Naast de aanwezigheid van bestaande circulaire strategieën zoals urban mining en levensduurverlenging zal het recupereren en opnieuw toepassen van materialen nodig zijn om de gewenste winsten te boeken op de milieu-impact. Deze winsten worden gemaakt door effecten gerelateerd aan de productie van nieuwe materialen en de afbraak, samen met de verwerking van het sloopafval, ervan te vermijden.
De baksteen domineert al lange tijd het Belgische landschap. Dit is dan ook het ideale materiaal om zorgvuldig te ontmantelen voor hergebruik aangezien er grote voorraden aanwezig zijn in het bouwpatrimonium. Daarnaast zorgen ook de fysische en mechanische eigenschappen van de keramische gevelstenen voor gunstige condities. In de masterproef vormen deze dan ook het onderwerp om de nodige terugwinningsprocessen en de bijhorende milieu-impact te onderzoeken.
Een nieuw/tweede leven
Demontage van de bakstenen muur, sorteren van de stenen, transport naar het bedrijf, reinigen van de stenen, een tweede sortering, stapelen op een pallet, stockeren met krimphoes en tot slot transport naar de nieuwe werf. Dit zijn nodige stappen om hergebruik van keramische gevelstenen mogelijk te maken. Aan de hand van gesprekken met specialisten in het vakgebied werd data verzameld omtrent deze processen waarmee berekeningen uitgevoerd werden.
Aan dit geheel van terugwinningsprocessen, die de complete recuperatie van de gevelstenen uitmaakt, kan vervolgens een milieu-impact toegekend worden. Hierbinnen heeft het transport van de gedemonteerde stenen naar het bedrijf waar deze verhandeld worden de grootste impact op de terugwinning. Overige processen zoals het verbruik van diesel en de productie van verpakkingsfolie hebben tevens een groot aandeel in de som. De grootte van de milieu-impact is bij deze drie factoren makkelijk te verklaren. Ze hebben immers allen nood aan fossiele grondstoffen. Het implementeren hiervan veroorzaakt ook bij hergebruik dergelijke milieueffecten zoals klimaatopwarming en verbruik van hulpbronnen, al zijn deze een stuk lager dan bij de productie van nieuwe gevelstenen. Een gemiddelde besparing van 85% op de milieu-impact wordt bekomen door de keuze voor recuperatiestenen. Kleinere transportafstanden of het gebruik van alternatieve energiebronnen zullen deze besparing bovenop nog versterken.
Bouwen aan de toekomst: Kiezen met impact
Niet alleen het recuperatieproces heeft een impact op het milieu. Over een hele levenscyclus van een metselwerk muur zijn er meerdere factoren die bijdragen aan deze score, zoals de productie van de mortel, het transport van de materialen naar de nieuwe werf, de constructie zelf… Opmerkelijk hierbij is dat de terugwinning slechts een klein aandeel omvat. Daarentegen omvat de productie wel het grootste deel van de levenscyclus van een gemetselde muur, wanneer men nieuwe stenen gebruikt. Doorgaans is de complete levenscyclus van een muur opgebouwd uit gerecupereerde stenen kleiner dan de impact afkomstig van uitsluitend de productie van nieuwe gevelstenen. Hieruit wordt duidelijk dat de keuze voor recuperatiestenen een enorm voordeel heeft omtrent duurzaamheid.
Toch moet er aandacht besteed worden aan de gemaakte keuzes doorheen de cyclus. Transport kan opnieuw onderscheiden worden als een grote bijdrage aan de milieu-impact. Indien de stenen vervoerd worden over een afstand van 1000 km, wat zich in enkele situaties ook voordoet, schiet de score de hoogte in. Daarnaast speelt de soort mortel ook een rol. Bastaardmortel, een mortel met zowel cement als kalk, heeft de kleinste impact en zorgt dat de recuperatie in een volgende levenscyclus ook vlotter gaat. Cementmortel heeft in vergelijking een grotere milieuscore en heeft meer verlies bij het kuisen van de stenen door een grotere hardheid. Keuzes gemaakt doorheen de levenscyclus hebben dus niet alleen hier effect, maar ook in volgende toepassingen.
