Oorlogstijd, moeilijke tijd.
Oorlog, het is van alle tijden. We zijn er enerzijds voor bevreesd en anderzijds door gefascineerd.
In onze moderne tijd is de media een belangrijke speler. Media dragen bij tot informatie, maar ook tot opinievorming, tot indoctrinatie en kritisch inzicht. Dit alles beïnvloedt ons denken en handelen, maar ook onze collectieve gemeenschap. De media bekijkt de dingen vanuit bepaalde oogwinkels. Ook de oorlog kijkt door een bepaalde bril, en die is verre van roze.
Eigenlijk willen we liever geen oorlogsbril opzetten, toch?
Nee, oorlog kent geen genade, het is iets waar velen onder ons gelukkig niet mee in aanraking gekomen zijn. We kennen het van op afstand, via tv en andere mediakanalen.
Zij die het meegemaakt hebben, waar dan ook, in welke tijdsperiode dan ook, weten hoe kostbaar het leven is. Vervolging van mensen, het is net zoals de oorlogsstrijd zelve, een eeuwenoud gegeven. Ook hier zijn velen onder ons gelukkig nooit het slachtoffer van geweest.
Zelf ben ik altijd gefascineerd geweest door maatschappelijke underdogs in oorlogsperiode of in vredestijd.
Voor mijn paper was het thema “Wereldoorlog Twee, sluikpers” een vaststaand gegeven, het was aan mij, als studente, om er iets mee te doen.
Veel inkt is gevloeid als het over sluikpers gaat, en ik wou het eens over een andere boord gooien.
In plaats van de heldenstatus van de sluikpers nog eens uit te diepen, wou ik eens gaan kijken of deze helden de “underdogs” van de toenmalige maatschappij, “underdogs” lieten zijn binnen de toenmalige politieke- en maatschappelijke sfeer, of waren deze verzetshelden in staat de “geviseerden” bij te staan en voor hen op te komen?
Ik heb voor Antwerpen gekozen omdat deze stad, naast een rijkelijke geschiedenis, ook een donker verleden heeft, namelijk jodenvervolging.
Laat het woord “underdog” u niet verleiden tot een negativistische benadering van een bevolkingsgroep, dat is het weliswaar niet. Integendeel, de Joodse gemeenschap is een volwaardige gemeenschap, zonder meer, maar was in de periode 1940-1944 slachtoffer van een bepaald regime en dus zo mede het “zwarte schaap”.
En laat nu diegenen aan het woord die clandestien streden tegen de bezettingscultuur. Hoe was hun houding tegenover deze zwarte schapen?
Het heeft me geraakt te zien dat ook de clandestiene pers een kind van zijn tijd was, dat er weinig werd ingebracht in de vervolging van mensen.
Er was in Antwerpen maar één blad dat in staat was een zeer scherpe analyse te maken van de toenmalige politieke evolutie en de Antwerpse Joden waarschuwde.
Waarom was zulk inzicht zo beperkt bij de clandestiene pers? Hoe was het mogelijk dat zo weinigen erkenden, herkenden en actie ondernamen, dit, in de mate van het mogelijke?
Ik werd me tevens meer en meer bewust dat we ons vandaag de dag moeten onthouden van de veronderstelling dat we heden alles anders of beter zouden doen.
Hoe zou ik reageren in zulke omstandigheden? Ik weet het niet en u allicht ook niet.
Desondanks ben ik de mening toegedaan dat we erover moeten kunnen praten, ook al is het delicaat.
Het gaat niet om wie schuld heeft en wie niet, maar om verantwoordelijkheid.
Niet dat u en ik verantwoordelijk zijn voor de toenmalige daden, zeker niet, maar we zijn met z’n allen wel verantwoordelijk voor het inzicht van de geschiedenis en het handelen van vandaag.
We leven in een wereld van spanningen en snelle veranderingen.
Kijkt u maar naar de wereldpolitiek om u heen, de maatschappelijke druk die we hebben, de onzekerheden die opkomen bij mensen. We moeten daar met z’n allen verantwoordelijk mee kunnen omgaan omdat elke toekomst een toekomst heeft.
En plots komt de oude spreuk van mijn oma in me op. “Respecteer uw zelve en ge zult gerespecteerd worden”. Het lijkt misschien op het eerste gezicht niets te maken te hebben met mijn scriptie, en toch lijkt me dat deze oude spreuk een sleutel naar collectieve kracht is, in de positieve zin van het woord.
Ik hoop dat dit werk een bijdrage kan leveren tot zelfreflectie en zijn steentje bijdraagt bij collectieve geschiedenis.
