Hoe komt het dat u op Facebook of X aan desinformatie en hate speech wordt blootgesteld terwijl dat bij het lezen van een krant veel minder het geval is? Als rechtenstudent ging ik met een juridische blik op zoek naar antwoorden. Het resultaat? Klassieke media en sociale media zijn fundamenteel verschillend, waardoor ze ook een andere regelgevende aanpak vereisen. Die verschillende aanpak is er nu eindelijk, waardoor we voor het eerst de problemen die eigen zijn aan sociale media kunnen remediëren.
De bestorming van het Capitool
Het zijn beelden die op ons collectief netvlies gebrand zijn. Op 6 januari 2021 bestormde een misnoegde menigte het Amerikaanse Capitool in Washington D.C. Ze was ervan overtuigd dat grootschalige verkiezingsfraude ertoe geleid had dat Joe Biden en niet Donald Trump tot president verkozen werd. In de nasleep hiervan bleek dat veel van deze boze burgers geradicaliseerd waren via echokamers op sociale media. In die echokamers werden ze opgesloten in een online bubbel van gelijkgestemde meningen en onjuiste informatie over het verloop van de verkiezingen. Deze online bubbel spatte vervolgens uiteen in een offline opstand.
Waarom zijn sociale media zo vatbaar zijn voor misleiding en polarisatie? En waarom lijken klassieke media daar beter mee om te gaan?
Sociale media bieden een platform aan eenieder om eender welke boodschap de buitenwereld in te sturen.
Sociale media zijn geen media
Jürgen Habermas, een eminente socioloog en filosoof, licht in Een nieuwe structurele verandering van de publieke sfeer het verschil toe tussen klassieke en sociale media. Wat blijkt? Sociale media zijn geen media. Ze zijn geen kwaliteitsfilter die, zoals klassieke media, correcte en relevante informatie verwerken waarop burgers zich kunnen baseren om een onderbouwde mening te vormen. Sociale media bieden een platform aan eenieder om eender welke boodschap de buitenwereld in te sturen. En als die boodschappen vals of haatdragend zijn, claimen deze platformen daar in principe geen verantwoordelijkheid voor.
Bovendien beïnvloeden sociale media op geheel eigen wijze de communicatie die op hun platformen circuleert. Ze sturen bijvoorbeeld algoritmes aan om bepaalde boodschappen luider of zachter te doen weerklinken en ze zorgen ervoor dat gebruikers meer worden blootgesteld aan gelijkgezinde meningen. Dat kan, zoals blijkt uit de bestorming van het Capitool, schadelijk zijn voor onze democratie.
Marc Van Ranst, de Grondwet en het EVRM
Als sociale media zo verschillen van klassieke media en ze hun eigen problemen kennen, zijn ze dan ook aan andere rechtsregels onderworpen? Ja en nee. De juridische instrumenten die klassieke en sociale media vormgeven, vertonen veel gelijkenissen. Die gelijkenissen bleken bijvoorbeeld uit de rechtszaken die Willem Engel aanspande tegen Marc Van Ranst. Die laatste had Engel een “virusontkenner, een oplichter en een extreem rechtse mens” genoemd, zowel via een krant als via het platform Twitter. Van Ranst beriep zich op zijn vrije meningsuiting terwijl Engel ervan overtuigd was dat de uitspraak strafbaar was wegens laster. Om te beoordelen wie gelijk had, maakte de rechter gebruik van de Belgische Grondwet en het Europees verdrag voor de rechten van de mens (EVRM). Uit de toepassing van deze instrumenten op de zaak Engel - Van Ranst werd duidelijk dat het er weinig toe doet of deze uitspraak via een klassiek medium of via een platform zoals Twitter werd gedaan.
U zou het verbazend kunnen vinden dat de Grondwet en het EVRM hier eenvoudig toepasbaar zijn op beide media. De Grondwet werd namelijk in 1830 opgesteld en het EVRM in 1950, jaartallen waarin er van sociale media nog lang geen sprake was. Echter zijn deze juridische instrumenten ontworpen om individuele belangen tegen elkaar af te wegen. In de rechtszaken tegen Van Ranst moest de rechter een afweging maken tussen mogelijke reputatieschade voor Engel en het recht op vrije meningsuiting voor Van Ranst. Dan blijkt dat zo’n afweging even makkelijk te maken is voor een krantenbericht als voor een Tweet.
