De ontwerpvrijheid versus een duurzame toekomst voor de Vlaamse woningbouw
Droom jij ook van een grote woning die je volledig naar eigen hand kan vormgeven en ontwerpen? Dit is een droom van vele jongeren die door de huidige klimaatproblematiek doorprikt zal worden. Sterker nog, het is mogelijk dat de bouw van zekere woonvormen, voornamelijk eengezinswoningen zoals vrijstaande woningen, met oog op een duurzame toekomst zullen verdwijnen of nog alleen in uitzonderlijke situaties gebouwd kunnen worden. Zal het voor jongeren uiteindelijk alleen nog mogelijk zijn om in appartementen te wonen?
Deze scriptie onderzocht namelijk de ontwerpvrijheid van de Vlaamse woningbouw, waarbij de invloed van materialiteit, geometrie en gebouwtype naar voren springen. Aan de hand van de milieubelasting van een brede waaier aan representatieve Vlaamse woongebouwen wordt een mediane waarde opgesteld. Zo blijkt dat appartementsgebouwen de voorkeur krijgen, terwijl eengezinswoningen het zwaar te verduren zullen hebben in een duurzame toekomst.
Ontwerpvrijheid in het gedrang
Stel je voor: er wordt vanuit de overheid een eis of referentiewaarde ontwikkeld die de maximale milieubelasting van Vlaamse woningen oplegt. Door de huidige klimaatproblematiek en dringende nood aan CO2-reducerende oplossingen, vormt het opleggen van eisen aan de milieuprestatie van woningen een reëel toekomstbeeld. Hierbij reist de vraag hoe zo’n eis wordt bepaald en wat de gevolgen zijn voor de ontwerpvrijheid van de klant en architect.
Een mogelijke aanpak is het bepalen van een mediane waarde voor een groot aantal woongebouwen die representatief zijn voor de Vlaamse woningbouw. Deze methodiek is dan ook gehanteerd in de scriptie, waarbij de woonvarianten verschillen in hun geometrische afmetingen, gebruikte materialen of bouwwijzen en woningtypes, zoals rijwoningen, halfopen woningen etc. Hieruit wordt al snel duidelijk dat als de twee meest gebruikelijke bouwmethode – massiefbouw en houtskeletbouw – met elkaar worden vergeleken, houtskeletbouw milieuvriendelijker is. Daarnaast gaat logischerwijs de voorkeur uit naar kleine woningen omdat hiervoor minder materialen nodig zijn, die elk een eigen aandeel aan milieuvervuiling met zich meebrengen. Ook het verschil in woontypologie heeft een grote invloed en legt een beperking op de vrijheid van de klant. Zo toont het deelonderzoek aan dat het bouwen van nieuwe vrijstaande woningen onmogelijk wordt, net als halfopen bebouwingen. Alleen rijwoningen zullen in beperkte mate toegelaten worden. Hierdoor komt het bestaan van eengezinswoningen in het gedrang en biedt een appartement de enige woonmogelijk.
Wonen in het groot
Niet alleen in Vlaanderen, maar ook in andere Europese landen zoals Denemarken en Nederland, wordt onderzoek gevoerd naar de milieubelasting van gebouwen en de ontwikkeling van een referentiewaarde. Bij de ontwikkeling van die referentiewaarde is het van belang om een vergelijking tussen woon- of gebouwvormen toe te laten. Daarom wordt de milieubelasting afgetoetst naar een geometrische factor, “de brutovloeroppervlakte”. De brutovloeroppervlakte van een woning is de totale oppervlakte die op basis van de buitenafmetingen wordt berekend.
Uit de uiteenzetting van de milieubelasting van de woning tegenover de brutovloeroppervlakte van diezelfde woning volgt volgende conclusie: naarmate de oppervlakte van de woning toeneemt, daalt de milieubelasting per m² brutovloeroppervlakte. Dit resultaat is eenvoudig te verklaren door het feit dat de milieubelasting verspreid wordt over een grotere oppervlakte. Indien eenzelfde belasting verdeeld wordt over een kleinere oppervlakte, zal elke vierkante meter een groter aandeel van die belasting voor zich moeten nemen. Dit wijst erop dat grote woningen worden bevoordeeld en je droom toch werkelijkheid kan worden.
