Parelmoer pour toujours: De conservatie van een bijzondere laktechniek
Meubilair uit de periode van de Franse koning Louis XIV, die de geschiedenis is ingegaan als de ‘Zonnekoning’, wordt door kunsthistorici beschouwd als een van de hoogtepunten van de Westerse meubelkunst. De meest vooraanstaande meubelmakers uit Europa werden aan het hof aangesteld om de koninklijke residenties van de Franse koning te voorzien van luxueuze meubels, die moesten getuigen van de macht en grandeur van de Franse absolute monarchie.
De Rubens van de meubelkunst
Tot de vele ambachtsmannen die voor Louis XIV werkten, was er een meubelmaker die boven alle anderen uitblonk in zijn vak: Pierre Gole. Deze Nederlandse meubelmaker viel door zijn uitzonderlijke virtuositeit en zijn gebruik van diverse kostbare materialen, zoals ivoor en schildpadschild, bijzonder in de smaak bij de Franse koning. Gole werd al snel benoemd tot “ébéniste du Roi”, of meestermeubelmaker van de koning. In zijn atelier ontwierp en vervaardigde hij talloze meubels zoals kabinetten en bureaus, die vaak rijkelijk waren gedecoreerd met bloemenmarqueterie of lakwerk. Eén van de koning zijn favoriete meubels was een pronktafel waar deze beide technieken werden gecombineerd en tot een ongeëvenaard niveau werden gebracht. Deze Barokke pronktafel werd in 1663 voor de jonge Louis XIV ontworpen door Gole voor het kasteel van Vincennes, nabij Parijs.
Een tour de force van de Barok
Naast gekleurde composities van geschilderde bloemen, fruit en dieren onder transparant hoorn voorzag Gole de tafel van een bijzondere laktechniek, die door kunsthistorici lacque burgauté wordt genoemd. Deze decoratieve techniek bestaat uit kleine parelmoerfragmenten die zijn ingebed in zwarte lak, en vindt zijn oorsprong in het Verre Oosten. De toepassing van deze laktechniek op Europees meubilair is echter vrij zeldzaam en is een techniek die tot op heden nog weinig onderzocht is geweest.
Meer dan 350 jaar later bevindt deze unieke tafel zich in de collectie van de stad Antwerpen, waarbij het na een brand in 1987 in het voormalig museum Smidt van Gelder werd overgebracht naar het centraal depot van de stad. De tafel is omwille van de bijzondere artistieke waarde een van de weinige meubels in België dat is benoemd tot Vlaams topstuk. Heden ten dage is de tafel aan een conservatiebehandeling toe omdat er door veroudering verschillende schadefenomenen zijn ontstaan die moeten worden aangepakt om de bewaring van het kunstobject te verzekeren. Een van deze degradatiefenomenen omvat opgestuwd lakwerk, waarbij er in bepaalde zones fragmenten van de lacque burgauté zijn losgekomen. Om deze vorm van schade stop te zetten en verder materiaalverlies te voorkomen, is het daarom noodzakelijk dat het gedelamineerd lakwerk terug aan de drager wordt verlijmd. Binnen de conservatie van erfgoed wordt deze behandeling aangeduid met de term ‘consolidatie’.
Pattex of secondelijm?
Een essentieel principe binnen de deontologie van de conservatie van erfgoed is dat de materialen en producten die aan een kunstobject worden toegevoegd na verloop van tijd ook terug verwijderd moeten kunnen worden. Daarnaast moeten producten aangewend worden die duurzaam zijn en over een lange periode chemisch en fysisch stabiel blijven. Producten die ongewenste effecten op de originele materialen van het kunstobject veroorzaken, zijn bijgevolg geen optie. De selectie van een geschikt lijmproduct voor de consolidatie van erfgoedmaterialen is daarom allerminst een evidentie. Alvorens een lijmproduct geselecteerd en aangewend kan worden, moet daarom eerst inzicht verkregen worden in de eigenschappen van zowel de originele materialen in het object als de lijmproducten die aan het object worden toegevoegd.
Bewaren voor de eeuwigheid
Het lakwerk met de ingelegde parelmoerfragmenten werd in dit onderzoek onder de loep genomen. Enerzijds werd er beoogd om inzicht te krijgen in de gebruikte materialen en technieken van de lacque burgauté, en anderzijds werden verscheidene lijmproducten geselecteerd en getest om tot een optimale consolidatie te komen. De lak op de tafel werd onderzocht met verschillende onderzoekstechnieken, waaronder optische microscopie en chemische analyses op een aantal samples. Daarnaast werd een literatuurstudie gedaan naar 17de en 18de -eeuwse traktaten met als doel recepten te traceren die het productieproces van deze laktechniek beschrijven.
