Sociaal wonen in de naoorlogse stad
Rechthoekige monotone woonblokken van 4 tot 9 verdiepingen hoog. In rijen naast elkaar ingeplant. Kleine trappenhallen en appartementen. Een gevelbeeld bestaand uit rijen heuphoge ramen. Terrassen afgewerkt met rode, gegolfde staalplaten. Dat zijn de sociale woonblokken van de 20 jaar na WOII in Wenen. Deze 100.000 appartementen vormen samen 10% van alle woongebouwen in Wenen.
Deze strokenbouw (Zeilenbau) is een frequent voorkomende naoorlogse bouwstijl in Europa. Tijdens de wederopbouw werden deze goedkope, deels geprefabriceerde appartementsblokken in grote getale neergepoot. Veel van deze gebouwen worden/zijn echter in andere landen afgebroken of heeft de buurt te kampen met sociale problemen. In Wenen niet. Integendeel, de stad scoort hoog op leefbaarheid en de sociale woningbouw wordt begeerd door arm én rijk. Het is echter niet het ontwerp van de gebouwen dat het grote verschil maakt, maar wel de geschiedenis, de stedenbouwkundige inplanting, de hoeveelheid, de buurtinrichting, alsook het sociaal netwerk en de bestaande regelgeving.
Allereerst kent Wenen een lange traditie van sociale woningbouw, die haar oorsprong vindt in het interbellum. In die periode kwamen massapartijen aan de macht als reactie op de uitbuiting en erbarmelijke huisvesting van de arbeidersklasse. De schrijnende leefomstandigheden uit die tijd, vergelijkbaar met de taferelen uit de film Daens, leidden tot een grote behoefte aan verbetering van de woonomstandigheden. Aan ijltempo werden sociale woningen gebouwd in fraaie bouwstijlen. Deze periode staat bekend als Red Vienna. Na een terugval van de bouwnijverheid, naar aanloop van en tijdens WOII door de opkomst van extreemrechtse partijen, moest Wenen als verwoeste stad van het verloren kamp terug opgebouwd worden. De stad besloot hierbij een aangepaste versie van de sociale woningbouwstrategie uit de periode van Red Vienna te hanteren. Aangepast, omdat het Wenen ontbrak aan geschoolde arbeiders, bouwmaterialen en geld. De modernistische strokenbouw bood de oplossing. Pas vanaf de jaren ‘70, door de toegenomen welvaart, rees de vraag naar meer publieke voorzieningen en variatie in de sociale woningbouw. De strokenbouw werd achterwege gelaten en wedstrijdgebonden ontwerpen ontstonden. Sociaal bouwen en huisvesting als basisrecht was ondertussen in Wenen ingeburgerd, dit in tegenstelling tot andere landen. Het patrimonium werd niet verkocht of geprivatiseerd, waardoor de stad via de coöperatie WienerWohnen vandaag de grootste vastgoedbeheerder is van Europa met 24% van de stad in eigen beheer.
Deze voorgeschiedenis heeft ertoe geleid dat huren en sociaal wonen ingeburgerd is in Wenen en door de bevolking wordt ondersteund. Sociale woningen hebben in Wenen zelfs een specifieke term: Gemeindebau.
Fysiek is de naoorlogse woningbouw ook geïntegreerd in Wenen. Bij het in kaart brengen van alle Gemeindebau in Wenen, bekomt men een zeer verspreid patroon. Omdat na WOII overal ‘gaten’ waren ontstaan door bombardementen, zijn tussen bestaande bebouwing nieuwe sociale woonblokken ingeschoven, zelfs in het historisch centrum. Grotere naoorlogse strokenbouwsites bevinden zich echter vaker aan de rand van de stad. 