De grootschalige risico’s die sociale media kenmerken, vragen echter om een vernieuwende wetgevende aanpak.
Een Europese reddingsboei?
Maar wat dan met de specifieke problemen die zich op sociale media stellen? Stel u voor dat niet alleen Marc Van Ranst, maar een leger van honderden of duizenden sociale media gebruikers Willem Engel een virusontkenner noemt. Moet Engel dan al die gebruikers voor de rechter brengen? En wat dan met de algoritmes van sociale media die echokamers creëren en de zichtbaarheid van bepaalde berichten manipuleren? Dat kan een rechter, met de Grondwet en het EVRM in de hand, niet zomaar oplossen.
De Europese Unie was niet blind voor deze problematiek en maakte een regelgevend onderscheid tussen klassieke en sociale media. De Digital Services Act, Europese wetgeving die in 2023 in werking trad, biedt voor het eerst een echt antwoord op sociale media’s duistere kantjes. Via deze wetgeving, probeert de Europese Unie af te stappen van het klassieke media model waarin individuele belangen tegen elkaar worden afgewogen.
In de plaats daarvan, focust een belangrijk deel van deze wetgeving op systeemrisico’s. Dat zijn grootschalige risico’s zoals de creatie van echokamers en het versterken van fake news of haatspraak. De Digital Services Act verplicht sociale mediaplatformen om te onderzoeken hoe hun ontwerp en hun algoritmes bijdragen tot zulke risico’s. Indien zij vervolgens een bijdrage tot systeemrisico’s identificeren, moeten zij bijsturen waar nodig. Deze regelgeving is een enorme stap richting meer verantwoordelijkheid voor sociale mediaplatformen in het vermijden van drama’s zoals de Capitoolbestorming.
Van boekdrukkunst naar sociale media
Jürgen Habermas vergeleek de omwenteling die sociale media teweegbrachten met de uitvinding van de boekdrukkunst. Waar door de boekdrukkunst iedereen een potentiële lezer werd, maakten sociale media van iedereen een potentiële auteur én uitgever. Sommige auteurs vertellen, zoals in de offline wereld, niet altijd de waarheid en spuien soms haatdragende boodschappen. In de offline wereld krijgen deze auteurs minder aandacht, mede dankzij de kwaliteitsfilter van klassieke media. In de online wereld daarentegen kunnen sociale media haat en valse nieuwtjes faciliteren en zelfs versterken. In individuele gevallen bieden onze klassieke juridische normen over vrije meningsuiting, zoals de Grondwet en het EVRM, soelaas. De grootschalige risico’s die sociale media kenmerken, vragen echter om een vernieuwende wetgevende aanpak. De eerste stap naar zo’n omwenteling is eindelijk gezet met de Digital Services Act.
Europees verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden van 4 november 1950 (EVRM).
Verord.EP en Raad nr. 2024/1083, 11 april 2024 tot vaststelling van een gemeenschappelijk kader voor mediadiensten op de interne markt (“verordening mediavrijheid”) en tot wijziging van Richtlijn 2010/13/EU, Pb.L. 17 april 2024, 1-37, ( “Verordening Mediavrijheid").
Verord.EP en Raad nr. 2022/2065, 19 oktober 2022 betreffende een eengemaakte markt voor digitale diensten en tot wijziging van Richtlijn 2000/31/EG (digitaledienstenverordening), Pb.L. 27 oktober 2022, afl. 277, 1-102 (“Digital Services Act” of “DSA”).
Verord.EP en Raad nr. 2022/1925, 14 september 2022 over betwistbare en eerlijke markten in de digitale sector, en tot wijziging van Richtlijnen (EU) 2019/1937 en (EU) 2020/1828 (digitalemarktenverordening), Pb. L. 12 oktober 2022, afl. 265, 1-66 (“Digital Markets Act” of “DMA”).