Bibliografie
BIBLIOGRAFIE
Bronnen
Antwerpen.Het Rijksarchief in België.Provincie Antwerpen. Ordemaatregelingen joden- vreemdelingen,
1940-1944. Provinciale instellingen (N), inventarisnummer: 765, BE-A0511 / PAA981.
Belgisch Strafwetboek. Bederf van de jeugd en prostitutie, Art 380 bis., Opgeheven art. 117, 15° Wet maart 2022 (BS 30
maart 2022), met ingang van 1 juni 2022 (art.118).
Brussel. Carcob-Dacob, Centre des Archives de communisme en Belgique, Archiefn° 28: Anvers.
Brussel. Carcob-Dacob, Centre des Archives de communisme en Belgique, ms. SA7391: C141. : Gerard Van Moerkerke.
Bronnen online
Steeds Vereenigd-Unis Toujours
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, Steeds Vereenigd-Unis Toujours, 1941, nr. 4, p.3, 6: Van alles wat, sluikartikel, januari 1941. Geraadpleegd op 25 mei 2023, https://warpress.cegesoma.be/en/node/44398/download/joLiNhm6djT9EadAUQbn.
Brussel. The Belagian War Press, Cegesoma, ms. Steeds Vereenigd - Unis Toujours, 1941, nr. 4, p.2: Voor een Vrij België-pour une Belgique Libre, Zwarte lijst, schandpaal der Verraders, verdacht, Timmermans S.J., sluiktartikel, 01-01-1941 t/m 31-12-1941. Geraadpleegd op 1 april 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/44398/download/JnvV5LYd7GuQc65pnjzE.
Brussel.The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Steeds Vereenigd-Unis toujours, 1941, nr 4, p.7 : Belg gefusilleerd, sluikartikel, 1/1-31/12/41.
Geraadpleegd op 30 maart 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/44398/download/p35z7QuntmqeoShcyFGY
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Steeds Vereenigd-Unis toujours, 1941, nr 4, p.8 : Een staaltje van de
Nieuwe Orde, sluikartikel, 1/1-31/12/41.
Geraadpleegd op 28 april 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/44398/download/StzmihRpVJcuxAbzNQyx.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Steeds Vereenigd-Unis toujours, 1941, nr. 4, p.8 :Voor een Vrij België-Pour une libre Belgique Libre, Een staaltje van de nieuwe Orde, sluikartikel, 1/1-31/12/41.
Geraadpleegd op 30 maart 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/44398/download/p35z7QuntmqeoShcyFGY
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Steeds Vereenigd – Unis Toujours, 1941, nr. 3, p.2: Voor een Vrij België- pour une Belgique Libre, REX, sluikartikel, april 1941. Geraadpleegd op 30 maart 2023.
https://warpress.cegesoma.be/nl/node/44396/download/CgFndjVpQPTqFabwCkxM.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Steeds Vereenigd-Unis Toujours, 1941, nr. 3, p.5-6: Voor een Vrij België- pour une Belgique Libre, Les origines juives de Léon Degrelle, sluikartikel, april 1941.
Geraadpleegd op 30 maart 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/44396/download/CgFndjVpQPTqFabwCkxM.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Steeds Vereenigd-Unis toujours, 1941, nr. 7, p.4 :Voor een Vrij België-Pour une libre Belgique Libre, En zeggen.., sluikartikel, 1/1-31/12/41.
Geraadpleegd op 30 maart 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/44404/download/GLCdWonyvHQ6is7UHZAx.
La Libre Belgique: Nouvelle série de guerre. Edition de Province. (Antwerpen)
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. La Libre Belgique. Nouvelle série de guerre, 1940, 1 année, nr. 4, p.1-2:
L’ ordre Nazi sluikartikel, november 1940.
Geraadpleegd op 1 april 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/42485/download/Qga55Y7smVX7qVgkuHXk.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. La Libre Belgique. Nouvelle série de guerre.Edition de province, 1941, nr.
6, p. 1-3: zonder titel, sluikartikel, januari 1941.
Geraadpleegd op 25 mei 2023,
https://warpress.cegesoma.be/nl/node/42486/download/AUApweYa7cEUU7HX3TbC.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. La Libre Belgique. Nouvelle série de guerre, Edition de province,1941,
N° spécial, p.4: L’orde nouveau en Belgique, sluikartikel ,Février-Mars 1941.
Geraadpleegd op 1 april 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/42487/download/Wm5UsP3SNyWHvFRUNyGz.
Het Vrije Woord, verschijnt tegen wil en dank van de bezetter te Anwerpen en elders.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Het Vrije Woord. Verschijnt tegen wil en denk van den bezetter in Antwerpen en elders, 1940, nr. 1, p.1: Hun taak en de onze, sluikartikel, oktober 1940.