Daarnaast investeert Wenen in een uitstekend openbaar vervoersnetwerk. WienerLienen, vergelijkbaar met de MIVB in Brussel, beheert zes metrolijnen die tussen 5u en 21u30 om de vijf minuten rijden. Tot 1u ‘s nachts is dit om de twintig minuten en in het weekend rijden ze de hele nacht, waardoor de nachtploegen en het culturele leven ook van het openbaar vervoer gebruik kunnen maken. Een jaarabonnement kost 365 euro, wat het openbaar vervoer toegankelijk en betaalbaar maakt. Ook het fietsnetwerk breidt sinds 2000 uit.
Dit betaalbaar en toegankelijk netwerk, alsook de fysieke integratie van de sociale woningbouw houden de stad bijeen. Voor de naoorlogse strokenbouw betekent dit dat bewoners werk en vrijetijdsbesteding verder van hun woning kunnen hebben. Hierdoor wordt gettovorming vermeden en de waarde van een woning minder bepaald door de locatie.
De studie van drie casussen: Marianne-und-Oskar-Pollak Hof, Leonhardgasse en Grossfeldsiedlung, drie verschillende locaties, maar met gelijkaardige gebouwen, beschreven in een verhalend reisverslag, brengt het fijnmazig netwerk van de lokale buurt in kaart. Door middel van participatief onderzoek, waarbij de onderzoeker interageert met de bewoners en gebruikers, wordt de leefbaarheid van deze naoorlogse stadsdelen duidelijk.
Hieruit blijkt dat brede, verzorgde voetpaden zonder obstakels, het onderhouden en renoveren van bestaande Gemeindebau en de aanwezigheid van verzorgd straatgroen bijdragen aan een aangenaam voetgangerslandschap, waardoor 32% van de verplaatsingen te voet gebeurt en bewoners aangemoedigd worden hun buurt te verkennen. Bovendien wordt kleur toegevoegd bij gevelrenovaties en kunst geïntegreerd, wat het monotone straatbeeld doorbreekt.
Verder wordt de open ruimte tussen de rechthoekige bouwblokken ingericht als sociaal groen. Deze plekken bieden licht, uitzicht en rust aan de bewoners van de appartementen. Hoewel deze groene zones door sommigen als verlaten worden ervaren, dragen ze wel bij aan de levenskwaliteit in de buurt.
Bovendien beschikt elke casestudie over verschillende sociale voorzieningen, waaronder telkens een club voor gepensioneerden. Daarnaast bevindt er zich altijd een groter park met speeltuin op vijf minuten loopafstand. Twee van de onderzochte wijken liggen nabij een Gemeindebau uit de periode van Red Vienna, waardoor deze gebruik maakten van de publieke voorzieningen geïntegreerd in deze gebouwen. Vernieuwing in de wijken gaat altijd gepaard met burgerparticipatie, waarbij de bewoners actief betrokken worden bij het ontwerpproces.
Tevens is gemakkelijk informatie te vinden in voertuigen van het openbaar vervoer, inkomhallen van publieke voorzieningen en op prikborden in elke inkomhal van de sociale woonblokken. Pictogrammen verduidelijken de regels op publieke plaatsen. De onmiskenbare communicatie is van onschatbare waarde voor het bevorderen van een leefbare buurt.
Tenslotte wijzen alle bewoners op het belang van het levenslange wooncontract en de lage huurprijs. In Wenen is het systeem simpel: de huur (Miete) is laag, alle andere kosten blijven hetzelfde als bij de private markt. Dit zorgt voor een financieel overzichtelijke rekening. Daarnaast zorgt het levenslange wooncontract dat de bewoners energie in de buurt steken en banden opbouwen. Het is bovendien mogelijk een appartement over te dragen aan een naast familielid. En niet te vergeten: de grote hoeveelheid sociale woningen maakt dat alle lagen van de bevolking vertegenwoordigd zijn in de woonblokken.
Samengevat maakt de
combinatie van effectief stedelijk beleid, een goed functionerend openbaar vervoerssysteem en aandacht voor sociale en groene infrastructuur dat de naoorlogse Gemeindebau in Wenen iconisch is voor een duurzaam woningbeleid.
Bibliografie
Bronnen & Referenties
Foto’s:
Alle foto’s zonder directe bronvermelding zijn getrokken door de auteur van deze thesis en vallen daarmee ook onder de auteursrechtelijke bepalingen.