Terug naar de realiteit
Niets is minder waar. De meeste dromen zijn bedrog. Dit geldt ook voor je droom waarin je een groot huis bouwt. De bevoordeling van grote woningen past niet in het verhaal waarin de uitstoot van de milieuvervuilende stoffen naar de omgeving wordt verlaagd. Om die reden wordt kritisch omgesprongen met die geometrische factor en wordt gezocht naar een best passend alternatief. Het vinden van een optimale factor vergt na de scriptie verder onderzoek, maar een beter alternatief werd alvast gevonden: “de vormefficiëntie”. Dit is een abstract begrip dat de verliesoppervlakte met de equivalente boloppervlakte vergelijkt. Nu vraag je je wellicht af wat de verliesoppervlakte en de equivalente boloppervlakte van een woning zijn. De verliesoppervlakte is de som van de oppervlaktes van alle gebouwdelen – muren, daken, vloeren – die in contact staan met de buitenomgeving of onverwarmde ruimte – zolder of kelder – en die van isolatiemateriaal zijn voorzien. De equivalente boloppervlakte daarentegen is de oppervlakte van een bol met hetzelfde volume als het volume van de woning binnen de geïsoleerde gebouwcomponenten.
Het voordeel van die nieuwe geometrische factor is dat kleine woningen niet langer worden benadeeld en dat de resultaten beter aansluiten bij de werkelijkheid. Na het opstellen van een referentiewaarde, afgetoetst aan de vormefficiëntie, wordt al snel duidelijk dat het bouwen van vrijstaande woningen geen toekomst meer heeft. Net als vrijstaande woningen krijgen ook halfopen woningen het hard te verduren en zal de bouw van rijwoningen met 50% verlagen. De toekomst is dus de bouw van appartementsgebouwen met een zo klein mogelijke oppervlakte en milieuvriendelijke materialen en bouwwijzen zoals houtskeletbouw.
Zorgt dit er ook voor dat je eigen woondroom wordt doorprikt? Niet getreurd, vandaag de dag is er nog geen regelgeving over de milieu-impact van gebouwen ontwikkeld, maar er is een reële kans dat je woondroom slechts een droom zal blijven.
Bibliografie
Andersen, C. M. E., Garnow, A., Sørensen, C. G., Wittchen, A., Stranddorf, L. K., Hoxha, E., Rasmussen, F. N., & Birgisdottir, H. (2023). Whole Life Carbon Impact of: 45 Timber Buildings. (1 ed.) Institut for Byggeri, By og Miljø (BUILD), Aalborg Universitet. BUILD Rapport Vol. 2023 No. 10
Aumann, A. (2019). SIA 2040: Energy Efficiency Path, The Swiss benchmarking system according to the 2000- Watt-society: its goals and its effects [Presentatieslides]. http:// www.lcaforum.ch/portals/0/df71/DF71-05_Aumann.pdf
Bracke, W., Delghust, M., Laverge, J., Alderweireldt, J., Leveneau, C., Pierard, F., Peeters, L., & Baeten, J. (2015). Studie EPB-eisenpakket residentiële nieuwbouw: Een nieuw indicator voor de energie-efficiëntie van de gebouwschil en de algemene energieprestatie indicator op weg naar 2021. https://assets.vlaanderen.be/image/upload/v1662982456/ EPB-eisen_-_EPB-eisenpakket_residenti%C3%ABle_nieuwbouw_Studie_kiluab.pdf
Braune, A., Ekhvaia, L., & Quante, K. (2021). Benchmarks für die Treibhausgasemissionen der Gebäudekonstruktion: Ergebnisse einer Studie mit 50 Gebäuden. DGNB.