Op basis van de bekomen resultaten was het mogelijk om deze historische techniek in het laboratorium te reconstrueren. De gemaakte reconstructies werden zodoende gebruikt om zeven natuurlijke en zeven synthetische lijmproducten te testen. Per lijmproduct werden volgende aspecten nauwgezet onderzocht: adhesieve kracht, elasticiteit, compatibiliteit en penetratievermogen. Op basis van de uitgevoerde tests kon een geschikt consolidant worden geselecteerd, namelijk Aquazol 200. Dit synthetisch lijmproduct wordt courant binnen de conservatie van erfgoed gebruikt omdat het niet alleen een goede adhesie vertoont, maar ook wateroplosbaar, duurzaam en bovendien niet-toxisch is. In samenspraak met de Vlaamse topstukkenraad werd beslist om dit consolidant, samen met twee andere lijmproducten, te gebruiken voor een proefconservatie op de Gole tafel om te bepalen welk product de meest optimale resultaten geeft.
De resultaten van dit onderzoek hebben geleid tot nieuwe inzichten in zowel de kunsthistorische context, de gebruikte materialen als de productiemethode van de bijzondere lacque burgauté techniek. Hierdoor was het mogelijk om op een experimentele en doelgerichte manier een geschikt consolidant te selecteren voor een optimale conservatiebehandeling, waardoor de lak met het schitterende parelmoer voor de eeuwigheid bewaard kan worden.
De Gole tafel is vanaf 31 oktober opnieuw in volle glorie te bewonderen in het MAS in Antwerpen samen met andere kunstobjecten van de Vlaamse topstukkenlijst, zoals werken van Michelangelo, Magritte, Ensor en Rubens in de tentoonstelling “Zeldzaam & Onmisbaar”.
Bibliografie
Abbott, T. and Dance, P. Compendium of Seashells. California: Odyssey Publishing, 2000.
Anasiewicz, A. and Kuczmaszewski, J. Apparent Young’s Modulus of Epoxy Adhesives in “Materials” vol. 15. Basel: MDPI, 2022.
Anderson, T. Fracture Mechanics: Fundaments and Applications. New York: CRC Press, 1995.
Andersson, E. and Cattersel, V. A Dutch seventeenth-century European lacquer cabinet. Material-technical analysis to gain insight into the deteriorated surface in (Amsterdam: International Symposium on Wood and Furniture Conservation, 2016.
Arsanoglu, J. Aquazol as used in Conservation Practice in “Western Association for Art Conservation Newsletter” Vol. 26. San Francisco: WAAC Newsletter, 2004.
Baarsen, R. Herman Doomer, ebony worker in Amsterdam in “The Burlington Magazine” Vol. 138. London: Burlington Magazine Publications Ltd., 1996.
Barclay, R. Reversibility: A Fragile Concept in “Anatomy of an exhibition: the look of music”. Ottawa: Canadian Conservation Group, 1983.
Barthelat, F. et al. On the mechanics of mother-of-pearl: A key feature in material hierarchical structure in “Journal of the mechanics and physics of solids” Vol. 55. Amsterdam: Elsevier, 2007.
Bass, M. et al., Conchophilia: Shells, Art, and Curiosity in Early Modern Europe. Princeton: Princeton University Press, 2021.
Beauvois, S., Ruigrok, R. en Wynants, S. Gevaarlijk Erfgoed! Fase 1: een onderzoek naar consolidatie van asbesthoudend material in erfgoedobjecten. Malle: Art Salvage, 2021.
Bergvelt, E. en Kistemaker, R. De wereld binnen handbereik. Nederlandse kunst- en rariteitenverzamelingen 1585–1735. Amsterdam: Amsterdams Historisch Museum 1992.
Bertin, L. Exploitation of mother of pearl in the Middle Ages, Clos d'Ugnac archaeological site (Pennautier, Aude, France): Malacological study, consumption, exploitation and utilization of the nacre in “Quaternary International” 375. Amsterdam: Elsevier, 2015.