Geraadpleegd op 28 april 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/8943.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Het Vrije Woord, verschijnt tegen wil en dank van de bezetter, te Antwerpen en elders, 1940, nr. 1, p. 1-2: Hun taak en de onze, sluikartikel, oktober 1940.
Geraadpleegd op 27 mei 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/45480/download/8UgcuJ8qgb2kH9WkP5R7.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Het Vrije Woord, verschijnt tegen wil en dank van den bezetter, te Antwerpen en elders, 1940, nr. 1, p.2: Hun taak en de onze, sluikartikel, oktober 1940.
Geraadpleegd op 27 mei 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/45480/download/CQATjSrMYdFFUkDSYh8J.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Het Vrije Woord, verschijnt tegen wil en dank van den bezetter, te Antwerpen en elders, 1940, nr. 1, p.2: Hun taak en de onze, sluikartikel, oktober 1940.
Geraadpleegd op 27 mei 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/45480/download/C9RWPq9nYQAHZXqBkLCt.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Het Vrije Woord. Verschijnt tegen wil en dank van den bezetter,
te Antwerpen en elders, 1940, nr.2, p.4: Landgenooten, sluikartikel, november 1940.
Geraadpleegd op 1 mei 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/45481/download/smEqUahRkjXmzr2USg8X.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Het Vrije Woord, verschijnt tegen wil en dank van den bezetter, te Antwerpen en elders, 1940, nr. 3, p.4: Opgepast Sinjoren, sluikartikel, december 1940.
Geraadpleegd op 27 mei 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/45482/download/HSnwyNuDqYMJgFTfbpLp.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Het Vrije woord. Verschijnt tegen wil en dank van den bezetter
en elders,1941, nr. 4, p.4: Wanneer er sprake is van Duitse schenkingen, sluikartikel, januari 1941.
Geraadpleegd op 25 mei 2023,
https://warpress.cegesoma.be/en/node/45483/download/jH26bY29moVuVqsxobaz.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Het Vrije Woord. Verschijnt tegen wil en denk van den bezetter in Antwerpen en elders, 1941, nr. 7, p.2: Wij zullen pal staan voor onze overtuiging, sluikartikel, april 1941.
Geraadpleegd op 28 april 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/45486/download/PtXbFTbUH5pGtatxzKN5.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Het Vrije Woord. Verschijnt tegen wil en dank van den bezetter te
Antwerpen en elders, 1941, nr. 13, p.2: Het slachtoffer moet gestraft worden, sluikartikel, september 1941.
Geraadpleegd op 28 april 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/45492/download/MYj6TxK5L2seomvAW3nA.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Het Vrije Woord. Verschijnt tegen wil en dank van den bezetter te
Antwerpen en elders, 1941, nr. 17, p. 1-2: Oproep aan onze landgenoten van joodse afkomst of geloofsbelijdenis, sluikartikel,
december 1941.
Geraadpleegd op 28 april 2023, geraadpleegd op 28 april 2023,
https://warpress.cegesoma.be/nl/node/45496/download/ZGcSrx5osNB2MGCQJhQf.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Het Vrije Woord. Verschijnt tegen wil en dank van den bezetter te
Antwerpen en elders, 1941, nr. 17, p.2: Oproep aan onze landgenoten van joodse afkomst of geloofsbelijdenis, sluikartikel,
december 1941.
Geraadpleegd op 28 april 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/45496/download/ZGcSrx5osNB2MGCQJhQf.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Het Vrije Woord. Verschijnt tegen wil en dank van den bezetter te
Antwerpen en elders, 1942, nr. 24, p. 1-2: Oppassen is de boodschap, sluikartikel, maart 1942.
Geraadpleegd op 28 april 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/45503/download/MGVxMGtbgb5t7i8aKYYm.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Het Vrije Woord. Verschijnt tegen wil en dank van den bezetter te
Antwerpen en elders, 1942, nr. 29, p.2 Kanttekeningen bij de nieuwe beestachtigheid der Nazis tegen de Joden, sluikartikel,
juni 1942.
Geraadpleegd op 28 april 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/45506/download/ptULgWia4TdoAtmu8DgT
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Het Vrije Woord. Verschijnt tegen wil en dank van den bezetter te
Antwerpen en elders, 1942, nr. 31, p.1: De Nazi-Barbaren doen ons opnieuw de middeleeuwen beleven”, sluikartikel,
augustus 1942. Geraadpleegd op 28 april 2023,
https://warpress.cegesoma.be/nl/node/45508/download/xxLiRVvQJicqrgNdroUR.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Het Vrije Woord. Verschijnt tegen wil en dank van den bezetter te
Antwerpen en elders, 1942, nr.31, p.2: De Nazi-Barbaren doen ons opnieuw de middeleeuwen beleven, sluikartikel, augustus
1942. Geraadpleegd op 27 april 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/45508/download/xxLiRVvQJicqrgNdroUR.