Een steen in de weg
Ondanks de vele voordelen gekoppeld aan hergebruik zijn er enkele knelpunten die de implementatie ervan tegengaan en bemoeilijken. Het wantrouwen of de negatieve ingesteldheid van particulieren tegenover hergebruik, een tekort aan opslag of infrastructuur en het niet op elkaar afgestemd zijn van vraag en aanbod zijn factoren waarop ook het gebrek aan regelgeving een invloed zal hebben. Deze problemen kunnen onderverdeeld worden in verschillende kaders, waarbij het wetgevend kader het overkoepelende thema vormt. De wetgeving kan een drijfveer zijn voor de economie, heeft de mogelijkheid om logistieke aspecten te organiseren, kan maatschappelijke ondersteuning bieden en heeft zo een effect op de hergebruikpraktijk. Het opnemen van dit aspect binnen de studie toont dat een strategie op alle niveaus noodzakelijk is, waarbinnen de overheid als accelerator kan spelen om actoren in de juiste richting te sturen.
Steengoed hergebruik
Bouwmaterialen van gisteren kunnen onze weg naar een duurzamere toekomst plaveien. Hergebruik, een eeuwenoude praktijk, biedt hierbij een oplossing voor de groeiende milieu-impact van de bouwindustrie. De strategie zorgt niet alleen voor een kleinere afvalberg, maar kan eveneens significante besparingen teweeg brengen ten opzichte van nieuw geproduceerde materialen. Ondanks de huidige uitdagingen en een gebrek aan regelgeving, zet de recuperatiepraktijk een krachtige stap richting een circulaire (bouw)economie.
Bibliografie
About us | Rotor Deconstruction – Reuse of building materials made easy. (2023). Rotor Deconstruction scrl. https://rotordc.com/aboutus-1
Baeck, M. (2013). De Belgische industriële vloer- en wandtegel: een kleurrijk stukje geschiedenis. Polycaro Nationaal vaktijdschrift voor natuursteen, keramiek & kwartscomposiet, 42, 32–38. https://www.academia.edu/4314125/De_Belgische_industri%C3%ABle_vloer_en_ wandtegel_een_kleurrijk_stukje_geschiedenis
Be Circular, & Dawans, A. D. (2019, 27 maart). 60m3 bakstenen die ter plaatse worden hergebruikt – Project Loodtoren, Arnaud Dawans. Be Circular. Geraadpleegd op 27 april 2023, van https://www.circulareconomy.brussels/60m3-de-briques-reutilisees-sur-si…- plomb-arnaud-dawans/?lang=nl
Belgische baksteenfederatie vzw. (2021). Jaarverslag, de Belgische baksteenindustrie in 2021. Geraadpleegd op 11 april 2023, van https://www.baksteen.be/media/2347/2021-jaarverslag- bbf-publieke-versie.pdf
Belgische baksteenfederatie vzw. (2023). Baksteenfabricage [Brochure]. Geraadpleegd op 11 april 2023, van https://www.baksteen.be/downloads/baksteenfabricage/
Bertin, I., Saadé, M., Roy, R. J. L., Jaeger, J., & Feraille, A. (2022). Environmental impacts of Design for Reuse practices in the building sector. Journal of Cleaner Production, 349, 131228. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2022.131228
Broer, R., Simjanovic, J. & Toth, Z. (2022). Implementing the Paris agreement and reducing greenhouse gas emissions throughout the life cycle of buildings: European public policies, tools and market initiatives. Buildings performance institute Europe. Geraadpleegd op 20 december 2022, van https://www.bpie.eu/wp-content/uploads/2022/01/SPIPA-LCA- 2022FINAL.pdf
Bounds, L. (2023, 3 maart). Bæredygtighedsklassen: a new measure to decarbonise construction in Denmark. One Click LCA® software. Geraadpleegd op 21 maart 2023, van https:// www.oneclicklca.com/baeredygtighedsklassen-low-carbon-targets-for-denma…- construction/
BR18. (2023). Bygningsreglementet. Geraadpleegd op 21 maart 2023, van https:// bygningsreglementet.dk/
Campbell, J. W. (2003). Baksteen: geschiedenis, architectuur, technieken.