Richtl.EP en Raad nr. 2024/1069, 11 april 2024 betreffende bescherming van bij publieke participatie betrokken personen tegen kennelijk ongegronde vorderingen of misbruik van procesrecht (“strategische rechtszaken tegen publieke participatie”), Pb.L. 16 april 2024, afl. 1069, 1-14.
Richtl.EP en Raad nr. 2018/1808, 14 november 2018 tot wijziging van Richtlijn 2010/13/EU betreffende de coördinatie van bepaalde wettelijke en bestuursrechtelijke bepalingen in de lidstaten inzake het aanbieden van audiovisuele mediadiensten (richtlijn audiovisuele mediadiensten) in het licht van een veranderende marktsituatie, Pb.L.28 november 2018, afl. 303, 69–92.
~
Aanbev.Comm. nr. 2022/758, 27 april 2022 over de wijze waarop journalisten en mensenrechtenverdedigers die betrokken zijn bij publieke participatie kunnen worden beschermd tegen kennelijk ongegronde of onrechtmatige gerechtelijke procedures (“strategische rechtszaken tegen publieke participatie”), Pb.L. 17 mei 2022, afl. 138, 30–44.
Aanbev.Comm. nr. 2021/1534, 16 september 2021 over het waarborgen van de bescherming, de veiligheid en de weerbaarheid van journalisten en andere mediaprofessionals in de Europese Unie, Pb.L. 20 september 2021, afl. 331, 8-20.
~
Commission staff working document (Comm.). 2023 Rule of Law Report Country Chapter on the rule of law situation in Belgium, 5 juli 2023, SWD(2023) 801 final.
Mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio's (Comm.) betreffende het actieplan voor Europese democratie, 3 december 2020, COM(2020) 790 final.
De gecoördineerde Grondwet 17 februari 1994, BS 17 februari 1994, 4.054.
Art. 376 Sw.
Wet 22 mei 2014 ter bestrijding van seksisme in de openbare ruimte en tot aanpassing van de wet van 10 mei 2007 ter bestrijding van discriminatie teneinde de daad van discriminatie te bestraffen, BS 24 juli 2014, 55.452.
Wet 10 mei 2007 ter bestrijding van bepaalde vormen van discriminatie, BS 30 mei 2007, 29.016.
Wet 23 maart 1995 tot bestraffing van het ontkennen, minimaliseren, rechtvaardigen of goedkeuren van de genocide die tijdens de tweede wereldoorlog door het Duitse nationaal-socialistische regime is gepleegd, BS 30 maart 1995, 7.996.
Wet 30 juli 1981 tot bestraffing van bepaalde door racisme of xenophobie ingegeven daden, BS 8 augustus 1981, 9.928.
~
Hand. Senaat 2019-2020 (Senaatscolloquium "Persvrijheid in de 21ste eeuw"), 29 november 2019, 20-26 (tussenkomst DELTOUR, P. over het “Toepassingsbied van artikel 25 Gw.”).
Hand. Senaat 2019-2020 (Senaatscolloquium "Persvrijheid in de 21ste eeuw"), 29 november 2019, 35-41 (tussenkomst STROWEL, A. over “4. De getrapte aansprakelijkheid bij persmisdrijven”).
Hand. Senaat 2019-2020 (Senaatscolloquium "Persvrijheid in de 21ste eeuw"), 29 november 2019, 12-20 (tussenkomst VAN ENIS, Q. over het “Toepassingsbied van artikel 25 Gw.”).
Hand.Senaat 2019-2020 (Senaatscolloquium "Persvrijheid in de 21ste eeuw"), 29 november 2019, 52-59 (tussenkomst VELAERS, J. over “Conclusies.”).
Hand. Senaat 2019-2020 (Senaatscolloquium "Persvrijheid in de 21ste eeuw"), 29 november 2019, 26-35 (tussenkomst VOORHOOF, D. over “4. De getrapte aansprakelijkheid bij persmisdrijven”).