Bézard, A. Japanese lacquer bottles from the Schönbrunn Palace. Examination -Preservation – Presentation in “Restaurování a ochrana uměleckých děl”. Kutná Hora: Kutná Hora Arte-fakt, 2015.
Borrello, M. and Girod, A. Bivalves d'eau douce, matière première pour la fabrication de parures en Suisse, du Néolithique à l'âge du Bronze in "Annuaire d’Archéologie Suisse » 91. Zürich : ETH Zürich, 2008.
Bourne, J. et al. Lacquer: An International History and Collector’s Guide. London: Bracken Books, 1989.
Brannt, W. Varnishes, Lacquers, Printing Inks and Sealing-waxes. Philadelphia: Henry Carey Baird & Co, 1893.
Breidenstein, I. and Klinzmann, C. Three Chinese Export Lacquer Screens at Schloss Wilhelmstal – the History of their Conservation in “Investigation and Conservation of East Asian Cabinets in Imperial Residences (1700-1900)” . Wien: Böhlau Verlag, 2018.
Breidenstein, I. Considerations Regarding the Restoration of a Chinese Lacquer Screen in “Japanese and European Lacquerware”. München: Bayerisches Landesamt für Denkmalpflege, 2000.
Bridarolli, A. et al. Mechanical properties of mammalian and fish glues over range of temperature and humidity in “Journal of Cultural Heritage” Vol. 53. Amsterdam: Elsevier Masson SAS, 2022.
Buscaglia, P. et al. The panels of Quirinale Palace: A Study of Provenance and Manufacture for a Conservation Intervention in “Investigation and Conservation of East Asian Cabinets in Imperial Residences (1700-1900)”. Wien: Böhlau Verlag, 2018.
Bustamante-Álvarez, M. et al. Pearl and Mother of Pearl in Hispania: Exploitation and Trade of Marine Luxury Products in “Journal of Maritime Archaology”. Berlin: Springer, 2021.
Campbell, G. The Grove Encyclopedia of Decorative Arts. Oxford: Oxford University Press, 2006.
Cariño, M. and Monteforte, M. An Environmental History of Nacre and Pearls: Fisheries, Cultivation and Commerce in “Global Environment: A Journal of Transdisciplinary History”, nr. 3. United Kingdom: White Horse Press, 2009.
Caruso, M. et al. A review on biopolymer-based treatments for consolidation and surface protection of cultural heritage materials in “Journal of Material Sciences”. Berlin: Springer, 2023.
Casal, U. Japanese Art Lacquers in “Monumenta Nipponica”, Vol. 15, No. ½. Tokyo: Sophia University, 1959.
Catalogue de Beaux Tableau Anciens et Moderne. Paris, 1839.
Catalogue de Peintures chinoises et persanes. Paris, 1828.
Catalogue d’objets d’arts et de haute curiosité. Paris, 1841.
Catalogue d’objets d’arts et d’industrie Chinoise. Paris, 1827.
Cattersel, V. et al. European Lacquer in Context, an interdisciplinary and systematical approach on the tradition of European lacquering in Furniture Finishes. Brussel: Belgian Science Policy Office, 2019.
Cattersel, V European lacquers: historical sources, recipes, and practices in early Modern Europe. Antwerpen: Universiteit Antwerpen, 2019.
Chang, J., Schilling, G. and Freestone, I. Coromandel lacquer diversities in the Qing dynasty in “ICOM Committee for Conservation”. Beijing: International Council of Museums, 2021.
Chao, R. Compensation for small losses to lacquer and inlaid decoration using paper fills painted and glazed in situ in “Studies in Conservation” Vol. 61. London: Routledge, 2016.
Chase, T. et al. The treatment of a Chinese red lacquer stationery box in “Studies in Conservation”. London: Routledge, 1988.
Chase, T. Lacquer Examination and Treatment at the Freer Gallery of Art: Some Case Histories in “Urushi: Proceedings of the Urushi Study Group”. Los Angeles: The Getty Conservation Institute, 1985.
Coelho, C. et al. Molecular changes during natural biopolymer ageing - The case of shellac in “Polymer Degradation and Stability” vol. 97. Amsterdam: Elsevier, 2012.
D’Argenville, La Conchyliologie ou Histoire Naturelle des Coquilles. Paris: Guillaume De Bure, 1780.
Decq, L. et al. The analysis of European lacquer: optimization of thermochemolysis temperature of natural resins in “Applied Physics A”. Berlin: Springer, 2016.