Castro, F. (2021). Kamikatz Public House / Hiroshi Nakamura & NAP. ArchDaily. https://www. archdaily.com/892767/kamikatz-public-house-hiroshi-nakamura-and-nap
CEN. (2011). NBN EN 15978: Sustainability of construction works - Assessment of environmental performance of buildings - Calculation method. In MyNBN. Geraadpleegd op 24 februari 2022, van https://edu.mynbn.be/pdfMeta/RO/429889?l=E
Centen Bouwmaterialen BV. (2023). Metsel benodigdheden. onlinebakstenenkopen.nl. Geraadpleegd op 18 maart 2023, van https://www.onlinebakstenenkopen.nl/ metselbenodigdheden
Centraal Bureau voor de Statistiek. (2023). Gewichtseenheden energie. Geraadpleegd op 10 maart 2023, van https://www.cbs.nl/nl-nl/onze-diensten/methoden/begrippen/ gewichtseenheden-energie?fbclid=IwAR1NHxOP4ODTeoIevmR1lyJb4SteYzM3W3W0gpG 2VtJjBsKTpQ9BxWz3ads#:~:text=%2D%20Gas%2D%2C%20diesel%2D%20en,liter%20 %3D%200%2C88%20kilogram
Cerame-Unie. (2021). Ceramic roadmap to 2050. Geraadpleegd op 18 februari 2023, van https:// cerameunie.eu/media/ambd23os/ceramic-roadmap-to-2050.pdf
De Jaegher, A., Spirinckx, C., Damen, L., Plancke, L., De Lathauwer, D., & De Leye, J. (2022). Milieproductverklaringen (EPD’s). B-EPD. Geraadpleegd op 12 februari 2023, van https:// www.health.belgium.be/sites/default/files/uploads/fields/fpshealth_them…- nl.pdf
De Pauw, M. & De Keuleneer, E. (1996). De baksteen, een Belgische traditie. Brussel, België: Centraal Bureau voor Hypothecair Krediet.
De Wolf, C., Hoxha, E., & Fivet, C. (2020). Comparison of environmental assessment methods when reusing building components: A case study. Sustainable Cities and Society, 61, 102322. https://doi.org/10.1016/j.scs.2020.102322
Deer, R. (2022, 7 februari). What Does Closed-Loop Recycling Mean?. Roadrunner. Geraadpleegd op 19 maart 2023, van https://www.roadrunnerwm.com/blog/what-does-it-mean-to-close-the- loop
Del Rio, D. D. F., Sovacool, B. K., Foley, A., Griffiths, S., Bazilian, M., Kim, J., & Rooney, D. (2022). Decarbonizing the ceramics industry: A systematic and critical review of policy options, developments and sociotechnical systems. Renewable & Sustainable Energy Reviews, 157, 112081. https://doi.org/10.1016/j.rser.2022.112081
Destatis. (2023, februari). Gross electricity production in Germany. Destatis.de. Geraadpleegd op 13 mei 2023, van https://www.destatis.de/EN/Themes/Economic-Sectors-Enterprises/ Energy/Production/Tables/gross-electricity-production.html
Dhondt, E. D. (2022, 29 maart). Frituurolie en -vet. IVAGO. Geraadpleegd op 19 maart 2023, van https://www.ivago.be/nl/particulier/afval/gids/frituurolie-en-vet
ecoinvent. (2022, 15 december). ecoinvent Database. ecoinvent. Geraadpleegd op 20 april 2023, van https://ecoinvent.org/the-ecoinvent-database/#
Een Europese Green Deal. (2021, 14 juli). Europese Comissie. Geraadpleegd op 18 maart 2023, van https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/priorities-2019-2024/e…- deal_nl
Elia Group. (2023, 6 januari). Elektriciteitsmix voor België in 2022: toename hernieuwbare productie en hoge beschikbaarheid nucleaire park zorgen opnieuw voor netto-export. Elia.be. Geraadpleegd op 13 mei 2023, van https://www.elia.be/nl/nieuws/ persberichten/2023/01/20230106_energymix2022
EPAL Nederland. (2019, 28 oktober). Informatie over Europallets?. Geraadpleegd op 18 maart 2023, van https://epalnl.nl/europallet-informatie/