EHRM (GK) 4 juli 2023, nr. 57292/16, Hurbain/België.
EHRM (GK) 15 mei 2023, nr. 45581/15, Sanchez/Frankrijk.
EHRM (GK) 16 juni 2015, nr. 64569/09, Delfi AS/Estland.
EHRM 19 maart 2011, nr. 50084/06, RTBF/België.
EHRM 24 februari 1997, nr. 19983/92, De Haes en Gijsels/België.
EHRM (Plenair) 8 juli 1986, nr. 9815/82, Lingens/Oostenrijk.
EHRM (Plenair) 7 december 1976, nr. 5493/72, Handyside/Verenigd Koninkrijk.
GwH 15 januari 2021, nr. 157/2021.
GwH 28 april 2016, nr. 62/2016.
GwH 3 december 2009, nr. 195/2009.
GwH 11 maart 2009, nr. 40/2009.
GwH 12 februari 2009, nr. 17/2009.
GwH 7 juni 2006, nr. 91/2006.
Cass. 7 oktober 2020, AR P.19.0644.F, concl. P. DE KOSTER.
Cass. 29 oktober 2013, AR P.13.1270.N.
Cass. 6 maart 2012, AR P.11.1374.N.
Cass. 6 maart 2012, AR P.11.1374.N, concl. M. DE SWAEF.
Cass. 2 juni 2006, AR C030211F.
Cass. 29 juni 2000, AR C980530FV.
Cass. 9 december 1981, Pas. 1982, I, 482.
Cass. 24 januari 1863, Pas. 1864, I, 110.
Assisen Luik 13 oktober 2021, nr. 2021/3396, AM 2021, 549, noot V. SPELEERS.
Gent 28 maart 2024, nr. 2023/RK/21, DPG Media/Connor Rousseau.
Rb. Oost-Vlaanderen (afd. Gent) 12 maart 2024, nr. onbekend, ‘zaak Schild en Vrienden’.
Rb. Antwerpen (afd. Mechelen) 27 februari 2024, nr. 22M000765, ‘zaak ’t Scheldt’.
Rb. West-Vlaanderen (afd. Brugge) 22 februari 2024, nr. onbekend, ‘zaak Acid’.
BEHRENDT, C. en VRANCKEN, M., Principes de Droit constitutionnel Belge, Brussel, La Charte, 2021, 842 p.
DELBECKE, B., De lange schaduw van de grondwetgever: perswetgeving en persmisdrijven in België (1831-1914), Gent, Academia Press, 2012, 531 p.
DERMINE, P., Le plan de relance "Next Generation EU" de l'Union européenne: Analyse constitutionnelle d'une initiative historique, Brussel, Bruylant, 170 p.
DHONDT, F., “Rogier versus Jottrand: dure beledigingen in de Belgische opiniepers (1861-1863)”, Pro Memorie 2021, 79-109.
ERRERA, P., Traité de droit public, Parijs, M. Giard & E. Brière, 1918, 848 p.
ERRERA, P., Sommaire du cours de droit public belge professé à l’Université libre de Bruxelles, Brussel, Librairie Falk fils., 1904, 110 p.
HUYTTENS, E., Discussions du Congrès national de Belgique 1830 – 1831, I, Brussel, Société typographique Belge, 1844, 731 p.
SOTTIAUX, S., Grondwettelijk recht, Antwerpen, Intersentia, 2021, 516 p.
VAN ENIS, Q., La liberté de la presse à l’ère numérique, Brussel, Larcier, 2015, 778 p.
VELAERS, J., De beperkingen van de vrijheid van meningsuiting, II dln., Antwerpen, Maklu, 1991, 893 p.
VELAERS, J., De Grondwet: een artikelsgewijze commentaar, III dln., Brugge, Die Keure, 2019, 545 p.
VERDICKT, M., “Na de maatschappelijke verontwaardiging in zaak Acid: Bestaat er in het huidige informatietijdperk alsnog nood aan meer informatie?”, Juristenkrant 6 maart 2024, afl. 485, 12-13.