Figuren:
Gebaseerd op
Figuur 1 & 2: Geen
Figuur 3:
Langes 19. Jahrhundert. (z.d.). https://www.geschichtewiki.wien.gv.at/Langes_19._Jahrhundert
Hurst, W. (2020, 18 december). The new wave of council housing requires big ideas. The Architects’ Journal. https://www.architectsjournal.co.uk/news/opinion/the-new-wave-of-council-housing-requires-big-ideas
Februarkämpfe 1934. (z.d.). https://www.geschichtewiki.wien.gv.at/Februark%C3%A4mpfe_1934
Wenen: historische wandeltocht Tweede Wereldoorlog. (z.d.). Get Your Guide. https://www.getyourguide.nl/wenen-l7/het-wenen-van-hitler-historische-wandeltocht-van-25-uur-t100947/
Ruins in Vienna after World War II | Harry S. Truman. (z.d.). https://www.trumanlibrary.gov/photograph-records/2017-3755
Architecture, H. (2022, 27 februari). Allt-Erlaa - Hidden architecture. Hidden Architecture. https://hiddenarchitecture.net/allt-erlaa/
Payer, O. P., & Payer, P. P. (z.d.). Überlegungen zur Gestaltung der ersten Montagebau-Wohnungen für die Gemeinde Wien’ van Oskar en Peter Payer [Brochure].
Lange, D. L. (1936). Migrantenmoeder. [Foto]
Figuur 4 - 7:
Google Maps. (z.d.). Google Maps.
https://www.google.be/maps/preview
Stadtplan Wien. (z.d.). https://www.wien.gv.at/stadtplan/grafik.aspx?bookmark=4WCFRlFLj0bRA59EqJhtRO5RBg-b-b&lang=de&bmadr=
Figuur 8,9,11,12,13:
Google Maps. (z.d.). Google Maps.
https://www.google.be/maps/preview
Stadtplan Wien. (z.d.). https://www.wien.gv.at/stadtplan/grafik.aspx?bookmark=4WCFRlFLj0bRA59EqJhtRO5RBg-b-b&lang=de&bmadr=
Kaarten AutoCAD BE. (z.d.). https://www.cadcollege.nl/cadtools/Conversie/Kaarten_AutoCAD.htm
Figuur 10: Geen
Figuur 14:
eigen foto + artistieke vertaling van de schetsen en nota’s van het reisverslag.
Figuur 15: Eigen foto’s
Figuur 16:
Eigen schetsen
Google Maps. (z.d.). Google Maps.
https://www.google.be/maps/preview
Figuur 17,18 & 19: Geen
Blauwe tekeningen van personen:
Artistieke uitwerking van schetsen en beschrijvingen van de betreffende persoon door de auteur.
Boeken, tijdschriften (papier en gedigitaliseerd):
Blau, E. B. (1999). The Architecture of Red Vienna, 1919-1934. [Boek]The MIT Press.
Block, F. B. (1954). Wir bauen auch im neuen Jahr. Mitteilungen Des Österreichischen Verbandes Gemeinnütziger Bau-, Wohnungs- Und Siedlungsvereinigungen, 1, 1–2.
[Fragment uit een artikel dat verscheen in het nieuwjaarsnummer van Wiener Zeitung].
Broeckaert, M. B., Claes, D. C., De Mol, J. D. M., & Desmedt, L. D. (2014). Wiener Linien.Metro, tram en stadsregiotrein in dominante rol. Verkeersspecialist 203, 24–28. [Tijdsschriftartikel].
Clark, P. C. (2006). The European City and Green Space: London, Stockholm, Helsinki and St Peterburg, 1850-2000 (1ste editie). [Boek] Ashgate Publishing Limited.