CEN. (2012). NBN EN 15978 Duurzaamheid van constructies - Beoordeling van milieuprestaties van gebouwen - Rekenmethode. In MyNBN. Geraadpleegd op 28 februari 2024, van https://edu.mynbn.be/pdfMeta/RO/429889?l=E
CEN. (2020a). NBN EN ISO 14040:2006/A1:2020 Environmental management - Life cycle assessment - Principles and framework - Amendment 1. In MyNBN. Geraadpleegd op 5 maart 2024, van https://edu.mynbn.be/pdfMeta/RO/583434?l=E
CEN. (2020b). NBN EN ISO 14044:2006/A2:2020 Environmental management - Life cycle assessment - Requirements and guidelines - Amendment 2. In MyNBN. Geraadpleegd op 5 maart 2024, van https://edu.mynbn.be/pdfMeta/RO/583435?l=E
CEN. (2021). NBN ISO 21678:2021 Sustainability in buildings and civil engineering works - Indicators and benchmarks - Principles, requirements and guidelines. In MyNBN. Geraadpleegd op 28 februari 2024, van https://edu.mynbn.be/pdfMeta/RO/429889?l=E
CEN. (2021a). NBN EN 15804:2012+A2:2019/AC:2021 Sustainability of construction works - Environmental product declarations - Core rules for the product category of construction products. In MyNBN. Geraadpleegd op 28 februari 2024, van https://edu. mynbn.be/pdfMeta/RO/587831?l=E
Dascalaki, E., Argiropoulou, P., Balaras, C., Droutsa, P., & Kontogiannidis, S. (2020). Benchmarks for Embodied and Operational Energy Assessment of Hellenic Single Family Houses. Energies, 13, 4384. https://doi.org/10.3390/en13174384
Dimova, S., & Gervasio, H. (2018). Environmental benchmarks for buildings: EFIRESources: Resource Efficient Construction towards Sustainable Design. European Commission. https://doi.org/10.2760/073513
Ecoinvent. (2024, 1 januari). Introduction to the Database. Geraadpleegd op 8 maart 2024, van https://support.ecoinvent.org/introduction-to-the-database
Eurostat. (2023). Housing in Europe - 2023 interactive edition. Eurostat. Geraadpleegd op 14 februari 2024, van https://ec.europa.eu/eurostat/web/interactive-publications/ housing-2023
Guldager Jensen, K. (Ed.), Birgisdottir, H. (Ed.), Guldager Jensen, K., Stokholm Poulsgaard, K., Lind, L., Østergaard Christensen, C., Skjelmose, O., Jayne Carruth, S., Knorr Jensen, K., Overgaard Canera, I., Manbodh, J., Birgisdottir, H., & Zimmermann, R. K. (2018). Guide to Sustainable Building Certifications. (1 ed.) Statens Byggeforskningsinstitut, SBi. https:// sbi.dk/Pages/Guide-to-sustainable-building-certifications.aspx
Häkkinen, T. (Ed.) (2012). Sustainability and performance assessment and benchmarking of buildings: Final report. VTT Technical Research Centre of Finland. VTT Technology No. 72 https://publications.vtt.fi/pdf/technology/2012/T72.pdf
Hill-Hansen, D., Vindæs, E., Nordvik, F., Bjørkskov, K. B. R., Buhl, K., Petrusson, K. D., Toftdahl Olsen, L. S. Hallundbæk Schlesinger, M., Søgaard, R., Lynge, S. & Maagaard, S. E. (2022). Reduction Roadmap: Preconditions and Methodologies. Version 2 - 27 September, 2022. www.reductionroadmap.dk.