E-peil. (2023). Vlaanderen. Geraadpleegd op 21 maart 2023, van https://www.vlaanderen.be/e-peil
Erduran, D. Ü., Özkan, S. T. E., & Ulybin, A. (2020). Assessing potential environmental impact and construction cost of reclaimed masonry walls. International Journal of Life Cycle Assessment, 25(1), 1–16. https://doi.org/10.1007/s11367-019-01662-2
European Commission. (2022a). NETHERLANDS Energy Snapshot. In Europa.eu. Geraadpleegd op 13 mei 2023, van https://energy.ec.europa.eu/system/files/2022-10/NL_2022_Energy_ Snapshot.pdf
European Commission. (2022b). BULGARIA energy snapshot. Geraadpleegd op 14 mei 2023, van https://www.nweurope.eu/projects/project-search/fcrbe-facilitating-the-…- reclaimed-building-elements-in-northwestern-europe/#tab-3
European Commission & Business @ Biodiversity. (2021). Biodiversity Measurement Approaches – Summary descriptions: Version January 2021. In Europa.eu. Geraadpleegd op 7 april 2023, van https://ec.europa.eu/environment/biodiversity/business/assets/pdf/tool- descriptions/RECiPe%20and%20BioScope%20summary%20description.pdf
European Union. (2010). ILCD Handbook: Analysing of existing Environmental Impact Assessment methodologies for use in Life Cycle Assessment. Geraadpleegd op 11 april 2023, van https://eplca.jrc.ec.europa.eu/uploads/ILCD-Handbook-LCIA-Background-an…- 12March2010.pdf
FCRBE. (2020a). Een gids ter bevordering van de integratie van gerecupereerde bouwmaterialen in grootschalige projecten en overheidsopdrachten. Geraadpleegd op 20 november 2022, van https://www.nweurope.eu/projects/project-search/fcrbe-facilitating-the-…- reclaimed-building-elements-in-northwestern-europe/#tab-3
FCRBE. (2020b). Een gids voor het identificeren van bouwproducten met potentieel voor hergebruik. Vlaanderen circulair. Geraadpleegd op 3 december 2022, van https://aankopen.vlaanderen- circulair.be/nl/publicaties/download-
FCRBE. (2021a). Reuse in environmental impact assessment tools. Geraadpleegd op 17 november 2022, van https://www.nweurope.eu/media/15802/reuse_in_environmental_impact_ assessment_tools_2021.pdf
FCRBE. (2021b). Product of afval? Status van hergebruikmaterialen. Geraadpleegd op 22 november 2022, van https://www.nweurope.eu/media/15816/bookletfcrbenl-4_product_afval.pdf
FCRBE. (2021c). Milieuvoordelen (impact) van hergebruik in de bouwsector. Geraadpleegd op 4 december 2022, van https://www.nweurope.eu/media/15815/bookletfcrbenl-1_ milieuvoordelen_impact.pdf
FCRBE. (2021d). Reuse toolkit: Volle keramische baksteen. In FCRBE. Geraadpleegd op 27 april 2023, van https://www.nweurope.eu/projects/project-search/fcrbe-facilitating-the- circulation-of-reclaimed-building-elements-in-northwestern-europe/news/reuse-toolkit- material-sheets/
Finkbeiner, M., Inaba, A., Tan, R. B. H., Christiansen, K., & Klüppel, H. (2006). The New International Standards for Life Cycle Assessment: ISO 14040 and ISO 14044. International Journal of Life Cycle Assessment, 11(2), 80–85. https://doi.org/10.1065/lca2006.02.002
Franck Bricks. (2023). Geraadpleegd op 23 april 2023, van https://www.franck.be/over-ons
Franck | Opalis. (2023). Opalis. Geraadpleegd op 23 april 2023, van https://opalis.eu/nl/handelaars/ franck
Fryns - Boret Antieke & Rustieke Bouwmaterialen. (2023). Fryns - Boret Antieke & Rustieke Bouwmaterialen. Geraadpleegd op 23 april 2023, van http://fryns-boret.be/