ISBN 0 7546 5429 X
Das 8-Punkte-Programm: Des sozialen Städtebaues in Wien. (1953). [Titelblad]. Der Aufbau. https://anno.onb.ac.at/cgi-content/anno-plus?aid=auf&datum=1953&pos=341&size=45
Fluch, H., Stadtbauamtsdirektion der Stadt Wien, & Koller, R. (1963). Planen und Bauen in Wien 1963. [Handboek] Ludwig Itterheim. https://mediawien-film.at/media/uploads/documents/364_gemeindebauten/planen-und-bauen-in-wien-1963_handbuch_wien.pdf
Förster, W. F., & Menking, W. M. (2016). Das Wiener Model: Housing for the Twenty-First Century City. [Boek] JOVIS.
Gehl, Jan. Cities for People. Washington, DC Covelo London: [Boek] Island Press, 2010.
Gehl, Jan, and Brigitte Svarre. How to Study Public Life. Washington: [Boek] Island Press, 2013.
Hardyns, W. H. (2020). Onderzoeksontwerp in de criminologie [Cursus].
Hofmeister, S. H., Herrman, E. H., & Schoof, J. S. (2021). Kobenhavn: Urban Architecture and Public Spaces [Boek]. Edition Detail.
Konijnendijk, C. C. (2022). Evidence-based guidelines for greener, healthier, more resilient neighbourhoods: Introducing the 3–30–300 rule. [Tijdsschriftartikel]. ournal Of Forestry Research, 34(3), 821–830. https://doi.org/10.1007/s11676-022-01523-z
Österreichische Nationalbibliothek. (z.d.). ÖNB-ANNO - der Aufbau. [Tijdschriften] https://anno.onb.ac.at/cgi-content/anno-plus?aid=auf&size=45&qid=HMMVM14T7IUHFPABU7P1WGIM1M9RFX
Piët, S. P., & Verhagen, E. V. (1998). Een park voor de 21ste eeuw (1ste editie) [Boek]. Uitgeverij THOTH Bussum.
ISBN 90-6868-183-4
Public spaces - public life: Copenhagen 1996. (1996). [Boek]. The Danish architectural press.
ISBN 87 7407 187 4
Rumphuber, A. R., & Klein, M. K. (2015). Modelling Vienna (1ste editie, Vol. 2) [Boek]. Verlag Turia+Kant.
ISBN 978-3-85132-707-6
Schwanzer, K. S. (1964). Wiener Bauten: 1900/heute (G. F. Feuerstein, Red.). [Boek] Österrechisches Bauzentrum.
Tönnies, F. T. (1887). Gemeinschaft und Gesellschaft: Grundbegriffe der reinen Sociologie (8ste editie). [Boek]. Julius Abel, G.m.b.H.
Van Hiel, A. V. H., & Roets, A. R. (2017). Sociale psychologie (2de editie) [Boek]. Academia Press. (Oorspronkelijk gepubliceerd 2013)
ISBN 978 94 014 4512 2
W. Bousska, H. W. B. (2017). Wiener Gemeindebauten: Licht in der Wohnung - Sonne im Herzen (1ste editie) [Boek]. Sutton Verlag GmbH.
ISBN 978-3-95400-811-7
Online:
Kaarten en grafieken:
ArcGIS Web Application. (z.d.). https://www.arcgis.com/apps/webappviewer/index.html?id=acb90a96e70941739275a5adb55e2be8
Facts and figures on migration 2023 - Viennese population. (2018, 21 augustus). https://www.wien.gv.at/english/social/integration/facts-figures/population-migration.htm
Google Maps. (z.d.). Google Maps.
https://www.google.be/maps/preview
Hanke, P., Ludwig, M., Statistics Vienna, The Economist, Monocle, City of Vienna, Statistics Austria, Eurostat, & GeoSphere Austria. (2023). Vienna in figures [Statistics]. https://www.wien.gv.at/statistik/pdf/viennainfigures-2023.pdf
Stadtplan Wien. (z.d.). https://www.wien.gv.at/stadtplan/grafik.aspx?bookmark=4WCFRlFLj0bRA59EqJhtRO5RBg-b-b&lang=de&bmadr=
Vienna population 2024. (z.d.). https://worldpopulationreview.com/world-cities/vienna-population
Wereld data. (z.d.).
