Beeld je even in, je bent zeven jaar oud en hebt net je moeder verloren. In de weken na haar dood voel je je steeds meer vervreemd van de mensen om je heen. Terwijl je klasgenoten hun moeders thuis begroeten, sta jij stil bij een hoop aarde, bedekt met bloemen, en vraag je je af waarom niemand je heeft verteld waar je moeder is gebleven. Dit is het verhaal van Yusuf, een jongen met een migratieachtergrond, die het verlies van zijn moeder op een geheel eigen manier moet verwerken.
Het verhaal van Yusuf is geen uitzondering. Veel migrantenkinderen worden op jonge leeftijd geconfronteerd met het verlies van een dierbare, maar hun rouwproces verloopt vaak anders dan dat van hun leeftijdsgenoten zonder migratieachtergrond. Cultuur speelt een grote rol in hoe zij rouw beleven, en juist dat aspect wordt vaak over het hoofd gezien.
Hoe kunnen kinderen als Yusuf worden geholpen?
Deze vraag staat centraal in mijn bachelorproef, die onderzoekt hoe kinderen met een migratieachtergrond kunnen worden ondersteund tijdens hun rouwproces. Het onderzoek biedt praktische handvatten voor ouders, hulpverleners en leerkrachten om deze kinderen op een passende en cultuursensitieve manier te begeleiden.
Yusuf’s verhaal illustreert de uitdagingen waarmee rouwende migrantenkinderen geconfronteerd worden. Nadat zijn moeder onverwacht overleed aan complicaties tijdens een operatie, werd Yusuf zelfs niet betrokken bij de begrafenis. Zijn familie dacht dat hij te jong was om te begrijpen wat er was gebeurd en besloot dat het beter voor hem zou zijn om niet aanwezig te zijn bij de rituelen rond haar dood. Dit leidde echter tot verwarring en gevoelens van isolatie bij Yusuf, die later tot uiting kwamen in gedragsproblemen. Het rouwproces van Yusuf werd bemoeilijkt door culturele verschillen in hoe verlies wordt ervaren en verwerkt. De gebeurtenissen rondom zijn moeder bleven onbesproken, waardoor hij met onbeantwoorde vragen en diep verdriet achterbleef.
Rouwen over culturen heen
Migrantenkinderen zoals Yusuf groeien vaak op met tradities rondom dood en rouw die verschillen van de gangbare westerse benaderingen. Ik ontdekte dat deze culturele verschillen invloed hebben op hoe kinderen rouwen, en dat ze vaak extra steun nodig hebben om hun verdriet op een gezonde manier te verwerken. Dit maakt het rouwproces van deze kinderen uniek. Veel ouders en hulpverleners zijn zich echter niet bewust van deze unieke behoeften, waardoor kinderen niet altijd de juiste begeleiding krijgen.
De scriptie onderzoekt in de psychologische invalshoek de verschillende emotionele reacties op verlies, zoals verdriet, boosheid en angst, die vaak verergerd worden door de culturele misverstanden tussen kinderen en hun omgeving. De pedagogische invalshoek legt uit hoe rouw de emotionele groei van kinderen beïnvloedt en welke rol leerkrachten kunnen spelen in het bieden van steun binnen de schoolcontext. Tenslotte bespreekt de levensbeschouwelijke invalshoek hoe religieuze en culturele overtuigingen de manier bepalen waarop rouw wordt ervaren, en hoe belangrijk het is om deze overtuigingen te respecteren in de begeleiding van kinderen.
Praktische oplossingen voor een complex probleem
Op basis van mijn bevindingen heb ik drie concrete veranderingsvoorstellen ontwikkeld die ouders, scholen en hulpverleners kunnen helpen om rouwende migrantenkinderen beter te ondersteunen. Een eerste is een vorming voor gezinnen. Ouders van migrantenkinderen kunnen veel baat hebben bij vormingen waarin de specifieke rouwbehoeften van hun kinderen worden besproken. Deze vormingen zouden worden georganiseerd via gemeenschapsorganisaties zoals cultuurcentra. Hierdoor kunnen ouders leren hoe zij hun kinderen tijdens het rouwproces kunnen ondersteunen. Dit creëert niet alleen een steunnetwerk voor ouders, maar biedt hen ook de kans om ervaringen te delen. Verder pleit ik voor preventieve lessen over rouw en verdriet in het onderwijs. Leerkrachten spelen een belangrijke rol in het leven van kinderen en jongeren, ook wanneer zij met verlies worden geconfronteerd. Door de lessen leren kinderen ook omgaan met verdriet en begrijpen hoe zij hun klasgenoten kunnen steunen die rouwen. Dit zou niet alleen hun bewustwording vergroten, maar ook zorgen voor een meer ondersteunende omgeving binnen de school. Een derde voorstel is het ontwikkelen van een cultuursensitief kinderboek dat rouw bespreekbaar maakt vanuit verschillende culturele en religieuze perspectieven. De scriptie toont het belang van toegankelijke, cultuursensitieve literatuur. Zo’n boek helpt kinderen om hun eigen gevoelens beter te begrijpen, maar ook om respect en begrip voor de rouwervaringen van anderen te ontwikkelen.