VOORHOOF, D., “Coronascepticus Willem Engel verliest ook in beroep zaak tegen Marc Van Ranst, maar was niet tergend en roekeloos”, Juristenkrant 2023, afl. 467, 3-4.
VOORHOOF, D., “Het vonnis in de zaak-Acid is gevaarlijk voor de expressievrijheid”, Apache 23 februari 2024, https://apache.be/2024/02/23/vonnis-zaak-acid-gevaarlijk-voor-expressie….
VOORHOOF, D. en VALCKE, P., Handboek Mediarecht, Brussel, Larcier, 2014, 755 p.
VRIELINCK, J., “Een persmisdrijf is een persmisdrijf is een persmisdrijf”, Juristenkrant 2018, afl. 371, 12.
VRIELINCK, J., Van haat gesproken?: een rechtsantropologisch onderzoek naar de bestrijding van rasgerelateerde uitingsdelicten in België, Antwerpen, Maklu, 2010, 770 p.
BUITEN, M. C., “The Digital Services Act: From Intermediary Liability to Platform Regulation”, JIPITEC 2021, 361-380.
DAVIES, G., “The Competence to Create an Internal Market: Conceptual Poverty and Unbalanced Interests”, in GARBEN, S. en GOVAERE, I. (eds.), The Division of Competences between the EU and the Member States - Reflections on the Past, the Present and the Future, Oxford, Bloomsbury Academic, 2017, 62-78.
DOUEK, E., “Content Moderation as Systems Thinking”, Harvard Law Review 2022, 526-607.
DURANTI, M., The Conservative Human Rights Revolution: European Identity, Transnational Politics, and the Origins of the European Convention, New York, Oxford University Press, 2017, 507 p.
GARBEN, S., “From Sneaking to Striding: Combatting Competence Creep and Consolidating the EU Legislative Process”, European Law Journal 2020, 429-447.
IAIA, V., “The regulatory road to the European Media Freedom Act: opportunities and challenges ahead”, MediaLaws - Rivista di diritto dei media 2023, afl. 2, 221-253.
KOLTAY, A., New Media and Freedom of Expression: Rethinking the Constitutional Foundations of the Public Sphere, Oxford, Bloomsbury Publishing, 2019, 260 p.
OBERDORFF, H., Droits de l’homme et libertés fondamentales, Parijs, LGDJ, 2021, 764 p.
SAVIN, A., “The EU Digital Services Act: Towards a More Responsible Internet”, Journal of Internet Law, 2021, vol. 24, afl. 7, 14-25.
SUDRE, F., Droit européen et international des droits de l’homme, Parijs, Presses Universitaires de France, 2015, 967 p.
TAMBINI, D., "The EU is taking practical measures to protect media freedom. Now we need theory.", Centre for Media Pluralism and Freedom (blog), 9 mei 2023, https://cmpf.eui.eu/the-eu-is-taking-practical-measures-to-protect-medi….
TUSHNETT, M., “Epistemic Disagreement, Institutional Analysis, and the First Amendment Status of Lies”, Lies, Democracy and the Law 2022, https://knightcolumbia.org/content/epistemic-disagreement-institutional….
~
ALBANESI, E., “Safeguards for the Independent Functioning of Public Service Media Providers “, EMFA Under the Spotlight: Towards a Common Regulatory Framework to Foster Media Pluralism? (EUI-seminarie), 5 april 2024, https://www.eui.eu/events?id=566849.
CASAROSA, F., “Dispute Resolution in EMFA", EMFA Under the Spotlight: Towards a Common Regulatory Framework to Foster Media Pluralism? (EUI-seminarie), 5 april 2024, https://www.eui.eu/events?id=566849.
LONGO, E. “EMFA: legal basis”, EMFA Under the Spotlight: Towards a Common Regulatory Framework to Foster Media Pluralism? (EUI-seminarie), 5 april 2024, https://www.eui.eu/events?id=566849.
MANGANELLI, A., “Media Plurality Test”, EMFA Under the Spotlight: Towards a Common Regulatory Framework to Foster Media Pluralism? (EUI-seminarie), 5 april 2024, https://www.eui.eu/events?id=566849.