Wien Kulturgut: Kriegssachschadenplan, um 1946. (2019, 17 maart). https://www.wien.gv.at/kultur/kulturgut/plaene/kriegssachschaden.html
Teksten:
1: Voraussetzungen klären. (z.d.). https://wohnberatung-wien.at/wiener-wohn-ticket/1-voraussetzungen-klaeren/
Admin. (2022, januari 5). 50 jahre GFZ (2021). Großfeldzentrum. https://www.gfz.at/50-jahre-gfz-2021/
Admin. (2022, juli 11). Fotos. Großfeldzentrum. https://www.gfz.at/fotos/
Admin. (2023, 25 mei). Problematische denazificatie van Oostenrijk na de Tweede Wereldoorlog. Historisch Nieuwsblad. https://www.historischnieuwsblad.nl/de-problematische-denazificatie-van-oostenrijk/
Aichinger, H., 1885-1962, Kotas, R., 1904-1973, Reitstätter, H., 1903-1971, & Riedl, F., 1920. (z.d.). Wohnhausanlage Leonhardgasse 2-10.
ALLES NEU IM GRETE-UND-OTTO-ASCHER-PARK | SPÖ Floridsdorf. (2024, 6 oktober). https://floridsdorf.spoe.wien/artikel/alles-neu-im-grete-und-otto-ascher-park
Brücke. (z.d.). https://www.geschichtewiki.wien.gv.at/Br%C3%BCcke
Brücke, P. B. (2021). Gemeinsam im Gemeindebau: Transformation einer Wohnhausanlage [Diplomarbeit, TU Wien]. https://doi.org/10.34726/hss.2021.85685
Brunner, A., Frank, O., Horacek, J., Kastner, F., Matzalik, E., Pangratz, F., & Reichel, W. (1958). Wohnhausanlage Marianne und Oscar-Pollak-Hof. In Wohnen in Wien.
Brussel-Stad: Bouw van 66 nieuwe sociale woningen in de Pottenbakkersstraat. (z.d.). SLRB - BGHM. https://slrb-bghm.brussels/nl/persberichten/brussel-stad-bouw-van-66-nieuwe-sociale-woningen-de-pottenbakkersstraat
City of Vienna - Wiener Wohnen. (2021). Municipal Housing in Vienna. History, facts & figures. www.wienerwohnen.at.
Compulsory school education. (z.d.). oesterreich.gv.at - Österreichs Digitales Amt. https://www.oesterreich.gv.at/en/themen/bildung_und_ausbildung/schulen/Seite.110002.html
Cooperative Conditions | Introduction. (z.d.). https://www.cooperativeconditions.net/home/introduction
Czernin, P., Glück, H., Lang, M. L., Leber, K., Lintl, J., Matha, H., & Payer, P. (1966a). Wohnhausanlage Großfeldsiedlung.
Dasrotewien.at. (z.d.). https://www.dasrotewien.at/seite/karl-seitz-hof
Datei:Grossfeldsiedlung.jpg – Wien Geschichte Wiki. (z.d.). https://www.geschichtewiki.wien.gv.at/Datei:Grossfeldsiedlung.jpg
De Bijlmer: het paradijs voor de nieuwe mens. (2023, 23 oktober). Gemeente Amsterdam. Geraadpleegd op 17 juni 2024, van https://www.amsterdam.nl/nieuws/achtergrond/bijlmer-paradijs-nieuwe-mens/
De Haas, M., Terwindt, M., Witte, J.-J., & Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid, KiM. (2022). Effecten tariefverlagingen in het ov.
