Nikita Michalkov was in de jaren ’90 de meest gelauwerde cineast uit Rusland. Vandaag is deze cineastische homo universalis – hij is regisseur, acteur, scenarist, producent en studiobaas – compleet uit de gratie gevallen. Is het enkel de kwaliteit van zijn films die Michalkov zo spectaculair van zijn voetstuk deed vallen? Of spelen ook andere factoren mee?
Prijzenbeest.
In de jaren ‘90 is Michalkov een van de meest herkenbare celebrities van het nieuwe Rusland. Het Russische bioscooppubliek eet uit zijn hand. Bovendien filmt hij zich een weg naar de harten van de Westerse filmpers. Met Urga (1991) wint hij de Gouden Leeuw op het festival van Venetië, met Burnt by the Sun (1994) kaapt hij de Grand Prix op het festival van Cannes en de Oscar voor beste buitenlandse film weg. De opvolger The Barber of Siberia (1998) opent in Cannes en wordt een enorm kassucces in Rusland. Al gauw wordt Michalkov een van de meest herkenbare celebrities van het nieuwe Rusland. Het merk Michalkov wordt gekleefd op van alles: van wodkaflessen tot politieke partijen.
Amper drie decennia later is hier niets van over. Niet alleen branden pers en publiek zijn films af, zelfs de EU krijgt hem in het vizier: hij wordt gesanctioneerd wegens uitspraken die de territoriale integriteit van Oekraïne in gevaar brengen.
Grote cinema over de grote oorlog
Illustratief hiervoor is de ontvangst van Burnt by the Sun 2 – het tweedelige vervolg op zijn prijzenbeestje uit 1994, bestaande uit Exodus (2010) en Citadel (2011). Terwijl Burnt by the Sun 1 een melodrama was over de stalinistische zuiveringen wordt het vervolg in de markt gezet als “Grote Cinema over de Grote Oorlog”. Michalkov krijgt volledige staatssteun: een recordbudget aan staatsfondsen, een première in het Kremlin op Overwinningsdag, uitgesproken steun van president Poetin en Patriarch Kirill. Het mag niet baten: de film gaat af als een gieter. Hij haalt slechts een fractie van zijn recordbudget op. De prent wordt kritisch neergesabeld in het thuisland en in het westen grotendeels genegeerd. De publieksscores op de site IMDb weerspiegelen dat: op moment van schrijven scoort Burnt by the Sun 7,8/10 op IMDB,[1] terwijl Exodus een schamele 4,3/10 haalt en Citadel slechts 4,2/10. [2], [3]
Ligt dit belabberde onthaal enkel aan de kwaliteit van de films? De politieke affiliatie van Michalkov is een minstens even grote factor. Michalkov wordt getypeerd als “doorgewinterd opportunist”,[4] “blindly power-loving nationalist with authoritarian tendencies”[5] en “de facto political and ideological mouthpiece for the Kremlin”.[6] Iedereen lijkt het erover eens dat Michalkov een propagandist voor Poetin is. Maar klopt dit ook?
De zon van Stalin
Als we Burnt by the Sun vergelijken met Burnt by the Sun 2, zien we hoe het ideologische verhaal dat Michalkov uitdraagt met zijn cinema inderdaad veranderd is. In beide films gebruikt hij het Sovjetverleden om het Rusland van zijn tijd een les mee te geven. Burnt by the Sun 1 is een schoolvoorbeeld van de geheugenpolitiek van destalinisatie. De Grote Terreur wordt onthouden als een diep historisch trauma, de Sovjetburger als slachtoffer van een misdadig en totalitair regime. De hoofdschuldige is Stalin: die wordt niet als mens weergegeven, maar als symbool: hij is een “slechte zon”, die de Sovjetburgers verblindt, verteert en verbrandt, met de dood tot gevolg. Michalkov toont hoe Stalin een machtspositie bekleed die aan God is voorbehouden. Vanuit de lucht kijkt hij lachend neer op zijn subjecten, die elkaar in zijn naam vermoorden. Michalkov waarschuwt het Rusland van de jaren ’90 voor het gevaar van een dictatoriaal regime.