MONTI, M. “Relationship DSA/EMFA”, EMFA Under the Spotlight: Towards a Common Regulatory Framework to Foster Media Pluralism? (EUI-seminarie), 5 april 2024, https://www.eui.eu/events?id=566849.
PARCU, P. L., “Monitoring exercise”, EMFA Under the Spotlight: Towards a Common Regulatory Framework to Foster Media Pluralism? (EUI-seminarie), 5 april 2024, https://www.eui.eu/events?id=566849.
BOCKSTAELE, M., “Amerikaanse Huis keurt wetsvoorstel goed om TikTok te verbieden of gedwongen te verkopen”, VRT NWS woensdag 13 maart 2024, https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2024/03/13/verbod-op-tiktok-verenigde-stat….
BOURDIEU, P., La distinction: critique sociale du jugement, Parijs, Éditions de Minuit, 1979, 672 p.
CLERIX, K., “Acid-advocaat Walter Van Steenbrugge: ‘Ik ben een grote voorstander van werkstraffen’”, Knack 23 februari 2024, https://www.knack.be/nieuws/belgie/justitie/acid-advocaat-walter-van-st….
CONFESSORE, N., “Cambridge Analytica and Facebook: The Scandal and the Fallout So Far”, The New York Times 4 april 2018, https://www.nytimes.com/2018/04/04/us/politics/cambridge-analytica-scan…;
DECKMYN, D., “X/Twitter wordt overspoeld met desinformatie over de Gazaoorlog: EU stelt Elon Musk een ultimatum”, De Standaard 13 oktober 2023, https://www.standaard.be/cnt/dmf20231012_96892360.
DE CEULAER, J., “Manifesting is een enorme epidemie op TikTok. Dan wordt je wijsgemaakt dat iets werkelijkheid wordt als je er maar hard genoeg aan denkt”, De Morgen 1 april 2023, https://www.demorgen.be/es-ba7a7195/.
DE CEULAER, J., “‘Men tilt zwaar aan haatspraak, maar dit vind ik erger’: strafrechtexpert Sofie Royer (KU Leuven) over het Acid-vonnis”, De Morgen 25 februari 2024, https://www.demorgen.be/zaak-acid/men-tilt-zwaar-aan-haatspraak-maar-di….
DE LOBEL, P. en VANHECKE, N., “Fake news en gerichte lekken: hoe Rusland het Westen tracht te ontwrichten”, De Standaard 23 maart 2024, https://www.standaard.be/cnt/dmf20240322_97734714.
DHINGRA, M. en MUDGAL, R.K., "Historical Evolution of Social Media: An Overview", SSRN Electronic Journal 2019, https://www.ssrn.com/abstract=3395665.
EECKHAUT, M., “Eigenaar ’t Scheldt veroordeeld wegens aanzetten tot haat”, De Standaard 27 februari 2024, https://www.standaard.be/cnt/dmf20240227_94647831.
EUROPESE COMMISSIE, “Actieplan voor Europese democratie: de democratieën van de EU versterken”, 3 december 2020, https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/nl/ip_20_2250.
EUROPESE COMMISSIE, “The Digital Markets Act”, https://digital-markets-act.ec.europa.eu/.
EUROPESE COMMISSIE, “European Media Freedom Act”, https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/priorities-2019-2024/n….
EUROPESE COMMISSIE, “Europese wetgeving inzake mediavrijheid: Commissie stelt regels voor om de pluriformiteit en de onafhankelijkheid van de media in de EU te beschermen”, 16 september 2022, https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/nl/ip_22_5504.
EUROPESE COMMISSIE, “Media freedom and Pluralism”, https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/policies/media-freedom.
EUROPESE COMMISSIE, “The Digital Markets Act: ensuring fair and open digital markets”, https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/priorities-2019-2024/e….
EUROPESE COMMISSIE, “The Digital Services Act package”, https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/policies/digital-services-act-….