Degerickx, H., Claes, T., D’Hertoge, M., Lambrechts, S., Van Raemdonck, L., Van Regemortel, H., & Van Tittelboom, G. (z.d.). Kansen en valkuilen van multilevel armoedebeleid voor mensen in armoede. https://www.netwerktegenarmoede.be/media/pages/nieuws/2023/jaarboek-armoede-2023-armoede-bestrijden-vraagt-om-meerlagig-bestuur/f5cfd3a3f5-1702310651/20231211-jaarboek-armoede-2023-bijdrage-netwerk-tegen-armoede.pdf
Dominik Hofmann. (z.d.). https://www.geschichtewiki.wien.gv.at/Dominik_Hofmann
Donauinsel. (z.d.). https://www.geschichtewiki.wien.gv.at/Donauinsel
DPG Media Privacy Gate. (z.d.). https://www.hln.be/gent/eind-van-een-tijdperk-laatste-rabottoren-gaat-tegen-de-vlakte~ae574b90/
Eigner, P., Matis, H., Resch, A., & Demokratiezentrum Wien. (1999a). Sozialer Wohnbau in Wien: Eine historische Bestandsaufnahme. Jahrbuch Des Vereins Für Die Geschichte Der Stadt Wien, 49–100. https://www.demokratiezentrum.org
Einkommenshöchstgrenzen. (z.d.). https://wohnberatung-wien.at/footer/einkommenshoechstgrenzen
Elterncafé im WienZimmer - Wien Zimmer. (2024, 17 april). Wien Zimmer. https://wienzimmer.fsw.at/event/elterncafe-im-wienzimmer-2/2024-05-28/
l
February 1934 - Austrians take up Arms. (2009, 29 september). https://www.wien.gv.at/english/history/commemoration/february-1934.html
Foot, J. (2007). Micro-history of a house: memory and place in a Milanese neighbourhood, 1890–2000. Urban History, 34(3), 432. https://doi.org/10.1017/S0963926807004944
Föster, W. F. (2002). Sociale woningbouw – innovatieve architectuur. Harry Seidler: Woonpark Neue Donau Wenen. München.
fswAdmin. (2023, 19 april). Über das WienZimmer - Wien Zimmer. Wien Zimmer. https://wienzimmer.fsw.at/ueber-das-wien-zimmer/
Gemeindewohnung: Voraussetzungen und Anmeldung. (z.d.). https://www.stadt-wien.at/immobilien-wohnen/gemeindewohnung.html
Gemeindewohnungen. (z.d.). Wohn Beratung Wien. https://wohnberatung-wien.at/wohnberatung/gemeindewohnungen
Geschichte | Informationen zur Organisation Jugend am Werk. (z.d.). https://www.jaw.at/de/ueber-uns/23/Geschichte
Geschiedenis van Oostenrijk: belangrijke tijdperken. (z.d.). https://www.austria.info/nl/praktische-info/over-oostenrijk/geschiedenis
Großfeldsiedlung. (z.d.). https://www.geschichtewiki.wien.gv.at/Gro%C3%9Ffeldsiedlung
Häuser zum Leben. (2024, 14 juni). Über uns - Häuser zum Leben. Häuser Zum Leben. https://kwp.at/uber-uns/
Hobby Lobby. (2024, 19 april). Hobby Lobby - Über uns. https://www.hobbylobby.co.at/ueber-uns/
Jugend am Werk - Unterstützen, Begleiten, Fördern, Qualifizieren. (z.d.). https://www.jaw.at/
Kardinal-Nagl-Park. (2022, 20 september). https://www.wien.gv.at/umwelt/parks/anlagen/kardinal-nagl.html
Kockelkorn, A. K., & Schindler, S. S. (2024). Introduction: Housing and the Agency of Nonspeculation. Cooperative Conditions. https://www.cooperativeconditions.net/home/introduction
Linien, W. (z.d.-c). Wiener Linien. Wiener Linien. https://www.wienerlinien.at/
Lörzing, H. L., Harbers, A. H., & Schluchter, S. S. (z.d.). Een stedenbouwkundige typologie. https://www.rivm.nl/bibliotheek/digitaaldepot/Krachtwijken_met_karakter-verdieping-1.pdf
Losse tickets. (z.d.). STIB-MIVB. https://www.stib-mivb.be/article.html?_guid=d0707200-2683-3410-479e-b21a51d668f0&l=nl
Louis, F. (2017, 9 september). Hoog en droog? Het lot van de Rabottorens. Gentcement. https://www.gentcement.be/2013/08/hoog-en-droog-het-lot-van-de-rabottorens/
Maetz, H. M. (1946). Die Wettebewerbe zum Wiederaufbau Wiens. Der Aufbau, 49–51. https://anno.onb.ac.at/cgi-content/anno-plus?aid=auf&datum=1946&pos=67&size=45
Marshall, C. (2020, 23 september). Pruitt-Igoe: the troubled high-rise that came to define urban America – a history of cities in 50 buildings, day 21. The Guardian. https://www.theguardian.com/cities/2015/apr/22/pruitt-igoe-high-rise-urban-america-history-cities
Metro in Wenen - Prijzen, tickets & bekijk de metrokaart. (2022, april 5). Wenentips. https://wenentips.nl/openbaar-vervoer-wenen/metro/#:~:text=Net%20als%20in%20vele%20grote,door%20de%20stad%20te%20verplaatsen.