De Kesel, W. en Dhont, G. Flemish 17th Century Lacquer Cabinets. Oostkamp: Stichting Kunstboek, 2012.
De Montfort, D. Conchyliologie Systématique et classification méthodique des Coquilles. Paris: F. Schoell, 1810.
De Munck, B. Artisanal Knowledge and Craftmanship in “Encyclopedia of Early Modern Philosophy and the Sciences”. New York: Springer, 2018.
De Rochefort, C. Histoire naturelle et morale des iles Antilles de l’Amerique. Rotterdam: Arnout Leers, 1658.
De Vis, K. et al. The Consolidation of Cracks and Fissures in Dalle de Verre: Assessment of Selected Adhesives in “Recent Advances in Glass, Stained-Glass, and Ceramics Conservation”. Zwolle: SPA uitgevers, 2013.
Derry, J. Investigating Shellac: Documenting the Process, Defining the Product: a Study on the Processing Methods of Shellac, and the Analysis of Selected Physical and Chemical Characteristics. Oslo: University of Oslo, 2012.
D’Herbigny, F. Dictionnaire D’Histoire Naturelle. Paris: Bleuet, 1775.
Diderot, D. et D’Alembert, J. Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers. Vol. 3 Paris, 1753.
Diderot, D. et D’Alembert, J. Recueil de planches, sur les sciences, les arts libéraux, et les arts Méchaniques, avec leur explication. Paris, 1763.
Dorscheid, J. et al. Dutch Inlaid Aventurine Decoration: Study, Analysis, and Conservation in “Studies in Conservation” Vol. 64, No. S1. London: Routledge, 2019.
Dorscheid, J., Van Duin, P. and Hagelskamp, C. The late 17th Century Lacquer Room from the Palace of the Stadholder in Leeuwarden, Part Two: Aspects of the Conservation and Reinstallation in the Rijksmuseum Amsterdam in “Investigation and Conservation of East Asian Cabinets in Imperial Residences (1700-1900)”. Wien: Böhlau Verlag, 2018.
Dossie, R. The handmaid to the Arts. London, 1758.
Down, et al. Adhesive testing at the Canadian Conservation Institute – An evaluation of selected poly(vinyl acetate) and acrylic adhesives in “Studies in Conservation” Vol. 41. London: Taylor & Francis, 1996.
Down, J. Adhesive Compendium for Conservation. Ottawa: Canadian Conservation Institute, 2015.
Du Tertre, J. Histoire des isles de S. Christophe, de la Guadeloupe, de la Martinique et autres dans l’Amériqie. Paris: Jacques Langlois et Emmanuelles Langlois, 1654.
Du Tertre, J. Histoire generale des Antilles habitees par le Francois. Paris: Thomas Iolly, 1667.
Eastaugh, N. et al., Pigment Compendium: A Dictionary and Optical Microscopy of Historical Pigments. Oxford: Butterworth-Heinemann, 2008.
Faulkner, F. The Magic of Urushi Lacquer: Much more than Meets the Eye in “Japan-Insights”. Great-Britain: Toshiba International Foundation, 2022.
Felibien, A. Des principes de l’architecture, de la sculpture, de la peinture et des auteres arts. Paris, 1676.
Feller, R. Standards in the evaluation of thermoplastic resins in “ICOM Committee for Conservation”. Zagreb: International Council of Museums (ICOM), 1978.
Fife, G. Greener Solvents in Conservation, An Introductory Guide. London: Archtype Publications Ltd, 2021.
Fokkens, M. Beschrijvingh der wijdt-vermaarde Koop-stadt Amstelredam. Doornik, 1664.
Garner, H. Chinese lacquer. London: Faber & Faber, 1979.
Grausius, M. I. Jonstons Naukeurige beschryving van de natuur der vissen en bloedloze water-diere. Amsterdam, 1660.
Guiffrey, J. Inventaire général du Mobilier de la Couronne Sous Louis XIV (1663-1715), Deuxième Partie. Paris: La Société, 1886.
Gyllensvärd, B. Lo-tien and Laque burgauté: Two Kinds of Chinese Lacquer Inlaid with Mother-of-Pearl in Swedish Collections in “The Museum of Far Eastern Antiquities Stockholm” Bulletin No. 44. Göteburg: Elanders Boktryckeri AB, 1972.
Hagedorn, B. Restoring a French Lacquered Bureau from Wilhelmsthal Palace in “Japanese and European Lacquerware”. München: Bayerisches Landesamt für Denkmalpflege, 2000.