Fryns-Boret | Opalis. (2023). Opalis. Geraadpleegd op 23 april 2023, van https://opalis.eu/nl/ handelaars/fryns-boret
Gamle Mursten. (2023a). THE REBRICK PROJECT. Geraadpleegd op 27 april 2023, van http://www. gamlemursten.eu/
Gamle Mursten. (2023b). Gamle Mursten. Geraadpleegd op 27 april 2023, van http://gamlemursten. dk/
Gavilán, A. B. R., Cuesta, A., Iglesias, M. J., Perez, M. J., Olea, M. J. A., & Valdizán, J. C. (2018). Experimental Study of the Mechanical Behaviour of Bricks from 19th and 20th Century Buildings in the Province of Zamora (Spain). Infrastructures, 3(3), 38. https://doi. org/10.3390/infrastructures3030038
Ghyoot, M., Devlieger, L., Billiet, L., & Warnier, A. (2018). Déconstruction et réemploi: Comment faire circuler les éléments de construction. Lausanne, Zwitserland: Presses polytechniques et universitaires romandes
Global trends of material use. (2016, 10 mei). Materialflows. Geraadpleegd op 18 maart 2023, van https://www.materialflows.net/global-trends-of-material-use/
Goedkoop, M., Oele, M., Leijting, J., Ponsioen, T., Meijer, E. (2016). Introduction to LCA with SimaPro. PRé. Geraadpleegd op 20 april 2023, van https://pre-sustainability.com/legacy/download/ SimaPro8IntroductionToLCA.pdf
Groulard, O. G. & Circubuild. (2021, 30 december). Casestudy: Loodtoren, Brussel. Circubuild. Geraadpleegd op 27 april 2023, van https://www.circubuild.be/nl/nieuws/casestudy- loodtoren-brussel/
Het MOT. (2023a). Berekenen van de hoeveelheid mortel. Geraadpleegd op 28 april 2023, van https:// www.mot.be/nl/opzoeken/bakovens/bouw-zelf-je-oven/hoeveelheden/mortel
Het MOT. (2023b). Bindmiddelen en verschralingsmiddelen. Geraadpleegd op 14 mei 2023, van https://www.mot.be/nl/opzoeken/bakovens/meer-weten/bindmiddelen
Hobbs, G., & Adams, K. (2019, 21-23 juni). Reuse of building products and materials – barriers and opportunities [Paperpresentatie]. International HISER Conference on Advances in Recycling and Management of Construction and Demolition Waste, Delft, Nederland. Geraadpleegd op 15 april 2023, van https://www.bamb2020.eu/wp-content/uploads/2017/07/Reuse-of- building-products-and-materials-barriers-and-opportunities.pdf
Ibn-Mohammed, T., Greenough, R., Taylor, S., Ozawa-Meida, L., & Acquaye, A. (2013). Operational vs. embodied emissions in buildings—A review of current trends. Energy and Buildings, 66, 232–245. https://doi.org/10.1016/j.enbuild.2013.07.026
IndEcol. (2019a). Ecosystems quality. Terrestrial Ecotoxicity. LC-Impact. Geraadpleegd op 14 mei 2023, van https://lc-impact.eu/EQterrestrial_ecotoxicity.html
IndEcol. (2019b). Human Health. Ionising radiation. LC-Impact. Geraadpleegd op 14 mei 2023, van https://lc-impact.eu/HHionising_radiation.html
IndEcol. (2019c). Ecosystems quality. Marine Eutrophication. LC-Impact. Geraadpleegd op 14 mei 2023, van https://lc-impact.eu/EQmarine_eutrophication.html
IndEcol. (2019d). Ecosystems quality. Freshwater Ecotoxicity. LC-Impact. Geraadpleegd op 16 mei 2023, van https://lc-impact.eu/EQfreshwater_ecotoxicity.html
International trade administration. (2022). Poland country commercial guide. Geraadpleegd op 14 mei 2023, van https://www.trade.gov/country-commercial-guides/poland-energy-sector