Het Vrije Woord
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms.Het Vrije woord, 1941,p.3: Voor Winterhulp? , sluikartikel, januari 1941.
Geraadpleegd op 25 mei 2023,
https://warpress.cegesoma.be/en/node/45464/download/BD2hxrye92D4GME7N3e3.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Het Vrije Woord, 1941, p.5: Volkseetmalen en de restaurants der Keyzerlei,
januari 1941. Geraadpleegd op 1 mei 2023,
https://warpress.cegesoma.be/nl/node/45464/download/7hmzGqViuJzVDSfxo6vQ.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms., Het Vrije Woord, 1941, p. 4: Fascistische gruwel in bezette Lemberg,
sluikartikel, januari 1941. Geraadpleegd op 1 mei 2023,
https://warpress.cegesoma.be/nl/node/45477/download/MA7PDapqEH2LbbM8AaUW
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Het Vrije woord. Strijdblad van de Antwerpsche Federatie der Vlaamsche
Kommunistische Partij, 1941, p.4: Eischt de intrekking tegen de schandelijke maatregelen tegen de Joodse bevolking,
sluikartikel, september 1941. Geraadpleegd op 1 mei 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/45465/download/NBTLACSxqVTcE3BRc3eu.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Het Vrije woord. Strijdblad van de Antwerpsche Federatie der
Vlaamsche Kommunistische Partij, 1941, p. 1: Opent de poorten der gevangenissen, sluikartikel, december 1941.
Geraadpleegd op 1 mei 2023,
https://warpress.cegesoma.be/nl/node/45466/download/foJ7Jc6cunTgm6e
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Het Vrije Woord, Orgaan der Vlaamsche
Kommunistische Partij Federatie Antwerpen, 1943, nr. 5 p.7: De mensenjacht gaat onverminderd voort. Nazi Kultur, sluikartikel, juni 1943.
Geraadpleegd op 27 mei 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/45459/download/FbrUrKo3TEZn6KmTGXDJ.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Het Vrije Woord. 0rgaan der Vlaamse Kommunistische partij,
der Federatie Antwerpen, 1943, nr.5, p. 6-7: Hoe staan wij er voor? De weerstand tegen de deportatie groet met den dag
aan, sluikartikel, 1 juni 1943. Geraadpleegd op 1 mei 2023,
https://warpress.cegesoma.be/nl/node/45459/download/UNk2K6Wb4CNVUNHbJdxJ.
Brussel.The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Het Vrije Woord. Orgaan der Vlaamsche kommunistische partij, 1943,
nr. 7, p.5: De mensenjacht gaat onverminderd voort, sluikartikel, 1 september 1943.
Geraadpleegd op 1 mei 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/45469/download/rNx9hG7gdiM3c7SrTeue.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Het Vrije Woord, 1943, nr. 7, p. 5-6: De mensenjacht gaat onverminderd voort, sluikartikel, 1 september 1943. Geraadpleegd op 1 mei 2023,
https://warpress.cegesoma.be/nl/node/45469/download/rNx9hG7gdiM3c7SrTeue.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Het Vrije Woord. Orgaan der Vlaamsche kommunistische partij, Federatie
Antwerpen, 1943, nr. 7, p.6: Solidariteit, sluikartikel, december 1943.
Geraadpleegd op 1 mei 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/45478/download/BUiXoUPjUevgT533s6SJ.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoman ms. Het Vrije Woord. Orgaan der Vlaamsche
kommunistische partij, Federatie Antwerpen, 1944, p. 2: Door hun spontaan door eensgezind optreden belette de
Antwerpse bevolking dat de mensenjagers die bezig waren jonge werkweigeraars op te halen hun slag ,
sluikartikel, mei 1944.
Geraadpleegd op 1 mei 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/45470/download/WAwk7Ao8QFmH8A2RXA2K.
Morgenrood
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Morgenrood, Socialistisch Strijdbald, 1941, p.2: Dictatuur van den Koning,
sluikartikel, april 1941.
Geraadpleegd op 4 mei 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/43025/download/Uw6XgmXQfv9qeb3KPJfR.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Morgenrood,Socialistisch Strijdblad, 1941, p.3-4: Demokratie als levenshouding, sluikartikel, november 1941.
Geraadpleegd op 4 mei 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/43016/download/HeK7YvJff2NY7MnHyRhZ.
Brussel. The Belgian War Press, ms. Morgenrood, Socialistisch Strijdblad, 1941, p.3: Kurze Nachrichten, sluikartikel,
november 1941.
Geraadpleegd op 4 mei 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/43016/download/HeK7YvJff2NY7MnHyRhZ.