Hatchfield, P. et al. Reduced, reused and recycled: The treatment and redisplay of a repurposed seventeenth- century Coromandel lacquer screen in the Acton Collection, Villa La Pietra, Florence in “Studies in Conservation” Vol. 61. London: Routledge, 2016.
Hedlund, H. and Johansson, M. Prototypes of Lascaux’s Medium for Consolidation: development of a new custom-made polymer dispersion for use in conservation in “Restauro” Vol. 6. München: Callway Verlag, 2005.
Hidaka, K. Foreign Taste in Urushiware Manufactured for Export in “Michael Kühlenthal, Japanese and European Lacquerware”. München: Bayerisches Landesamt für Denkmalpflege, 2000.
Hoadley, B. Understanding Wood: A craftsman’s guide to wood technology. United States of America: Taunton Press, 2000.
Horie, V. Materials for Conservation: Organic consolidants, ashesives and coatings. Oxford: Butterworth-Heinemann, 2010.
Hsu, H. and Sully, D. Fusing and refreshing the memory: Conserving a Chinese lacquered Buddha sculpture in London in “Studies in Conservation” Vol. 61. London: Routledge, 2016.
Husemann, H. Pretiosen Persönlicher Andacht: Bild- und materialsprache spätmittelalterlicher reliquienkapseln. Weimar: VDG, 1999.
Huth, H. Lacquer of the West: The History of a Craft and an Industry, 1550-1950. Chicago: University of Chicago Press, 171.
Hykin, A. et al., Illuminating Japanese Buddhist sculpture: Conservation, history, analysis and preservation in “Transcending Boundaries: Integrated Approaches to Conservation, ICOM-CC”. Beijing: ICOM Committee for Conservation, 2021.
Impey, O. and Jörg, C. Japanese Export Lacquer: 1580-1850. Amsterdam: Hotei Publishing, 2005.
Impey, O. A Brief Account of Japanese Export Lacquer of the Seventeenth Century, and its Use in Europe in “Michael Kühlenthal, Japanese and European Lacquerware”. München: Bayerisches Landesamt für Denkmalpflege, 2000.
Jacquemart, A. et Le Blant, E. Historie Artistique, Industrielle et Commerciale de la Porcelaine. Paris: J. Techener, 1862.
Jordan, C., Miklin-Kniefacz, S. and Miklin, R. The Conservation of an Imperial Chinese Lacquer Screen for the Reopening of the Weltmuseum Wien in “Technical Studies: Kunsthistorisches Museum Vienna” Vol. 14. Vienna: KHM-Museumsverband, 2021.
Khairuddin, K. et al. The Effect of polyethylene glycol on shellac stability in “IOP Conference Series: Materials Science and Engineering” Vol. 107. Bristol: IOP Publishing Ltd, 2016.
Kiliaan, C. Etymologicum Teutonicae linguae, sive: Dictionarium Teutonico-Latinum. Antwerpen, 1599.
Kisluk-Grosheide, D. Dirck van Rijswijck (1596-1679), a Master of Mother-of-Pearl in “Oud Holland” vol. 111, no. 2. Amsterdam: Brill, 1997.
Kitamura, K. Some Thoughts about Conserving Urushi Art Objects in Japan, and an Example of Conservation Work in “Urushi: Proceedings of the Urushi Study Group”. Los Angeles: The Getty Conservation Institute, 1985.
Kitagawa, M. Materials, tools and techniques used on Namban lacquerwork in “After the Barbarians II: Namban Works of Art for the Japanese, Portuguese and Dutch Markets”. London/Lisbon: Jorge Welsh books, 2008.
Koob, S.The Continued Use of Shellac as an Adhesive – Why? In “Adhesives and Consolidants”. London: The International Institute for Conservation of Historic and Artistic Works, 1984.
Kopplin, M. European Lacquer: Selecterd works from the Museum Für Lackkunst Münster. München: Hirmer Verlag, 2010.
Kopplin, M. Lacquerware in Asia: China, Korea, Japan and the Ryukyu Islands in “Monika Kopplin, Lacquerware in Asia, today and yesterday”. Paris: United Nations Educational , Scientific and Cultural Organization, 2002.
Körber, U. et al., Simplified Chinese lacquer techniques and Nanban style decoration on Luso-Asian objects
from the late sixteenth or early seventeenth centuries in “Studies in conservation” Vol. 61. London: Routledge, 2016.