Jensen, A. (1998). Life cycle assessment (LCA) : a guide to approaches, experiences and information sources. European Environment Agency , Office for Official Publications of the European Communities eBooks. https://ci.nii.ac.jp/ncid/BA3528516X
Jungheinrich AG. (2023). Heftruck diesel. Jungheinrich. Geraadpleegd op 10 maart 2023, van https://www.jungheinrich.be/producten/nieuwe-heftrucks/vorkheftrucks/ heftruck-diesel?fbclid=IwAR1Fd3Ugkv_lySySdwIw-lhliAnPO-20kEKkn86J3drdV5XU- pAIvPGd2RQ#:~:text=Wat%20is%20het%20brandstofverbruik%20van,u%2C%20 afhankelijk%20van%20het%20model
Kancheva, Y. D., & Zaharieva, R. A. (2023). End-of-life options for ceramic masonry units – environmental and performance-based perspective. IOP Conference Series: Materials Science and Engineering, 1276(1), 012002. https://doi.org/10.1088/1757-899x/1276/1/012002
Klimakrav (LCA) i bygningsreglementet. (2022, 19 oktober). bolig og planstyrelsen. Geraadpleegd op 21 maart 2023, van https://bpst.dk/da/Byggeri/Baeredygtigt-byggeri/NY-Klimakrav-i- bygningsreglementet#introduktion
Knoth, K., Fufa, S. M., & Seilskjær, E. (2022). Barriers, success factors, and perspectives for the reuse of construction products in Norway. Journal of Cleaner Production, 337, 130494. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2022.130494
Kwakman, A. J. (2020, 18 februari). Ladder van Lansink (1979). Geraadpleegd op 16 maart 2023, van https://aboutcircular.nl/2020/02/18/ladder-van-lansink-1979/
LandbouwMechanisatie. (2014). LandbouwMechanisatie april 2014LandbouwMechanisatie april 201444 45 TeksT Henk Beunk foTo’s Albert van der Horst en Henk Beunk Heftruck op diesel, gas of elektrisch? : Wie van de drie. Geraadpleegd op 8 mei 2023, van https://edepot.wur. nl/302880
Lansink, A. L. (2014, 5 juni). Ad Lansink’s Website. Ad Lansink’s Website. Geraadpleegd op 16 maart 2023, van https://www.adlansink.nl/
Laveglia, A. L. (2023). Cradle-to-cradle life cycle assessment in lime based materials [Presentatieslides; Powerpoint].
Le Noir, L. L. N. (2017). Materialen en technieken in historische metselwerkconstructies tussen 1830 en 1945 [Masterscriptie]. Universiteit Gent.
Lissalde. (2022, 25 oktober). Resource Rows - Lendager. Lendager. Geraadpleegd op 22 april 2023, van https://lendager.com/project/resource-rows/
MilieuPrestatie Gebouwen - MPG. (2017, 1 juni). Rijksdienst voor Ondernemend Nederland. Geraadpleegd op 22 december 2022, van https://www.rvo.nl/onderwerpen/wetten- en-regels-gebouwen/milieuprestatie-gebouwen-mpg
OVAM. (2010). Selectief slopen en ontmantelen van gebouwen. Geraadpleegd op 16 maart 2023, van https://www.vlaanderen.be/publicaties/selectief-slopen-en-ontmantelen-v…
OVAM. (2013). Materiaalbewust bouwen in kringlopen: Preventieprogramma duurzaam materialenbeheer in de bouwsector 2014-2020. Geraadpleegd op 20 februari 2023, van https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/16987
OVAM. (2021). Op weg naar circulair bouwen: Beleidsprogramma 2022-2030. Geraadpleegd op 20 februari 2023, van www.ovam.vlaanderen.be
Over Opalis. (2023). Opalis. Geraadpleegd op 8 april 2023, van https://opalis.eu/nl/over
PRé Sustainability. (2020). SimaPro database manual Methods library. Geraadpleegd op 11 april 2023, van https://simapro.com/wp-content/uploads/2020/10/DatabaseManualMethods.pdf
PRé Sustainability. (2022). Impact assessment in the PEF initiative. Geraadpleegd op 9 mei 2023, van https://pre-sustainability.com/articles/pef-series-impact-assessment-in…