Brussel. The Belgian War Press, ms. Morgenrood, Socialistisch Strijdblad, 1941, p.4: Kurze Nachricht, sluikartikel,
november 1941.
Geraadpleegd op 4 mei 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/43016/download/HeK7YvJff2NY7MnHyRhZ.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Morgenrood, Socialistisch Strijdblad, 1942, p.4: Kurze Nachricht,
sluikartikel, januari 1942.
Geraadpleegd op 4 mei 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/43027/download/KKN9trXDETQJudLfN5jQ.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Morgenrood,Socialistisch Strijdblad, 1943, nr.23, p.2: Wat de Moffenpers. verzwijgt. Kleine Kroniek der Aanhoudingen, sluikartikel, april 1943
Geraadpleegd op 4 mei 2023,
https://warpress.cegesoma.be/nl/node/43018/download/h2gPQuZGhHtZGHzmJ55a.
Brussel. The Belgian War Press, Cegesoma, ms. Morgenrood,Socialistisch Strijdblad, 1944, p.4: Wat de Moffenpers
verzwijgt. Kleine Kroniek der Aanhoudingen, sluikartikel, januari 1944.
Geraadpleegd op 4 mei 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/43021.
WERKEN
Anderson, Benedict. Imagined Communities. Reflections on the Origin and Spread of Nationalism.London: Verso, 2006, (1983).
Assaer, Gustaaf e.a.. Het Groot Geschiedenisboek van Antwerpen. Antwerpen:stadsarchief
Antwerpen-Waanders, 2010.
Caestecker, Frank. Ongewenste gasten. Joodse vluchtelingen en migranten in de jaren dertig. Brussel: VUBPress, 1993.
Croughs, Frederic. 'Topic-Modeling: Een comparatieve analyse van de Belgische verzetspers van de Tweede Wereldoorlog. De toepassing van een methodologie op de Belgische verzetspers.’ Onuitgegeven masterproef UGent, 2014-2015.
Debruyne, Emmanuel, Seberechts, Frank, Wouters, Nico, in met samenwerking van Saerens,Lieven
Gewillig België. Overheid en Jodenvervolging onder redactie van Rudi van Doorslaer : 568-581. Antwerpen:Manteau, 2007.
Ders, "Neuzeit". ‘Zur Semantik moderner Bewegungsbegriffe’ in Ders, Vergangene Zukunft, 300- 348, 321. Siehe erneut: Ders., ‘Das achtzehnte Jahrhundert als Beginn der Neuzeit’ in, Reinhart Herzog, Epochenschwelle und Epochenbewußtsein, 269-282, 278, München, Reinhart Koselleck, 1987.
Driebergen,Michiel, Van Ruyven,Kees, Ruud Meij en Kessler, Dolph. ‘Lviv’, stad van paradoxen. Dokkum: Wijdemeer Louw Dijkstra, 2014.
Emmanuel, Gerard. De schaduw van het Interbellum. België van euforie tot crisis 1918-1939. Tielt:Lannoo, 2017.
Gotovitch,José. ‘Beeld van de klandestiene pers in 1940’. Bijdragen tot de Geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, n°2 (1972): 263-265.
Grobyn, Ronny, Spriet,Winston. De massa in verleiding, de jaren dertig in België. Wetteren: Ludion-ASLK, 1994.
Heylen, Steve, De Nil, Bart, D’Hondt, Bart.Geschiedenis van de provincie Antwerpen, een politieke biografie.
Antwerpen: Provincie Antwerpen, 2005.
Hobsbawm, Eric. The Age of Extremes .The Short Twentieth Century 1914-1991. Londen: Abacus, 1994.
Hobsbawm,Eric en Ranger, Terrence, The Invented Tradition. Cambridge: University Press, Reissue edition, 2012.
Lindemann, Albert. Anti-Semitism before the Holocaust. Harlow:Pearson, 2000.
Louyet, Paul. België in de Tweede Wereldoorlog deel 1.De verloren vrede. Kapellen:Pelckmans, 1993.
Maerten, Fabrice. ‘ De sluikpers in bezet België’. In Samenleving en verzet, onder redactie van An Renard, Martine Vermandere, m.m.v. Luc Lievyns en Dirk Martin Tegendruk, Geheime pers tijdens de Tweede Wereldoorlog: 75.
Gent: Amsab-ISG, 2004.
Maerten, Fabrice. Was opa een held? Speuren naar mannen en vrouwen in het verzet tijdens WOII. Tielt:Lannoo, 2020.
Martin, Dirk. ‘Het lokale politieke personeel 1918-1940 :Proeve van een comparatief onderzoek naar
politiek-electorale en socio-demografische kenmerken van grootstedelijke (kandidaat-)
gemeentemandatarissen te Gent en te Antwerpen’. Onuitgegeven doctoraatsverdediging, universiteit Gent, Brussel: s.n. 1990.