HABERMAS, J., Strukturwandel der Öffentlichkeit: Untersuchungen zu einer Kategorie der bürgerlichen Gesellschaft, Duitsland, Luchterhand, 1965, 310 p.
HABERMAS, J., Een nieuwe structuurverandering van het publieke domein, Amsterdam, Boom, 2023, 112 p.
ILEGEMS, D., “Ik heb zo’n voorgevoel dat Joe Biden geen kandidaat zal zijn voor het presidentschap. Maar dat kan hij nog niet zeggen, anders kan hij niks meer realiseren”, De Morgen 28 november 2023, https://www.demorgen.be/nieuws/ik-heb-zo-n-voorgevoel-dat-joe-biden-gee….
JAMIESON, K. H., Cyberwar: How Russian Hackers and Trolls Helped Elect a President: What We Don’t, Can’t, and Do Know, New York, N.Y.: Oxford University Press, 2020.
JARREN, O. en FISCHER, R., "Die Plattformisierung von Öffentlichkeit und der Relevanzverlust des Journalismus als demokratische Herausforderung" in SEELIGER, M., en SEVIGNANI, S. (eds.), Leviathan : Berliner Zeitschrift für Sozialwissenschaft, Baden-Baden, Nomos, 2021, 365‑382.
POLLET, M., “EU lawmakers adopt media freedom law”, Politico 13 maart 2024, https://www.politico.eu/article/eu-lawmakers-adopt-media-freedom-law/.
SEELIGER, M. en SEVIGNANI, S., "A New Structural Transformation of the Public Sphere? An Introduction", Theory, Culture & Society 2022, afl. 39, bijz. afl. 4, https://journals.sagepub.com, 3‑16.
THIJSKENS, D., “Betaald met Russische roebels: zeker 600.000 Belgen zagen op Facebook en Instagram politieke advertenties tegen N-VA”, De Morgen 17 maart 2023, https://www.demorgen.be/politiek/betaald-met-russische-roebels-zeker-60….
VAN DROOGENBROECK, K., “Van Quickenborne te zien op beelden na plasincident tegen politiecombi: ‘Ik sta recht in mijn schoenen’”, De Morgen 4 september 2023, https://www.demorgen.be/snelnieuws/van-quickenborne-te-zien-op-beelden-….
X, “Myanmar: The social atrocity: Meta and the right to remedy for the Rohingya”, Amnesty International 29 september 2022, https://www.amnesty.org/en/documents/ASA16/5933/2022/en/.
X, “Rechtbank spreekt zich vandaag uit in Reuzegom-zaak Acid: wat hangt de youtuber boven het hoofd?”, De Morgen 22 februari 2024, https://www.demorgen.be/snelnieuws/rechtbank-spreekt-zich-vandaag-uit-i….
X, “Wat is een filterbubbel?”,Mediawijs 12 juli 2021, https://www.mediawijs.be/nl/artikels/wat-een-filterbubbel.
Eurobarometer Media & News Survey 2023, November 2023, https://europa.eu/eurobarometer/surveys/detail/3153.
Standard Eurobarometer - Autumn 2023 – Media Use in the European Union, December 2023, 61, https://europa.eu/eurobarometer/surveys/detail/3053.
~
Beslissing van de Raad voor de Journalistiek, 18 april 2024, Van Quickenborne/Nieuwsblad.be.
Beslissing van de Raad voor de Journalistiek, 10 februari 2022, Vleugels/Heistonline.
Code van de Raad voor de Journalistiek, bijgewerkte versie 2023, https://www.rvdj.be/sites/default/files/pdf/code-rvdj.pdf.
Jaarverslag Raad voor de Journalistiek 2023, https://www.rvdj.be/sites/default/files/pdf/jaarverslag2023.pdf.
Werkingsreglement Raad voor de Journalistiek, https://www.rvdj.be/pagina/werkingsreglement.
X., “Journalistieke code”, Raad voor de Journalistiek, https://www.rvdj.be/pagina/journalistieke-code.
X., “Wat is de Raad voor de Journalistiek?”, Raad voor de Journalistiek, https://www.rvdj.be/wat-de-raad-voor-de-journalistiek.