Kortebäck, P. The Marquetry Artist Georg Haupt – cabinetmaker by royal appointment in “Marquetry: Past and Present”. Linköping: Linköpings Universitet, 2007.
Kühlenthal, M. Japanese and European Lacquerware. München: Bayerisches Landesamt für Denkmalpflege, 2000.
Labat, J. Nieuwe reizen naar de Franse eilanden van America. Amsterdam: Balthasar Lakeman, 1725.
Launey, M. and Richie, R. On the Fracture Toughness of Advanced Materials in “Advanced Materials”. Weinheim: Wiley-VCH Verlag GmbH & Co, 2009.
Leonhard, K. Shell Collecting. On 17th Century Conchology, Curiosity Cabinets and Still Life Painting in “Early Modern Zoology: the Construction of Animals in Science, Literature and the Visual Arts”. Amsterdam: Brill, 2007.
Leatherman, S. and Williams, J. National Geographic Field Guide to the Water’s Edge. Washington D.C.: National Geographic, 2012.
Le Hô, A. et al., Eighteenth-century Lacquer Art in Paris: green Japanned panels from a Chinese cabinet in the mansion of Duke of Richelieu in “ICOM Committee for Conservation”. Lisbon: Critério Artes Graficas, Lda, 2011.
Leira, L. The Art of Lacquering. According to the Namban-Jin written sources in “Bulletin of Portuguese-Japanese Studies” No. 3. Lisboa: Universidade Nova de Lisboa, 2001.
Liu, Y., Shigley, J. and K.N. Hurwit, Iridiscent Color of a Shell of the Mollusk Pinctada Margaretifera Caused by Diffraction in “Optics Express” Vol. 4 (5). United States: PubMed, 1999.
Lopez, E., Berland, S. et Borzeix, S. La nacre, substitute de l’os in "Pour la Science" N. 301. Paris : Humensis, 2002.
Lu, R. and Miyakoshi, T. Lacquer Chemistry and Application. Amsterdam: Elsevier, 2015.
Malfait, T. Flemish Lacquer. London: Christie’s, 1991.
Meadows, M. et al. Iridiscence : views from many angles in “Journal of the Royal Society. Interface” Vol. 6. United States: Wiley, 2009.
Menon, S. and Gill, M. Conservation of Khatamband polychrome decorative ceilings in “ICOM Committee for Conservation: Sculpture, polychromy and architectural decorations”. New Delhi: Allied Publishers, 2008.
Meslay, O. and MacLead, M. From Chanel to Reves: La Pausa and It’s Collections at the Dallas Museum of Art. Dallas: Dallas Museum of Art, 2015.
Metzler, R. et al. Polarimetry of Nacre in Iridiscent Shells in “The Nature of Light: Light in Nature V” Vol. 9187. San Diego: SPIE Optical Engineering, 2014.
Meyers, M. et al., Biological materials: Structure and mechanical properties in “Progress in Material Science”. Amsterdam: Elsevier, 2008.
Miklin-Kniefacz, S., Miklin, R. and Käfer, S. The Rediscovered Panels at Schönbrunn – On their History and Conservation in “Investigation and Conservation of East Asian Cabinets in Imperial Residences (1700-1900)”. Wien: Böhlau Verlag, 2018.
Mills, J. and White, R. The Organic Chemistry of Museum Objects. London: Routledge, 2012.
Mogensen, J. et al. Two mid-19th-century Chinese lacquered folding screens still in use – Research and Conservation in “ICOM-CC 18th Triennal Conference, Wood, Furnituren and Lacquer. Copenhagen: ICOM Committee for Conservation, 2017.
Morita, T. Nikawa: traditional production of animal glue in Japan in “Adhesives and Consolidants”. London: The International Institute for Conservation of Historic and Artistic Works, 1984.
Nakajima, T. Conservation of Chinese Urushi: Methods and Difficulties Histories in “Urushi: Proceedings of the Urushi Study Group”. Los Angeles: The Getty Conservation Institute, 1985.
Newey, C. et al., Science for Conservators. Volume 3: Adhesives and coatings. New York: Routledge, 1994.
Nudelman, F. et al. Mollusk shell formation: Mapping the distribution of organic matrix components underlying a single aragonite tablet in nacre in “Journal of Structural Biology” nr. 153. Amsterdam: Elsevier, 2006.