Martin, Dirk en Saerens, Lieven. Steden in oorlog. Antwerpen 1940-1945. Antwerpen: Manteau, 2018.
Mertens, H. Steeds Verenigd door dik en dun. Een sluikblad uit het Antwerpse tijdens de tweede wereldoorlog 1940-1944 .
Antwerpen: UA, OLV, 2006.
Mortier, Manon. ‘Les malheureux Juifs! Aandacht voor de Jodenvervolging in de Belgische verzetspers
1940-1944.’ onuitgegeven masterproef UGent,2020-2021.
Perry en Schweitzer.Antisemitism Myth and Hate from Antiquity to the Present. New York: Palgrave Macmillan, 2002.
Saerens, Lieven. Vreemdelingen in een wereldstad. Een geschiedenis van Antwerpen en zijn Joodse bevolking 1880-1944.
Tielt: Lannoo, 2000.
Saerens, Lieven.’ De Belgische opinie tegenover Joden(1933-1940)’.Spiegel, Historiael, n°5 (1986): 245-251.
Saerens, Lieven. Antwerpen, de stad der vergetelheid, onder redactie van Eric Corijn: 104. Antwerpen:Manteau, 2002.
Saerens, Lieven, Van Goethem Herman, Verbraken, Paul. Collaboratie in Vlaanderen, vergeten en vergeven?
Antwerpen: Manteau, 2002).
Soen, Violet. Geschiedenis is een werkwoord. Inleiding tot het historisch onderzoek. Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2021.
Van Andel, C.Jodenhaat en Jodenangst. Over meer dan twintig eeuwen antisemitisme.Amersfoort: De Horstink, 1983.
Van Den Wijngaert, Mark. e.a..België tijdens de Tweede Wereldoorlog. Antwerpen: Standaard, 2004.
van der Horst, Pieter. De Mythe van het Joodse Kannibalisme.Den Haag: CIDI, 2006.
Verdurme, Isabel. De Joodse zielsverhuizing: het Antwerps-joods theater tijdens het interbellum,
Di jiddische Bühne, joods theater in Antwerpen tijdens het interbellum .Leuven: KUL Faculteit Letteren,
Bijzondere Collecties, Departement Geschiedenis, Nieuwste Tijd, 1999.
Weber, Max. Gesammelte Aufsätze, 7 dln.. Tübingen: Die Max-Weber-Gesamtausgabe, 2002 (1988),
Tübingen, 1984,- wird noch stets bearbeitet.
Weber, Max. Wirtschaft und Gesellschaft. Grundriss der verstehenden Soziologie. Tübingen.: Johannes Winckelmann, 5 de Auflage, J.C.B. Mohr (Paul Siebeck), 1980.
Wouters, Nico.Oorlogsburgemeesters 40/44: lokaal bestuur en collaboratie in België. Tielt: Lannoo, 2004.
DIGITALE INFORMATIE
“Antwerpen herdenkt: Het Antwerpse stadsbestuur en de Duitse bezetting, een verregaande
samenwerking”, stad Antwerpen, 2023, geraadpleegd op 28 maart 2023,
https://www.antwerpenherdenkt.be/oorlogsthemas/het-bestuur-van-de-stad.
“Antwerpen herdenkt: Het dagelijks leven en overleven”, stad Antwerpen, 2023, geraadpleegd op 28 maart 2023,
https://www.antwerpenherdenkt.be/oorlogsthemas/het-dagelijks-leven.
Brandsma Bart, “Polarisatie. Inzicht in de dynamiek van wij-zij denken”, Inside Polarisation VOF, 2016,
geraadpleegd op 29 maart 2023, https://insidepolarisation.nl/.
Collignon Alain, “Winterhulp”, Warpress, Cegesoma, geraadpleegd op 1 mei 2023,
https://www.belgiumwwii.be/nl/belgie-in-oorlog/artikels/winterhulp.html.
“Dagelijks leven en overleven onder de bezetting, mondelinge herinnering”, youtube.be, geraadpleegd 18 maart 2023, https://www.youtube.com/watch?v=glEaC0G6xXQ&t=17s.
De Prins Gert, ‘Behoudt den moed, behoudt de hoop’. Sluikpers in Antwerpen in, Tegendruk: Geheime pers tijdens de
Tweede Wereldoorlog: 103-107. Gent: Amsab-ISG,2004, geraadpleegd op 14 april 2023,
https://warpress.cegesoma.be/sites/warpress.cegesoma.be/files/Tegendruk.pdf.