Milestones der Sanften Stadterneuerung. (z.d.). https://www.gbstern.at/was-wir-tun/stadterneuerung/milestones-der-sanften-stadterneuerung/#:~:text=Mit%20dem%20Stadterneuerungsgesetz%20von%201974,st%C3%A4dtischen%20Info%2DBus%20in%20Ottakring.
Municipal housing in Vienna - socialhousing. (z.d.). https://socialhousing.wien/tools/municipal-housing-in-vienna
Municipal residential buildings of the post-war period in Vienna (1945-1965)- expansion potential and wall building materials used in the 2nd district. (2022). [Diploma Thesis]. TU Wien. https://doi.org/10.34726/hss.2022.96862
Nordbrücke. (z.d.). https://www.geschichtewiki.wien.gv.at/Nordbr%C3%BCcke
Oostenrijk Bevolking, familie en emancipatiezaken en welzijnsaspecten. (2016, 23 november). Culturescope. http://culturescope.nl/bevolking-familie-en-emancipatiezaken-en-welzijnsaspecten-13/
PensionistInnenklubs für die Stadt Wien. (2024, 2 mei). Pensionist*innenklubs für die Stadt Wien. Pensionist*Innenklubs. https://kwp.at/pensionistenklubs/
Prehsler, H., Sekler, E. F., & Wohnen in Wien. (1961). Wohnhausanlage Leonhardgasse 7-13.
Radverkehr messen - Fahrrad Wien. (2024, 24 maart). Fahrrad Wien. https://www.fahrradwien.at/radfahren-in-zahlen/radverkehr-messen/#:~:text=Der%20sogenannte%20Modal%20Split%20gibt,Prozent%20mit%20den%20%C3%96ffentlichen%20Verkehrsmitteln.
Redaktion. (2020, 21 september). Landstrasse: Festival in “Kardi” voor burgers. Wiener Bezirksblatt. https://wienerbezirksblatt.at/nl/fest-im-kardi-fuer-burger/
Reichl-Ham, C. (2014). Van glansrijke metropool van een grootmacht naar waterhoofd van een rompstaat Wenen in de Eerste Wereldoorlog. Brusselse Cahiers, XLVI(1N), 221–244. https://doi.org/10.3917/brux.046n.0221
Schule und Bildung in Österreich. (z.d.). DemokratieWEBstatt.at. https://www.demokratiewebstatt.at/angekommen-demokratie-und-sprache-ueben/schule-und-bildung-in-oesterreich#:~:text=Die%20Kinder%20in%20%C3%96sterreich%20gehen,oder%20ein%20Gymnasium%20(Unterstufe).
Schwebach, T., Schwebach, T., Schwebach, M., Schwebach, J., & Tanzschule Schwebach. (2009). 30 Jahre Tanzen bei Schwebach. In G. Laska (Red.), 30 Jahre Tanzen Bei Schwebach (pp. 5–8).