Pedersen, M. Gem and Ornamental Materials of Organic Origin. Oxford: Butterworth-Heinemann, 2004.
Petrie, E. Handbook of adhesives and sealants. Amsterdam: Elsevier, 2005.
Piert-Borgers, B. Aspects and Problems of the Application of Urushi in the Restoration of Object from European Collections in “International Symposium on the Conservation and Restoration of Cultural Property: Conservation of Urushi Objects”. Tokyo: Tokyo National Research, 1993.
Poppe, G. European Sea Shells. Wiesbaden: Verlag Christa Hemmen, 1991.
Richie, R. The conficts between strength and toughness in “Nature Materials” Vol. 10. New York: Macmillan Publishers Limited, 2011.
Rivers, S. and Umney, N. Conservation of Furniture. Oxford: Butterworth-Heinemann, 2003.
Robert, K. Les Procédés du Vernis Martin. Paris: H. Laurens, 1892.
Roubo, A. L’Art du Menusier Vol. 3. Paris : L.F. Delatour, 1774.
Rumphius, G. D’Amboinsche Rariteitkamer. Amsterdam: Francois Halma, 1705.
Salmon, W. Polygraphice, or the Arts of Drawing, Engraving, Etching, Limming, Painting, Washing, Varnishing, Gilding, Colouring, Dying, Beautifying and Perfuming Etching. London, 1685.
Saveryns, S., Vermeulen, M. and van Binnebeke, E. Preliminary investigation of the chemical composition of European lacquers using pyrolysis gas chromatography-mass spectrometry in “e-Preservation science”. Morana LTD, 2014.
Sawada, M. Zur Konservierung eines bemaltenjapanischen Lackgefaesses in “Arbeitsblätter für Restauratoren“. Mainz, 1981.
Schellmann, N. Delamination and flaking of East Asian export lacquer coatings on wood substrates in “East Asian Lacquer: Material culture, science and conservation”. London: Archetype Publications Ltd., 2011.
Scheurleer, L. Pierre Gole: ébéniste de Louis XIV. Dijon: Éditions Faton, 2005.
Schniewind, A. On the reversibility of consolidation treatments of deteriorated wood with soluble resins in “Wooden Artifacts Group Speciality Session”. New Orleans: American Institute for Conservation, 1988.
Simonov, V. The Method used for Conservation Treatment of the Vietnamese Lacquer Sculpture “Donator” in “ICOM Committee for Conservation” Vol. 2. Dresden: ICOM Committee for Conservation, 1990.
Stalker, J. and Parker, G. A Treatise of Japaning and Varnishing. Oxford, 1688.
Stoner, J. and Rushfield, R. Conservation of Easel Paintings. Oxford: Routledge, 2012.
Stoveland, L. et al. Mock-ups and materiality in conservation research in “Transcending Boundaries: Integrated Approaches to Conservation”. Beijing: ICOM-CC, 2021.
Sun, J. and Bhushan, B. Hierarchical structure and mechanical properties of nacre: a review in “RSC Advances”. London: The Royal Society of Chemistry, 2012.
Swider, S. and Smith, M. Funori: Overview of a 300-year-old consolidant in “Journal of the American Institute for Conservation”. London: Routledge, 2005.
Tagliante, S. Charm of the East: Conservation of a Lacquer Cabinet. Turin: University of Turin, 2021.
Tagushi, Y. Essay on Shells That Became Cherry Blossoms in “Urushi: Proceedings of the Urushi Study Group”. Los Angeles: The Getty Conservation Institute, 1985.
Tan, T. et al. Sub-critical crack growth in adhesive/marble interface in “Material Science and engineering A”. Amsterdam: Elsevier, 2011.
Teutonico, J. et al. Group Report: How can we ensure the responsible and effective use of treatments (cleaning, consolidation, protection)? in “Saving Our Architectural Heritage: The Conservation of Historic Stone Structures”. New York: John Wiley & Sons, 1997.
Tombare, N. et al., Shellac as a multifunctional biopolymer: A review on properties, applications and future potential in “International Journal of Biological Macromolecules” 215. Amsterdam: Elsevier, 2022.
Van den Burg, J. and Seymour, K. Consolidation of Paint and Ground. Amersfoort: Cultural Heritage Agency of the Netherlands, 2023.
Vanderhenst, C. Het museum Smidt van Gelder in Antwerpen in “Openbaar kunstbezit Vlaanderen”. Brugge: Die Keure, 1996.