De Wever Bruno, “Volk en Staat. Encyclopedie van de Vlaamse Beweging”, NEVB online, geraadpleegd op
22 april 2023, https://nevb.be/wiki/Volk_en_Staat.
Driebergen Michiel en Kessler Dolph, “Liviv, stad van paradoxen”,
Geraadpleegd op 1 mei 2023, https://www.lvivbook.com/#:~:text=Lviv%2C%20Stad%20van%20Paradoxen&text=
“Geschiedenis, uitsluiting en vervolging Derde Rijk tot 1939", Duitsland Instituut, DIA, geraadpleegd op 18
maart 2023, https://duitslandinstituut.nl/naslagwerk/64/uitsluiting-en-vervolging.
“Gotovitch José”, Cegesoma, 2023, https://www.cegesoma.be/nl/jos%C3%A9-gotovitch.
Historisch Woordenboek, Instituut voor de Nederlandse taal, online, geraadpleegd op 4 mei 2023,
https://gtb.ivdnt.org/search/?owner=vmnw.
Hobsbawm Eric en Ranger Terrence, The Invented Tradition, (Cambridge: University Pr.; Reissue editie 26 maart 2012),
https://psi424.cankaya.edu.tr/uploads/files/Hobsbawm_and_Ranger_eds_The_Invention_of_Tradition.pdf, 1-263..
“La Libre Belgique, profiel van een sluikblad”, The Belgian War Press, Cegesoma, geraadpleegd op 26 mei 2023,
https://warpress.cegesoma.be/nl/node/8946.
“Les enfants des Partisans juifs”, Getuigen.be, geraadpleegd op 12 mei 2023,
http://www.getuigen.be/Getuigenis/3den/enfants-partisans-juifs/tkst.htm#Hommage%20au%20Martyre.
“Luyten Dirk ”, Warpress, Cegesoma, geraadpleegd op 4 mei 2023, http://cegesoma.all2all.org/cms/dirkl_nl.php.
“ Gibran Khalil ”, citatennet, geraadpleegd op 30 mei 2023,
Heijma Bouwe, “Henrik Mandels papers”, Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, geraadpleegd op 22 april 2023,
https://search.iisg.amsterdam/Record/ARCH03191.
“Het Vrije Woordenboek, online, geraadpleegd op 30 maart 2023, https://nl.wiktionary.org/wiki/kwartier.
“Interbellum”, Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis, geraadpleegd op 27 maart 2023,
www.klm-mra.be/sites/default/files/interbellumsecundair.pdf.
Lagrou Pieter. “Belgium” in Bob Moore (dir.) In Resistance in Western Europe. Oxford: Berg, 2000,
geraadpleegd op 28 maart 2023, https://www.academia.edu/30000499/_Belgium_in_Bob_Moore_dir_Resistance_in_Western_Europe_Berg_Oxford_2000_pp_27_63.
Larousse, woordenboek online, https://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/boche/997
“Leve de Witte Brigade, archieven van de gewapende verzetsgroep Witte Brigade (Fidelio)”, Cegesoma,
geraadpleegd op 1 april 2023, https://www.cegesoma.be/nl/achieven-van-de-witte-brigade.
Laureys Erik. “De beroving van de joodse diamantairs in Antwerpen 1940-1944. Belangen van de Duitse
oorlogsindustrie versus ontjoodsingspolitiek”, Journal Belgian History, 152-153, geraadpleegd op 23 mei 2023,
https://www.journalbelgianhistory.be/nl/system/files/article_pdf/chtp7_05_ELaureys.pdf.
“Mandela Nelson”, brainquote, geraadpleegd op 1 mei 2023, https://www.brainyquote.com/quotes/nelson_mandela_157855.
Martin Dirk, “Regimecrisis en lokaal bestuur in het interbellum. Een comparatief sociaal profiel van Antwerpse
en Gentse collegeleden, 1921-1928”, geraadpleegd op 27 maart 2023,
https://www.journalbelgianhistory.be/fr/system/files/article_pdf/007_Martin_chtp01.pdf.
“Meer informatie over het verzet”, Het nationaal archief Nederland 1940-1945, geraadpleegd op 14 april 2023,
https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/zoekhulpen/tweede-wereldoorlog-verzet-in-nederland.
Mortier Manon, “ Steeds Vereenigd - Toujours unis, De broers Crutzen”,Thema verzet, België in oorlog-Belgium WII, geraadpleegd op 30 maart 2023,
https://www.belgiumwwii.be/nl/belgie-in-oorlog/artikels/steeds-vereenigd-unis-toujours.htm.