In Burnt by the Sun 2 schiet Michalkov Stalin, de boosaardige zon, uit de lucht en zet hij hem op ooghoogte, zodat de kijker ziet wat de voorheen mythische dictator voorstelt als mens. Michalkov geeft Stalin nu op verschillende manieren weer, waardoor hij geïnterpreteerd kan worden als onbenullige opa, maar ook als sterke leider of als roekeloze psychopaat. Michalkovs discours wat betreft Stalin is fluïde, ambigu en ambivalent. Van Stalinverheerlijking of zuivere restalinisatie is geen sprake, wel van een subtielere vorm van rehabilitatie, waarin ook positieve evaluaties van Stalin getolereerd worden.
Deze omgang met Stalin komt overeen met de overkoepelende geheugenpolitiek van het Kremlin. Men kan in het huidige Rusland spreken over Stalin als crimineel, maar ook als “effectieve manager” of zelfs als held die de Sovjet-Unie leidde naar een glorieuze overwinning op de nazi’s. Deze hernieuwde Stalintolerantie heeft te maken met de hedendaagse koers van Poetin: met autocratische alleenheerschappij heeft die – zoals bekend – geen enkel probleem. Daarnaast is het idee van een Rusland dat heroïsch tegen het fascisme vecht uitermate nuttig om de oorlog in Oekraïne van een morele basis te voorzien.
Historische bricolage
Burnt by the Sun 2 is een film die niet de historische realiteit van WOII uitbeeldt, maar de mythe van de “Grote Vaderlandse Oorlog”. Michalkov corrigeert het narratief uit zijn vorige film. Hij wekt zijn personages opnieuw tot leven en verandert - letterlijk - hun geschiedenis: het onrecht uit deel één wordt rechtgezet en de hoofdpersonages krijgen nu het lot dat ze verdienen. De glorieuze overwinning op de nazi’s vervangt de Terreur als belangrijkste herinnering aan het stalinistische verleden. Net als in de officiële geheugenpolitiek worden problematische episodes verzwegen (denk aan het Molotov-Von Ribbentroppact).
Een groot deel van de mythe rond WOII wordt geboetseerd rond de Orthodoxe religie. De film zou beschouwd kunnen worden worden als de filmversie van een preek die de religieuze leider Patriarch Kirill gelijktijdig met de première deed. In die preek kaderde hij de Duitse invasie als een straf van God voor het communisme, en de overwinning als een religieuze victorie, van een Russisch volk dat God opnieuw accepteerde en zo de Messiaanse natie werd.
Michalkov doet aan een soort historische bricolage om zijn visie voor de koers van Rusland in het heden te legitimeren – een visie die naadloos aansluit bij de agenda van het Kremlin. Als Poetin het politieke brein is van dit nationaal-religieuze systeem en Kirill het spirituele hart, cast Michalkov zichzelf als het gezicht op het grote scherm.
Strijd tegen het fascisme
In deze tijd verkoopt het merk Michalkov niet langer wodka, maar een prefab-ideologie van Russisch messianisme en haar eeuwige strijd tegen het fascisme. In de jaren ’30 en ‘40 kwam dat kwaad uit Duitsland, in het heden bevindt het zich dichter bij de grens: in Oekraïne.
Michalkovs fall from grace is niet zomaar het verhaal van een filmmaker die het publiek niet langer goed aanvoelt. Het is een gevolg van een welbewuste keuze: door zich voor de kar van Poetin te laten spannen, wordt Michalkov dan wel persona non grata voor het Westen, de liberale intelligentsia en het kritische filmpubliek, maar komt hij wel in de bovenste lade bij de Russische elite. Vanuit die positie zijn er betere beloningen te rapen dan als chouchou van de Westerse filmpers.