Van Seters, W. Oud-Nederlandse parelmoerkunst: het werk van leden der familie Belquin, parelmoergraveurs en schilders in de 17de eeuw in “Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek” Vol. 9. Amsterdam: Brill, 1958.
Vinçotte, A. et al. Effect of solvent on PARALOID® B72 and B44 acrylic resins used as adhesives in conservation in “Heritage Science”. New York: Springer, 2019.
Wachowiak, M., Williams, D. and Lewin, W. Conservation of an 18th Century English Japaned surface in “Lacquerwork and Japanning: postprints of the conference held by UKIC at the Courtauld Institute of Art in London”. London: United Kingdom Institute of Conservation, 1994.
Walston, S., Horton-Jones, D. and Zounis, S. Investigation into methods and materials for the adhesion of flaking paint on ethnographic objects: a progress report in “ICOM Committee for Conservation”. Los Angeles: The Getty Conservation Institute, 1987.
Webb, W. Lacquer: Technology and Conservation. Oxford: Butterworth-Heinemann, 2000.
Willoughby, M. Design and Motifs in “ A Cultural History of Furniture in the Age of Exploration”. London: Bloomsbury Academic, 2022.
Winter, J. The characterization of pigments based on carbon in “Studies in Conservation”. London: Routledge, 1983.
Wolbers, R., McGinn, M. and Duerbeck, D. Poly(2-Ethyl-2-Oxazoline): A New Conservation Consolidant in “Painted Wood: History and Conservation”. Los Angeles: The Getty Conservation institute, 1998.
Yamanaka, S. et al., Roles of silica and lignin in horsetail (Equisetum hyemale), with special reference to mechanical properties, ‘Journal of Applied Physics, 111.’. New York: American Institute of Physics, 2012.
Yamashita, Y. and Rivers, S. Conservation of shell inlay (raden) on the Mazarin Chest in “ICOM Committee for Conservation”. New Delhi: Allied Publishers, 2008.
Yamashita, Y. et al. Investigation and Conservation of Lacquer Panels with Mother-of-Pearl Inlay with Underpaint used for Interior Decoration of Wat Rajpradit, Bangkok in “Investigation and Conservation of East Asian Cabinets in Imperial Residences (1700-1900)”. Wien: Böhlau Verlag, 2018.
Yorke, J. Types and Uses in “Christina M. Anderson and Elizabeth A. Caroll, A Cultural History of Furniture in the Age of Exploration”. London: Bloomsbury Academic, 2022.
Zang, H. Building Materials in Civil Engineering. Oxford: Woodhead Publishing, 2012.
Kremer Pigmente. Material Data Sheet: LASCAUX®Medium for Consolidation [online] https://www.kremer-pigmente.com/en/shop/ready-made-colors/81012-lascaux-medium-for-consolidation.html (Geraadpleegd op 29 juni 2023).
CAMEO. Sealing wax [online] https://cameo.mfa.org/wiki/Sealing_wax (Geraadpleegd op 4 augustus 2023).
CAMEO. Strasbourg turpentine [online] https://cameo.mfa.org/wiki/Strasbourg_turpentine (Geraadpleegd op 28 juli 2023).
CAMEO. Venice turpentine [online] https://cameo.mfa.org/wiki/Venice_turpentine (Geraadpleegd op 28 juli 2023)
Etymologiebank.nl. Paarlemoer [online] https://www.etymologiebank.nl/trefwoord/paarlemoer (Geraadpleegd op 12 april 2023).
Centre National de Ressources Textuelles et Lexicales. Nacre [online] https://www.cnrtl.fr/etymologie/nacre (Geraadpleegd op 12 april 2023).
Vestigastropoda. The Abalone Mapping Project (ABMAP) [online] https://www.vetigastropoda.com/ABMAP/text/worldmap.html (Geraadpleegd op 14 augustus 2023).
Universalis.fr. Laque Burgauté [online] https://www.universalis.fr/encyclopedie/laque-burgaute/ (Geraadpleegd op 20 maart 2023).
Centre National de Ressources Textuelles et Lexicales. Burgauté [online] https://www.cnrtl.fr/definition/bhvf/burgaut%C3%A9//0 (Geraadpleegd op 20 maart 2023).
Wiktionnaire. Burgaux [online] https://fr.wiktionary.org/wiki/burgaux (Geraadpleegd op 20 maart 2023).