PRé Sustainability. (2023). About SimaPro. Simapro. Geraadpleegd op 21 april 2023, van https:// simapro.com/about/
Sala, S., Amadei, A. M., Beylot, A. & Ardente, F. (2021). The evolution of life cycle assessment in European policies over three decades. The International Journal of Life Cycle Assessment, 26(12), 2295–2314. https://doi.org/10.1007/s11367-021-01893-2
Schoof, J. (2021, 1 juni). Brick Patchwork for the Climate’s Sake: Resource Rows in Copenhagen. Detail. Geraadpleegd op 13 april 2023, van https://www.detail.de/de/de_de/ brick-patchwork-for-the-climates-sake-resource-rows-in-copenhagen
SERV. (2018). Nota: Overzicht barrières bij de transitie naar een cicrulaire economie. Geraadpleegd op 18 april 2023, van https://www.serv.be/sites/default/files/documenten/SERV_20180403_ CE-barri%C3%A8res_NOT.pdf
SimaPro. (2023). SimaPro HelpCenter: Perspectives and weighing approach in ReCiPe method. support.simapro.com. https://support.simapro.com/s/article/Perspectives- and-weighing-approach-in-ReCiPe method?fbclid=IwAR1HCiv_32ZOsJGtqWdu5_ zyX6VWarTdEvlqSMizFzJWsPYGHsuW1MNTiak
Sloopopvolgingsplan. (2023). Vlaanderen. Geraadpleegd op 23 maart 2023, van https://www. vlaanderen.be/sloopopvolgingsplan
Social-og Boligstyrelsen. (2023). Den frivillige bæredygtighedsklasse. Geraadpleegd op 21 maart 2023, van https://xn--bredygtighedsklasse-lxb.dk/
Statista. (2023a, 25 januari). Distribution of electricity generation in Sweden in 2021, by source. Geraadpleegd op 13 mei 2023, van https://www.statista.com/statistics/1013726/share-of- electricity-production-in-sweden-by-source/
Statista. (2023b, 27 februari). France: electricity produced share by source 2022 | Statista. Geraadpleegd op 16 mei 2023, van https://www.statista.com/statistics/1263322/electrical- production-by-sector-france/
Steenstrips plaatsen. (2023). Vandersanden. Geraadpleegd op 19 april 2023, van https://www. vandersanden.com/nl-be/steenstrips-plaatsen?fbclid=IwAR03xpvQoxbVd-Nw_7ag6QuuQIC LaUqStwmWCURlsjTg9wQSX8SvOdqceSU
Stichting Nationale Milieudatabase. (2022a). Bepalingsmethode Milieuprestatie Bouwwerken. Nationale Milieudatabase. Geraadpleegd op 22 december 2022, van https://milieudatabase. nl
Stichting Nationale Milieudatabase. (2022b, 11 april). Bepalingsmethode. Nationale Milieudatabase. Geraadpleegd op 22 december 2022, van https://milieudatabase.nl/milieuprestatie/ bepalingsmethode/
Swiss Centre for Life Cycle Inventories. (2007). Life Cycle Inventories of Building Products: Data v2.0 (2007). In Ecoinvent. Geraadpleegd op 25 april 2023, van https://db.ecoinvent. org/reports/07_BuildingProducts.pdf?area=463ee7e58cbf8
TOTEM. (2021). Environmental profile of buildings. Geraadpleegd op 20 april 2023, van https://www. totem-building.be/
TOTEM. (2023). Geraadpleegd op 10 april 2023, van https://www.totem-building.be/
Ucer, D., Ulybin, A., Zubkov, S., & Elias-Ozkan, S. T. (2018). Analysis on the mechanical properties of historical brick masonry after machinery demolition. Construction and Building Materials, 161, 186–195. https://doi.org/10.1016/j.conbuildmat.2017.11.090
Uniebouw B.V. - Bouwbestel. (2022, 23 augustus). Soortelijk gewicht metselwerk. bouwbestel. nl. Geraadpleegd op 5 maart 2023, van https://www.bouwbestel.nl/blog/soortelijk-gewicht- metselwerk.html