[1]‘IMDb: Burnt’
2024 Utomlennye solntsem, 1994. IMDb. Via: imdb.com/title/tt0111579 (geraadpleegd 12/08/2024).
[2]‘IMDb: Citadel’
2024 Utomlennye solntsem 2, 2011. IMDb. Via: imdb.com/title/tt1912518 (geraadpleegd geraadpleegd 12/08/2024).
[3]‘IMDb: Exodus’
2024 Utomlennye solntsem 2, 2010. IMDb. Via: imdb.com/title/tt0403645 (geraadpleegd 12/08/2024).
[4] Kalichman, Dmitrij
2011 Nikitomichalkovščina. Istoričeskaja pamjat' ili sotvorenie mifa: dva vzgljada na russkoe prošloe. Moskva: Probel.
[5] Frosch 2010
2010 Cannes courts controversy with film by pro-Putin auteur Mikhalkov. France24. Via: france24.com/en/20100429-cannes-film-russia-controversy-putin-auteur-nikita-mikhalkov-burnt-by-the-sun (geraadpleegd 12/08/2024).
[6] ‘Mikhalkov's Disturbing Manifesto’
2010 Mikhalkov’s Disturbing Manifesto. The Moscow Times. Via: themoscowtimes.com/2010/10/28/mikhalkovs-disturbing-manifesto-a2595 (geraadpleegd 12/08/2024).
'Presentation of State decorations'.
2015 Presentation of state decorations. Kremlin.ru. Via: http://en.kremlin.ru/events/president/news/50905 (geraadpleegd 05/10/2024).
Assman, Aleida
2008 Transformations between History and Memory. Social Research, 75/1: 49-72.
Bernhard, Michael & Jan Kubik
2014 Twenty Years After Communism. New York: Oxford University Press.
Beumers, Birgit
2000 Myth-making and Myth-taking: Lost Ideals and the War in Contemporary Russian Cinema. Canadian Slavonic Papers / Revue Canadienne des Slavistes 42/1-2: 171-189.
2005/a. Nikita Mikhalkov: Between Nostalgia and Nationalism. London: I.B. Tauris.
2005/b. Pop Culture Russia! Media, Arts and Lifestyle. Santa Barbara: ABC Clio.
Bíró, Zoltán Sz.
2023 The Falsification of History: War and Russian Memory Politics. In: Madlovics, Bálint & Bálint Magyar (eds.), Russia’s Imperial Endeavor and Its Geopolitical Consequences: The Russia-Ukraine War, Volume Two: 51–76. Budapest: Central European University Press.
Bogomolov, Jurij
2010 Dlinno, necenzurno, šerochovato. Grani.ru, via: graniru.org/Culture/Cinema
/m.177511.html (geraadpleegd 12/08/2024).
Brandenberger, David
2015 Promotion of a Usable Past: Official Efforts to Rewrite Russo-Soviet History, 2000–2014. In: V. Tismaneanu & B. C. Iacob (eds.), Remembrance, History, and Justice: Coming to terms with traumatic pasts in democratic societies: 191–212. Budapest: Central European University Press.
Child, Ben
2011 Russian critics brand Burnt By the Sun 2: Citadel 'inappropriate' for Oscar nomination race. The Guardian, 21 september 2011. Via: theguardian.com/film/2011/sep/21
/burnt-by-sun-2-oscars-mikhalkov (geraadpleegd 12/08/2024).
Condee, Nancy
2009 The Imperial Trace: Recent Russian Cinema. New York: Oxford University Press.
2012 Tales told by nationalists. In: Bassin, Mark & Catriona Kelly (eds.), Soviet and Post-Soviet Identities: 37-52. Cambridge: Cambridge University Press.
de Graaf, Beatrice, & Lien Verpoest,
2022 The Return of History in Russia’s Foreign Policy: Introduction. Journal of Applied History, 4/1-2: 3-7.
Drubek, Natascha
2013 Sacralizing National History and Nationalizing Religion. In: Berezhnaya, Liliya & Christian Schmitt (eds.), Iconic Turns: Nation and Religion in Eastern European Cinema since 1989: 81-98. Leiden: Brill.
Frosch, Jon
2010 Cannes courts controversy with film by pro-Putin auteur Mikhalkov. France24. Via: france24.com/en/20100429-cannes-film-russia-controversy-putin-auteur-nikita-mikhalkov-burnt-by-the-sun (geraadpleegd 12/08/2024).
Grimm, Gunter E.
2023 “Brünnhilde, heilige Braut” – Siegfrieds Tod (“Götterdämmerung”, Dritter Aufzug). Nibelungenrezeption.de. Via: nibelungenrezeption.de/musik/quellen /Bruennhilde_heiligekn_Braut.pdf (geraadpleegd 12/08/2024).