Sieder, R. S. (1985). Housing Policy, Social Welfare, and Family Live in “Red Vienna”, 1919-1934. Oral History, 13(2), 35–48. https://www.jstor.org/stable/40178867
Sirihofmann. (2021, 21 juli). Das erste WienZimmer öffnet seine Türen in Jedlesee - Wien Zimmer. Wien Zimmer. https://wienzimmer.fsw.at/das-erste-wienzimmer-oeffnet-seine-tueren-in-jedlesee/
Sozialdemokratie, Wiener Rathaus, Stadt Wien, Republikanischer Schutzbund, & Regierungstruppen. (z.d.). Wohnhausanlage Karl-Seitz-Hof.
Sporthalle Großfeldsiedlung. (2006, 18 april). https://www.wien.gv.at/freizeit/sportamt/sportstaetten/hallen/grossfeld.html
Sporthallen der Stadt Wien. (2019, 31 januari). https://www.wien.gv.at/freizeit/sportamt/sportstaetten/hallen/
St. Georg - Mautner Markhof. (2023, 10 juli). Mautner Markhof. https://www.dynastiemautnermarkhof.com/de/unternehmen/brauereien/st-georg/
Stead, N. (2009). If On a Winter’s Day a Tourist. Architectural Theory Review, 14(2), 108–118. https://doi.org/10.1080/13264820903048861
Streule, M. (2019). Doing mobile ethnography: Grounded, situated and comparative. Urban Studies, 57(2), 421–438. https://doi.org/10.1177/0042098018817418
The Allied Forces in Vienna - History of Vienna. (2007, 22 november). https://www.wien.gv.at/english/history/overview/reconstruction.html
Thorpe, J. (2013). Pan-Germanism and the Austrofascist state, 1933–38. https://doi.org/10.7765/9781847794543
Über uns | Rabenhof Theater. (z.d.). Rabenhof. https://www.rabenhoftheater.com/info/ueber-uns
Über uns | Svwien. (z.d.-a). Svwien. https://www.svwien.at/blank-1
Wenen is opnieuw de meest leefbare stad ter wereld. (2023, 15 december). Advantage Austria. Geraadpleegd op 7 juni 2024, van https://www.advantageaustria.org/nl/news/mercer-quality-of-living-city-ranking-2023.nl.html
Wien, S. (z.d.). Fonds Kuratorium Wiener Pensionisten-Wohnhäuser – Häuser zum Leben, Servicestelle & Geschäftsleitung - Sozialinfo Wien. https://www.wien.gv.at/sozialinfo/content/de/10/InstitutionDetail.do?it_1=2098836
Wiener Wohnen - Gemeindewohnungen. (z.d.). wiener-wohnen.at. https://www.wienerwohnen.at/hof/473/Leonhardgasse-2-10.html
Wikipedia-Autoren. (2003, 16 juni). Gürtel (Wien). https://de.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCrtel_(Wien)
Wikipedia-Autoren. (2006, 20 november). Rabenhof Theater. https://de.wikipedia.org/wiki/Rabenhof_Theater#
Wikipedia-bijdragers. (2023, 26 december). U-Bahn-Station Großfeldsiedlung. Wikipedia. https://nl.wikipedia.org/wiki/U-Bahn-Station_Gro%C3%9Ffeldsiedlung#/media/Bestand:25_E1_4786_K%C3%BCrschnergasse_2006-06-28.jpg
Willkommen im MED21 - Ärztezentrum Leopoldau. (z.d.). https://www.med-21.at/
Wurm, S. (z.d.). THE VIENNA TRAMWAY AND ITS WORKERS – A POCKET OF RESISTANCE 1889-1945 – Central European Economic and Social History. http://centraleuropeaneconomicandsocialhistory.com/the-vienna-tramway-and-its-workers-a-pocket-of-resistance-1889-1945
Zwischen Beharrung und Umbruch - 100 Jahre Stadtplanung Wien. (z.d.). 100 Jahre Stadtplanung Wien. https://www.wien.gv.at/spezial/festschrift-stadtentwicklung/chapter_01/zwischen-beharrung-und-umbruch/