Van Den Heede, P., & De Belie, N. (2012). Environmental impact and life cycle assessment (LCA) of traditional and ‘green’ concretes: Literature review and theoretical calculations. Cement & Concrete Composites, 34(4), 431–442. https://doi.org/10.1016/j.cemconcomp.2012.01.004
Van Huele. (2023). Van Huele – oude bouwmaterialen. Geraadpleegd op 23 april 2023, van http:// www.vanhuele.be/
Van Huele | Opalis. (2023). Opalis. Geraadpleegd op 23 april 2023, van https://opalis.eu/nl/ handelaars/van-huele
Visualisation Centre. (2023). Materialflows. Geraadpleegd op 20 april 2023, van https://www. materialflows.net/visualisation-centre/
Vlaamse Overheid. (2021a). ‘Vlaanderen circulair’ een stuwende kracht naar een circulaire economie in Vlaanderen. Geraadpleegd op 17 november 2022, van https://ewi-vlaanderen.be/sites/ default/files/nota_circulaire_economie.pdf
Vlaanderen Circulair. (2017). Circulair bouwen: Naar een circulaire economie in de bouwsector. Geraadpleegd op 17 november 2022, van https://bouwen.vlaanderen-circulair.be/ nl/bibliotheek
Vlaanderen Circulair. (2020). Informatiebrochure gerichte call projecten circulaire bouweconomie. Geraadpleegd op 16 april 2023, van https://vlaanderen-circulair.be/src/Frontend/Files/ userfiles/files/Gerichte%20Call%202020.pdf
Vlaanderen circulair. (2021a). Urban Mining van gebouwen: Het creëren van waarde via het sluiten van materiaalstromen. Geraadpleegd op 7 november 2022, van https://vlaanderen-circulair. be/src/Frontend/Files/userfiles/files/Samenvatting%20Rapport%20Urban%20Mining.pdf
Vlaanderen Circulair. (2021b, 21 november). Materialenvoetafdruk van de Vlaamse consumptie (RMC). CE monitor. Geraadpleegd op 18 maart 2023, van https://cemonitor.be/indicator/ effecten/materialen/materialenvoetafdruk-van-de-vlaamse-consumptie-rmc/
Vlaanderen circulair. (2023). Opalis. Vlaanderen Circulair. Geraadpleegd op 8 april 2023, van https:// vlaanderen-circulair.be/nl/doeners-in-vlaanderen/detail-2/opalis
volumieke massa, dichtheid. (2023). joostdevree.nl. Geraadpleegd op 8 maart 2023, van https://www.joostdevree.nl/bouwkunde2/volumieke_massa.htm
VUB Architectural Engineering. (2019). Bouwen voor een circulaire economie: Gebouwen, een dynamische omgeving. Vrije Universiteit Brussel. Geraadpleegd op 12 november 2022, van https://bouwen.vlaanderen-circulair.be/nl/bibliotheek
Wat is een LCA? Een korte inleiding. (2023). Hedgehog Company. Geraadpleegd op 20 april 2023, van https://nl.hhc.earth/knowledge-base/lca-life-cycle-assessment
Westvlaamse Steencentrale. (2023). Westvlaamse Steencentrale. Geraadpleegd op 23 april 2023, van https://www.w-v-s.be/nl
Westvlaamse Steencentrale Nv | Opalis. (2023). Opalis. Geraadpleegd op 23 april 2023, van https:// opalis.eu/nl/handelaars/westvlaamse-steencentrale-nv
Wienerberger. (2022, 7 juli). Afmetingen van Terca gevelstenen – Wienerberger aanbod. Wienerberger.be. Geraadpleegd op 18 maart 2023, van https://www.wienerberger.be/gevel/ inspiratie/Baksteenformaten.html
Wienerberger. (2023). ClickBrick Pure, een doorbraak in circulair bouwen [Brochure]. Geraadpleegd op 9 april 2023, van https://www.wienerberger.be/gevel/systemen/clickbrick/clickbrick- pure.html
World nuclear association. (2023). Heat values of various fuels. Geraadpleegd op 12 maart 2023, van https://world-nuclear.org/information-library/facts-and-figures/heat-va…- fuels.aspx