Harding, Luke
2010 Nikita Mikhalkov's Burnt by the Sun 2 becomes Russia's most expensive flop. The Guardian 27 april 2010. Via: theguardian.com/world/2010/apr/27/nikita-mikhalkov-russia-war-film (geraadpleegd 12/08/2024).
‘IMDb: Burnt’
2024 Utomlennye solntsem, 1994. IMDb. Via: imdb.com/title/tt0111579 (geraadpleegd 12/08/2024).
‘IMDb: Citadel’
2024 Utomlennye solntsem 2, 2011. IMDb. Via: imdb.com/title/tt1912518 (geraadpleegd geraadpleegd 12/08/2024).
‘IMDb: Exodus’
2024 Utomlennye solntsem 2, 2010. IMDb. Via: imdb.com/title/tt0403645 (geraadpleegd 12/08/2024).
Jebelean, Alexandra-Elena
2015 Nikita Mikhalkov’s Russia: The Nation as Motherland. Budapest: Central European University (masterscriptie).
Kalichman, Dmitrij
2011 Nikitomichalkovščina. Istoričeskaja pamjat' ili sotvorenie mifa: dva vzgljada na russkoe prošloe. Moskva: Probel.
Khapaeva, Dina
2016 Triumphant memory of the perpetrators. Communist and Post-Communist Studies 49/1 (special issue: Between Nationalism, Authoritarianism, and Fascism in Russia: Exploring Vladimir Putin’s Regime): 61-73.
Kim, Lucian
2019 Amid 'Quiet Rehabilitation Of Stalin,' Some Russians Honor The Memory Of His Victims. NPR. Via: npr.org/2019/07/08/739037704/amid-quiet-rehabilitation-of-stalin-some-russians-honor-the-memory-of-his-victim (geraadpleegd 26/07/2024).
‘Kinopoisk: Burnt'
2024 Utomlennye solncem (1994). Kinopoisk. Via: kinopoisk.ru/film/40848/ (geraadpleegd 12/08/2024).
‘Kinopoisk: Citadel’
2024 Utomlennye solncem 2: Citadel (2011). Kinopoisk. Via: kinopoisk.ru/film/481101 (geraadpleegd 12/08/2024).
‘Kinopoisk: Exodus’
2024 Utomlennye solncem 2: Predstojanie (2010). Kinopoisk. Via: kinopoisk.ru/film/103299 (geraadpleegd 12/08/2024).
Kličin, Valerij
2011 V prokat vyšel fil'm Nikity Michalkova “Citadel'”. Rossijskaja Gazeta 4 mei 2011. Via: https://rg.ru/2011/05/05/kino-poln.html (geraadpleegd 12/08/2024).
Kuzio, Taras
2016 Soviet and Russian anti-(Ukrainian) nationalism and re-Stalinization. Communist and Post-Communist Studies 49/1 (special issue: Between Nationalism, Authoritarianism, and Fascism in Russia: Exploring Vladimir Putin’s Regime): 87-99.
Larina, Ksenia
2010 Teatr vremen Nikity Michalkova «Utomlennye solncem-2». Radio Echo Moskvy. Via: web.archive.org/web/20170517110244/https://echo.msk.ru/blog/xlarina/672807-echo/ (geraadpleegd 12/08/2024).
Larsen, Susan
2003 National Identity, Cultural Authority, and the Post-Soviet Blockbuster: Nikita Mikhalkov and Aleksei Balabanov. Slavic Review 62/3: 491-511.
Lewis, Charlie
2020 Contemporary Russian Messianism under Putin and Russian Foreign Policy in Ukraine and Syria. The Slavonic and East European Review 98/3: 531–59.
Michalkov, Nikita (dir.)
1994 Utemlënnye Solncem (Burnt by the Sun) (A-Film, 2004). Studija Tritė, Mosfil’m, Goskino Rossii, Russkij Klub, Camera One, Canal+.