Waarom dit onderzoek belangrijk is
Rouw is een universeel menselijk proces, maar de manier waarop we het beleven is sterk cultureel bepaald. Kinderen met een migratieachtergrond staan vaak voor dubbele uitdagingen: naast het verwerken van hun verlies, moeten ze ook omgaan met culturele verschillen en onbegrip vanuit hun omgeving. Het verhaal van Yusuf laat zien dat rouw niet alleen emotioneel maar ook cultureel complex is. Het erkennen van culturele verschillen in het rouwproces is geen luxe, maar een noodzaak. Ouders, scholen en hulpverleners kunnen gezamenlijk een groot verschil maken in het leven van kinderen en jongeren met een migratieachtergrond door hen passende, cultuursensitieve begeleiding te bieden. Dit onderzoek biedt niet alleen inzichten, maar ook hoop voor de toekomst van deze kwetsbare jongeren. Alleen door hun veerkracht te versterken, kunnen we hen helpen hun verdriet op een gezonde manier te verwerken en een betere toekomst voor hen te creëren.
Ali, U. M. (2024). Benefits of sadaqa jariya in an Islamic religion perspective. The American Journal of Management and Economics Innovations, 6(03), 47-52.
Al-Qajjim, I. (2015). Geduld en dankbaarheid: Samenvatting van Oeddatoes-Saabirien wa Dhaakiratoesj-Sjaakirien. Delft: Noer.
Ansu, A. (2020). Van harte gecondoleerd. Jong en verder zonder ouder(s). Amsterdam: Spectrum. As-Soejoethie, A. R. (2005). De dood het graf en wat erna gebeurt. Delft: Noer.
Baker, T. & Rowland, J. (2019). Ik wil je nooit vergeten. Een verhaal over rouw en herinneringen. Utrecht: Kokboekencentrum.
Bal, F. (2022). Het einde van iemand. Haarlem: Gottmer.
Belhadj Kouider, E., Koglin, U., & Petermann, F. (2014). Emotional and behavioral problems in migrant chil- dren and adolescents in Europe: A systematic review. European Child & Adolescent Psychiatry, 23, 373-391.
Bonte, J. (2018). Vragen en antwoorden van een humanist. De Uil van Minerva, 30(3). Boonen, S. & Van Alphen, M. (2010). Buurman reus niet meer/nooit meer. Hasselt: Clavis
BOUSSETTA, H., (2004, mei ). Islam en moslims in België. Lokale uitdagingen & algemeen denk- kader. Synthesenota. Geraadpleegd op 30 april 2024, van http://www.kbs- frb.be/files/db/NL/PUB_1413_Islam_en_moslims_Belgie.pdf
Bosse, A. & Klammt, A. (2016). Omdat ik je zo mis. Afscheid nemen, missen en herinneren. Ootmarsum: Randazzo.
Craenhals, E. & Geyskens, E. (2018). Hart op slot. Een wegwijzer voor rouwverwerking bij kinderen. Antwerpen: Standaard Uitgeverij.
Crucq-Lokhorst, J. & Holm-Deuzeman, H. (2014). Elk kind is anders. Een visie op pedagogische hulp. Amsterdam: Boom.
De Ganseman, N., Dewispelaere, J., Goossens, A., Lecoyer, K., Sannen, L., Van der Straeten, L. & Vanarwegen, H. (2023). In gesprek geraakt. Handboek voor hulpverleners: van basis tot verdieping.
Dirkx, J. & Nicolai, N. (2014). Kind, gezin & identiteit. Amsterdam: Sjibbolet.
Dif, M. (2005). Ziekte en dood in de Islam: Ceremonieën en gedragingen. Brussel: Tasnim.
Dujardin, M., Polspoel, A. & Roskans, K. (2006). Het leven gaat door zeggen ze: Lotgenoten in rouw ontmoeten elkaar. Leuven: Davidfonds.
Eriksson, E. & Nilsson, U. (2007). De mooiste begrafenis van de wereld. Rotterdal: Lemniscaat. Fijen, L. & Keirse, M. (2017). Mijn moeder. Steeds dichterbij. Tielt: Lannoo.
Franke, P. (2013). Omgaan met verlies en verdriet: Vind opnieuw de kracht om verder te gaan en geef het verdriet een plaats in je leven. Alles over rouwverwerking. Oosterhout: Centrale.
Gehrmann, K. & Lüftner, K. (2013). Ik mis papa. Een boek over rouwverwerking. Zoetermeer: Biblion. 86
Geldof, D. (2013). Superdiversiteit als onverwerkte realiteit: een uitdaging voor het sociaal werk. Alert, 39.
Genijn, K. (2013). Schooltas vol verdriet. Leren omgaan mer rouw in de klas. Leuven: Acco. Gelaude, K. (2020). Tot wij elkaar weerzien. Overbode: Erasme.