Hollberg, A., Lützkendorf, T., & Habert, G. (2019). Top-down or bottom-up? – How environmental benchmarks can support the design process. Building and Environment, 153, 148-157. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.buildenv.2019.02.026
Izaola, B., Akizu-Gardoki, O., & Oregi, X. (2023). Setting baselines of the embodied, operational and whole life carbon emissions of the average Spanish residential building. Sustainable Production and Consumption, 40. https://doi.org/10.1016/j.spc.2023.07.001
Janssen, A., Wastiels, L., & Delem, L. (2013). Levenscyclusanalyse of LCA. Buildwise artikel 2013/04.15. https://www.buildwise.be/umbraco/Surface/PublicationItem/ DownloadFile?file=31850%2Fnl%2Fprotected%2Fbuildwise_artonline_2013_4_nr15_ levenscyclusanalyse_of_lca.pdf
Kernerman Dictionaries. (z.d.). Benchmark. In Woorden.org. Geraadpleegd op 11 februari 2024, van https://www.woorden.org/woord/benchmark
MilieuPrestatie Gebouwen - MPG. (2017, 1 juni). Rijksdienst Voor Ondernemend Nederland. Geraadpleegd op 11 februari 2024, van https://www.rvo.nl/onderwerpen/wetten-en regels-gebouwen/milieuprestatie-gebouwen-mpg
Mouton, L., Trigaux, D., Allacker, K., & Crawford, R. H. (2022). Development of environmental benchmarks for the Belgian residential building stock. IOP Conference Series: Earth and Environmental Science, 1078(1). https://doi.org/10.1088/1755-1315/1078/1/012077
Mouton, L., Ramon, D., Trigaux, D., Allacker, K., & Crawford, R. H. (2023). Preliminary study on the use of Big Data for environmental benchmarks of residential buildings in Flanders. IOP Conference Series: Earth and Environmental Science, 1196(1), 012114. https://doi. org/10.1088/1755-1315/1196/1/012114
Mouton, L., Ramon, D., Trigaux, D., Allacker, K., & Crawford, R. H. (2024). Life cycle environmental benchmarks for Flemish dwellings. Environmental Research: Infrastructure and Sustainability, 4(1), 015005. https://doi.org/10.1088/2634-4505/ ad1bb7
Özdemir, Ö., Hartmann, C., Hafner, A., König, H., & Lützkendorf, T. (2022). Next generation of life cycle related benchmarks for low carbon residential buildings in Germany. IOP Conference Series: Earth and Environmental Science, 1078(1), 012053. https://doi. org/10.1088/1755-1315/1078/1/012053
Röck, M., Balouktsi, M., Saade, M., Nygaard Rasmussen, F., Hoxha, E., Birgisdottir, H., Frischknecht, R., Habert, G., Passer, A., & Lützkendorf, T. (2020). Embodied GHG emissions of buildings - Critical reflection of benchmark comparison and in-depth analysis of drivers (Vol. 588). https://doi.org/10.1088/1755-1315/588/3/032048
Röck, M., Sørensen, A., Steinmann, J., Hvid Horup, L., Tozan, B., Le Den, X., & Birgisdottir, H. (2022). Towards EU embodied carbon benchmarks for buildings: #1 Facing the data challenge. Rambøll. https://doi.org/10.5281/zenodo.6120522
Servaes, R., Allacker, K., Debacker, W., Delem, L., De Nocker, L., De Troyer, F., Janssen, A., Peeters, K., Spirinckx, C., Van Dessel, J., Chung Lam, W., & Trigaux, D. (2021). Environmental profile of buildings [update 2023]. OVAM. https://www.totem-building. be/
Souza, H., Evangelista, P., Medeiros, D., Albertí, J., Fullana-i-Palmer, P., Boncz, M., Kiperstok, A., & Gonçalves, J. (2021). Functional unit influence on building life cycle assessment. The International Journal of Life Cycle Assessment, 26. https://doi.org/10.1007/s11367 020-01854-1
Stichting Nationale Milieudatabase. (2022). Bepalingsmethode Milieuprestatie Bouwwerken: Berekeningswijze voor het bepalen van de milieuprestatie van bouwwerken gedurende hun gehele levensduur, gebaseerd op de EN 15804.
Tozan, B., Birgisdottir, H., Steinmann, J., Le Den, X., Röck, M., Hvid Horup, L., & Sørensen, A. (2022). Towards EU embodied carbon benchmarks for buildings: #4 Bridging the performance gap: A performance framework. Rambøll. https://doi.org/10.5281/ zenodo.6120874
Trigaux, D., Allacker, K., & Debacker, W. (2021). Environmental benchmarks for buildings: a critical literature review. The International Journal of Life Cycle Assessment. https://doi. org/10.1007/s11367-020-01840-7
United Nations Environment Programme (2022). 2022 Global Status Report for Buildings and Construction: Towards a Zero emission, Efficient and Resilient Buildings and Construction Sector. Nairobi.