2011 Utemlënnye Solncem 2 (Burnt by the Sun 2) (Arrow Video, 2013). Studija Tritė, Golden Eagle.
‘Mikhalkov's Disturbing Manifesto’
2010 Mikhalkov’s Disturbing Manifesto. The Moscow Times. Via: themoscowtimes.com/2010/10/28/mikhalkovs-disturbing-manifesto-a2595 (geraadpleegd 12/08/2024).
Miller, Alexei
2020 “Front Matter.” Russia and Europe in Memory Wars. Oslo: Norwegian Institute of International Affairs (NUPI).
‘Moskovskij patriarch’
2010 Moskovskij patriarch nazval “Predstojanie” Michalkova “prekrasnym fil’mom”. Glavnoe in UA. Via: glavnoe.in.ua/news/n53574 (geraadpleegd 12/08/2024).
Mukhortova, Olga
2020 New Auteurism: the case of Mikhalkov and Bekmambetov. In: Condee, Nancy et al. (eds.), Cinemasaurus: Russian Film in Contemporary Context. Boston, MA: Academics Study Press: 221-237.
Norris, Stephen M.
2005 Tsarist Russia, Lubok Style: Nikita Mikhalkov's Barber of Siberia (1999) and Post-Soviet National Identity. Historical Journal of Film, Radio and Television 25/1: 101-118.
2010 Nikita Mikhalkov: Burnt by the Sun 2: Exodus (Utomlennye solntsem 2: Predstoianie). KinoKultura 8/30. Via: kinokultura.com/2010/30r-bbts2.shtml (geraadpleegd 12/08/2024).
2011 What does Mikhalkov's recent Oscar nomination mean? Russia Beyond. Via: rbth.com/articles/2011/11/07/what_does_mikhalkovs_recent_nomination_for_oscar_mean_13707.html (geraadpleegd 12/08/2024).
Parilov, Oleg V, et al.
2020 Sobornost as the Basis of Russian Identity: History and Current State. National Interest, National Identity and National Security Proceedings of the International Scientific Forum National Interest, National Identity and National Security (NININS 2020) (conferentie). Linguistics University of Nizhny Novgorod, 10-12 maart 2020.
Perrier (Morenkova), Elena
2019 Memory Watchdogs. Online and Offline Mobilizations around Controversial Historical Issues in Russia. In: Bernsand, Niklas, and Barbara Törnquist-Plewa (eds.), Cultural and Political Imaginaries in Putin’s Russia: 141-174. Leiden: Brill.
Pipija, Karina
2018 Stalin v obščestvennom mnenii. Levada Centr. Via: levada.ru/2018/04/10/17896/ (geraadpleegd 12/08/2024).
Plachov, Andrej
2006 Michalkov protiv Michalkova. Seans 5/9.
Razlogova, Elena
2011 Nikita Mikhalkov: Burnt by the Sun 2: Citadel (Utomlennye solntsem 2: Tsitadel’, 2011). KinoKultura 9/34. Via: kinokultura.com/2011/34r-citadel.shtml (geraadpleegd: 12/08/2024).
‘Review: Burnt’
2010 Review: Burnt by the Sun 2. Knack Focus, 24 mei 2010. Via: focus.knack.be/film/review-burnt-by-the-sun-2/ (geraadpleegd 12/08/2024).
Sherlock, Thomas
2016 Russian politics and the Soviet past. In: Communist and Post-Communist Studies 49/1, (special issue: Between nationalism, authoritarianism, and fascism in Russia: exploring Vladimir Putin’s regime): 45-59.
‘Sony Pictures’
1995 Sony Pictures Classics: An Interview with Nikita Mikhalkov. Sony Pictures Classics. Via: sonyclassics.com/burntbysun/misc/interview.html (geraadpleegd 12/08/2024).
Stent, Angela
2019 Putin's World: Russia against the West and with the Rest. New York: Twelve.
Šušarin, Dmitrij
2010 US-2 v prokate pust' načal'stvo smotrit (blogpost, 27/04/2010). Via: graniru.org
/blogs/free/entries/177515.html (geraadpleegd 12/08/2024).
Triebert, Christiaan
2022 Video Reveals How Russian Mercenaries Recruit Inmates for Ukraine War. The New York Times 16 september 2022. Via: nytimes.com/2022/09/16/world/europe
/russia-wagner-ukraine-video.html (geraadpleegd 12/08/2024)