“Papillon FN, appelant à manifester le 11 novembre 1941”, Musée de la résistance en ligne,
geraadpleegd op 1 mei 2023,
“Papillon FN”, Musée de la résistance en ligne, 2003, geraadpleegd op 23 mei 2023,
Pasternak Maurice [ill.], “ Shivei Isaias, Les enfants des partisans juifs”, getuigen.be, 2023,
geraadpleegd op 20 mei 2023, http://www.getuigen.be/Getuigenis/3den/enfants-partisans-juifs/tkst.htm#Hommage%20au%20Martyre
Pauwels Luc, Leemans Victor overleden, “Vlaams, katholiek maar vooral carrière politicus”, Doorbraak.be,
meer dan een mening, 3 maart 2023, geraadpleegd op 4 mei 2023,
“Polarisatie: inzichten in de dynamiek van het wij-zij training en consultancy”, Vlaanderen databank Sociale Samenhang,
geraadpleegd op 29 maart 2023,
“Rantsoeneringskaart Antwerpen”, Delcampe verzameling algemene zegels, eindigt op 23 juni 2023,
geraadpleegd 20 mei 2023,
“Saerens Lieven”, Archief Cegesoma, geraadpleegd op 12 april 2023, https://www.cegesoma.be/nl/lieven-saerens.
Sabater Valeria, “Psychologie, sociale psychologie, sociale perceptie. Wat jij van anderen
vindt en wat zij over jou denken”, Verken je geest, 27 december 2022, geraadpleegd op 18 maart 2023,
https://verkenjegeest.com/sociale-perceptie-wat-jij-van-anderen-vindt-en-wat-zij-over-jou-denken/.
Sanders Huub, “Vrank en Vrij”, Internationaal Instituut voor Sociale geschiedenis, geraadpleegd op 21 april 2023,
http://iisg.nl/collections/vrank-vrij/history-nl.php.
“Scholl Sophie: Zitat zum Thema: Mut, Mutlos”, Aphorismen.de online, 2023.https://www.aphorismen.de/zitat/203299.
Schwarz O.J.R.A.‘Jodenhaat-schuld van christenen?’, Streven, Jaargang 19 (1965-1966),534.
Geraadpleegd op 26 mei 2023, https://www.dbnl.org/tekst/_str005196501_01/_str005196501_01_0067.php.
“Stad in de storm, dagelijks leven onder de bezetter “, Antwerpen herdenkt, geraadpleegd op 23 mei 2023,
https://www.antwerpenherdenkt.be/oorlogsthemas/het-dagelijks-leven.
“Stadsplan Antwerpen, ‘De Seefhoek en Pothoekstraat’ “, Google map, geraadpleegd op
geraadpleegd op 1 april 2023, https://www.google.com/maps/place/Seefhoek,+2060+Antwerpen.
Stutje Jan Willem, “Ernest Mandels kleine oorlog. Revolutionaire socialisten in bezettingstijd, 1940-1945”,
Journal Belgian History, geraadpleegd op 1 mei 2023,
https://www.journalbelgianhistory.be/en/system/files/article_pdf/chtp12_001_Stutje.pdf.
Van Dale, woordenboek online, https://www.vandale.nl/opzoeken?pattern=&lang=nn.
Van Goethem H, ‘Het enfant terrible Camille Huysmans (1871-1968)’. Ons Erfdeel, jaargang 43, januari-februari, n°1 (2000): 619-620.
Geraadpleegd op 10 april 2003, https://www.dbnl.org/tekst/_ons003200001_01/_ons003200001_01_0144.php.
Van Loo Pieter, “Antisemitisme in de Belgische Franstalige pers? Le Peuple, La Libre Belgique en Le Soir in
1938-1940”, Universiteit Antwerpen, 2010, geraadpleegd op 1 april 2023, https://www.scriptiebank.be/scriptie/2010/antisemitisme-de-belgische-franstalige-pers-le-peuple-la-libre-belgique-en-le-soir.
Verhoeven J.C., “ 1, de sociologie van Max Weber (1864-1920)”, Katholieke Universiteit Leuven,
geraadpleegd op 23 mei 2023, https://lirias.kuleuven.be/retrieve/30326.
Vlucht naar Brussel en een nieuw begin”, Het Vrije Woord, The Belgian War Press, Cegesoma,
geraadpleegd op 27 mei 2023, https://warpress.cegesoma.be/nl/node/8943#:~:text=
“ Wachten op het einde van de oorlog. De bevrijding van de stad en haven”, Antwerpen herdenkt,
geraadpleegd op 1 mei 2023, https://www.antwerpenherdenkt.be/oorlogsthemas/de-bevrijding-van-stad-en-haven-v1.
Wouters Nico, “Delwaide Léo, België in oorlog, persoonlijkheden”, Belgium WWII, Cegesoma, geraadpleegd
op 28 maart 2023, https://www.belgiumwwii.be/nl/belgie-in-oorlog/persoonlijkheden/delwaide-leo.html.