United Nations Environment Programme, & Yale Center for Ecosystems + Architecture (2023). Building Materials and the Climate: Constructing a New Future. United Nations Environment Programme. https://wedocs.unep.org/20.500.11822/43293
Van Der Veken, J., Creylman, J., Lenaerts, T., Kenniscentrum Energie, & Thomas More Kempen / KU Leuven. (2015). Studie naar kostenoptimale niveaus van de minimumeisen inzake energieprestaties van gerenoveerde bestaande residentiële gebouwen. https://assets. vlaanderen.be/image/upload/v1662987375/EPB-beleid_-_Kostenoptimale_EPB-eisen_ voor_residenti%C3%ABle_gebouwen_Studie_renovatie_rgfnki.pdf
Vieira, M. (2016, 4 juli). Impact assessment in the PEF initiative. PRé Sustainability. Geraadpleegd op 17 april 2024, van https://pre-sustainability.com/articles/pef-series impact-assessment-in-the-pef-approach/
Vlaams Energie- & Klimaatagentschap. (z.d.-a). Compactheid. EPB-pedia. Geraadpleegd op 12 januari 2024, van https://www.vlaanderen.be/epb-pedia/gebouw/geometrie/ compactheid
Vlaams Energie- & Klimaatagentschap. (z.d.-b). Bruikbare vloeroppervlakte. EPB-pedia. Geraadpleegd op 4 mei 2024, van https://www.vlaanderen.be/epb-pedia/gebouw/ geometrie/volume-en-oppervlaktes/bruikbare-vloeroppervlakte
Vlaams Energie- & Klimaatagentschap. (z.d.-c). Verliesoppervlakten. EPB-pedia. Geraadpleegd op 5 mei 2024, van https://www.vlaanderen.be/epb-pedia/gebouw/geometrie/volume en-oppervlaktes/verliesoppervlakten
Vlaams Energie- & Klimaatagentschap. (z.d.-d). Beschermd volume. EPB-pedia. Geraadpleegd op 5 mei 2024, van https://www.vlaanderen.be/epb-pedia/gebouw/geometrie/volume en-oppervlaktes/beschermd-volume
Vlaams Energie- & Klimaatagentschap. (z.d.-e). Vormefficiëntie. EPB-pedia. Geraadpleegd op 5 mei 2024, van https://www.vlaanderen.be/epb-pedia/gebouw/geometrie/ vormefficientie#principe
Vlaamse overheid. (z.d.). Duurzaamheidsmeter Wijken. Departement Omgeving. Geraadpleegd op 11 februari 2024, van https://omgeving.vlaanderen.be/nl/ruimtelijk-beleid-en planning/duurzaamheidsmeter-wijken
Vlaamse Regering. (2019). Vlaamse klimaatstrategie 2050. https://publicaties.vlaanderen.be/ view-file/32555
W/E adviseurs. (2017). Onderzoek ‘Principes en parameters Milieuprestatie Gebouwen (MPG)’: Op basis van ervaringen in 2012-2016 (W/E 9249). Stichting Nationale Milieudatabase.
Wastiels, L., Delem, L., & Van Steenkiste, J. (2021). TOTEM voorschrijven in overheidsopdrachten. Een praktische gids voor aanbestedende overheden. OVAM - Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij. https://publicaties.vlaanderen.be/view f ile/44218
Wiik, M. K., Selvig, E., Fuglseth, M., Lausselet, C., Resch, E., Andresen, I., Brattebø, H., & Hahn, U. (2020). GHG emission requirements and benchmark values for Norwegian buildings. IOP Conference Series: Earth and Environmental Science, 588(2), 022005. https://doi. org/10.1088/1755-1315/588/2/022005
World Green Building Council. (2024). Home – World Green Building Council. World Green Building Council. Geraadpleegd op 25 februari 2024, van https://worldgbc.org/
Zimmermann, R. K., Andersen, C. M. E., Kanafani, K., & Birgisdottir, H. (2021). Whole Life Carbon Assessment of 60 buildings: Possibilities to develop benchmark values for LCA of buildings. Polyteknisk Boghandel og Forlag. BUILD Report No. 2021:12 https://sbi.dk/ Pages/Whole-Life-Carbon-Assessment-of-60-buildings.aspx
Zimmermann, R. K., Rasmussen, F. N., & Birgisdóttir, H. (2023). Challenges in benchmarking whole-life GHG emissions from renovation cases: Evidence from 23 real-life cases. Energy and Buildings, 301, 113639. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j. enbuild.2023.113639