Hellingman, K. (2022). Sterven en laten sterven: Een reactie op de ‘voltooid leven’ discussie. Filosofie & Praktijk, 43(1), 66-74.
Groeipakket (2023). Cijfers op maat. Geraadpleegd op 24 maart 2024, van https://www.opgroeien.be/kennis/cijfers-en-onderzoek/groeipakket/cijfer…
Işık, Z. (2022). Osmanli toplumunda sufilerin Ramazan bayrami adet ve gelenekleri. Hitit Sosyal Bilimler Dergisi, 15(2), 393-409.
Janssens, W. (2016). Verhalen voor gevoelige oortjes. Uitgegeven in eigen beheer.
Javaux, A., Huque C.., Pomay, A. & Waxweiler, C. (2019). Paulette. Een verhaal over euthanasie voor jong en oud. Hasselt: Clavis.
Kanmaz, M. (2002). Moskee en godsdienstbeleving. Leven als moslim in een lekenstaat. Gent, Centrum voor Islam in Europa. Geraadpleegd op 23 maart 2024, op http://www.flwi.ugent.be/cie/RUG/kanmaz3.html
Keirse, M. (2011). Later begint vandaag: Antwoorden over de laatste levensfase, palliatieve zorg en euthanasie. Tielt: Lannoo.
Keirse, M. (2015). Als ik er niet meer ben. Goed omgaan met de laatste fase van het leven. Tielt: Lannoo.
Keirse, M. (2017). Helpen bij verlies en verdriet: Een gids voor het gezin en de hulpverlener. Tielt: Lannoo.
Keirse, M. (2020). Kinderen helpen bij verlies: Een boek voor iedereen die van kinderen houdt. Tielt: Lannoo.
Knipscheer, Mooren & Kleber, (2005). Migranten in de ggz: empirische bevindingen rond gezondheid, hulpzoekge- drag, hulpbehoeften en waardering van zorg. Tijdschrift voor Psychiatrie, 47, 753-759.
Kübler-Ross, E., & Kessler, D. (2006). Over rouw. De zin van de vijf stadia van rouwverwerking. Amsterdam: Ambo-Anthos.
Lafrarchi, M. (2017). Maakt religie een verschil? Islamitische pedagogie beter begrijpen. Den Haag: Acco.
Leopold, J. H. (2022). Uit den tuin van Epicurus. Lindhardt: Ringhof.
Lievegoed, B. (2003). Ontwikkelingsfasen van het kind. Zeist: Christofoor.
Lust, A. & Del Moral Aroyo, M. (2019). Rode touwen. Bodegraven:Pumbo.
Maes, J., & Jansen, E. (2009). Ze zeggen dat het overgaat: leven met rouw en verdriet. Witsand. Maso, I. (2007). Onsterfelijkheid: van twijfel naar zekerheid. Kampen: Ten Have.
Saylan, İ. (2022). Hacc-ı Ekber Günü Hakkında Şârihlerin Yaklaşımları. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi, 8(2), 567-601.
Scaut, L. (2015). Doodgewoon. Kinderen en begeleiden bij rouw voor leerkrachten, hulpverleners en ouders. Tielt: Lannoo.
Scaut, L. (2020). Dood zijn, is dat voor altijd? En alle andere vragen van kinderen over de dood. Van Halewyck.
Scaut, L. (2021). Rouw in de klas. Draaiboek omgaan met rouw en verdriet. Pelckmans.
Singer, A. (2013). Giving practices in Islamic societies. Social Research: An International Quarterly, 80(2), 341-358.
Statbel (2023, 8 juni). Herkomst. Diversiteit naar herkomst in België. Geraadpleegd op 10 april 2024, van https://statbel.fgov.be/nl/themas/bevolking/structuur-van-de-bevolking/… F01%2F2023%20was,van%20Statbel%2C%20het%20Belgische%20statistiekbureau
Van De Plassche, H. (2018). Rouwe kost. Een handreiking bij overlijden en rouw. Tielt: Lannoo.
Van Dijk, A. C. (2019). Kan ik nog iets voor u betekenen?
Van der Kooi, M. (2021). Verdriet is een werkwoord. KokBoekencentrum.
Van Wielink, J., Van Geelen-Merks, D. & Wilhelm, L. (2017). Professioneel begeleiden bij verlies. Amsterdam: Boom.
Vlaamse overheid, (2018). Vlaamse migratie- en integratiemonitor. Geraadpleegd op 10 april 2024, van https://www.vlaanderen.be/publicaties/vlaamse-migratie-en-integratiemon…- 2018#:~:text=De%20Vlaamse%20migratie%2D%20en%20integratiemonitor,een%20Belgisch%20e n%20Europees%20kader
Volkan, V. D. (2018). Immigrants and refugees: Trauma, perennial mourning, prejudice, and border psychology. Routledge.
Wienese, I. (2010). Troost voor tranen. Verhalen over verlies en rouw van jongeren uit verschillende culturen. Kampen: Ten Have.