Denken over den otto in ’t Stad
File, hinder, opstoppingen en verkeerswerken. Dat zijn enkele van de vele woorden waarmee het verkeer in Antwerpen dagelijks wordt beschreven in het nieuws. Maar hoe dacht men vroeger over het Antwerpse verkeer? Die vraag stelde ik mij ook. Daarom onderzocht ik hoe de gedachten van stadsplanners over verkeer te Antwerpen evolueerden tijdens de heropbouw van de stad in de periode 1940 tot 1973. Maar wat zijn stadsplanners en wat doen ze? Stadsplanners zijn personen met een bepaalde kennis van zaken die een planning bedachten voor een stad om bepaalde stedenbouwkundige problemen op te lossen. Een van die grote problemen was het stedelijk verkeer. Doorheen de onderzoeksperiode waren de gedachten van de stadsplanners te Antwerpen erg warrig. Dat zorgde voor een heropbouw van Antwerpen zonder een echt focuspunt. Daarnaast beïnvloeden internationale tendensen en vanaf de late jaren zestig ook de bredere publieke opinie de gedachten van de stadsplanners in Antwerpen.
Ne gans nieuwen stad
Tijdens de Tweede Wereldoorlog en in de jaren veertig was de kerngedachte van stadsplanners dat ze de stad moesten klaarmaken voor de toekomst. Daarvoor maakten ze plannen die probeerden om alle aspecten van de stad te omvatten, een zogenaamde totaalvisie. Die totaalvisie ontstond eigenlijk bij Duitse stadsplanners die tijdens de Tweede Wereldoorlog ingezet waren door de Duitse bezetter. Door die invloed van de Duitse bezetter hadden de plannen als einddoel om Antwerpen via een vlot verkeerssysteem te integreren in het Duitse rijk. Daarnaast lieten ze voor het eerst zien hoe de Antwerpse ringwegen een structureel deel gingen uitmaken van het verkeerssysteem.
Naast bronnen met Duitse invloed waren er ook stadsplanners die hun eigen oplossingen en ideeën hadden voor toenmalige problemen. Om die ideeën te presenteren, schreef de stad Antwerpen wedstrijden uit waarbij stadsplanners konden tonen hoe zij de heropbouw van bijvoorbeeld Linkeroever gingen aanpakken. Die wedstrijden zorgden echter voor weinig concrete veranderingen.
Veel klappen, weinig doen
In de jaren vijftig kreeg de auto een alleenheerschappij binnen het denken van de stadsplanners. Toch was er ook een groep stadsplanners die de andere, “zachte” stadselementen zoals het stedelijk groen en historische monumenten verdedigde. Die tweedeling binnen de stadsplanners zorgde voor een situatie waarbij ze vooral discussieerden en weinig realiseerden. Dat was onder andere te zien aan de blijvende planningsfase waarin de ringwegen bleven hangen.
Toch beïnvloedden aanklachten tegen opkomende problemen zoals het parkeerprobleem en het veiligheidsprobleem de stadsplanners. Om die problemen op te lossen, maakten ze hun studies wetenschappelijker. Dat deden ze door gebruik te maken van vaktermen zoals circulatie en doorstroming. Die trend zette zich door tot op vandaag.
Den nieuwen lichting
Terwijl stadsplanners in de jaren vijftig de nadruk op de auto legden, keerden hun gedachten om vanaf de jaren zestig. Ze gingen namelijk weer terug naar het idee van een totaalplan uit de jaren veertig. Dat kwam door de invloed van een nieuwe generatie van stadsplanners die een grotere focus legden op stedelijk groen, behouden van historische wijken, de zwakke weggebruiker en goed functionerend openbaar vervoer. Toch paste men dat principe niet op de gehele stad toe zoals in de jaren veertig het geval was. Maar gebeurde dat op kleinere schaal waarbij men focuste op alle stadselementen in een bepaalde wijk. Daarnaast begon de heropbouw van Antwerpen in de jaren zestig langzaamaan te evolueren van een planningsfase naar een realisatiefase. Dat zorgde ervoor dat de stadsplanners niet meer de mogelijkheid hadden om de stad vanuit het niets op te bouwen. Daardoor moesten ze in hun gedachten en plannen altijd vertrekken van wat er al aanwezig was in de stad.
In hun gedachten maakten de stadsplanners vanaf de jaren zestig ook een onderscheid tussen de stadskern en de stadsrand. De maatschappelijke problemen, zoals parkeer- en circulatieproblemen waren sneller voelbaar in de stadskern, waardoor men daar naar oplossingen zocht zoals het verplaatsen van parkeerterreinen naar de randstad of een functionerend openbaar vervoersysteem inrichten. In de stadsrand waren die problemen nog niet duidelijk voelbaar en bleef de auto een dominante positie behouden in hun denken. Dat was onder andere te zien bij de aanleg van de kleine ring rond Antwerpen en de verbinding met Linkeroever in de loop van de jaren zestig.
Den otto is den vijand
Vanaf 1968 tot 1973 evolueerden de gedachten uit de late jaren zestig verder. De auto verdween als belangrijkste onderdeel van de stadsplanning en raakte in diskrediet bij de stadsplanners. De “zachte” waarden, werden belangrijker in Antwerpen dan de auto. Die overgang werd bevorderd doordat de publieke opinie meer betrokken raakte in het debat. De nieuwe generatie stadsplanners hadden naast een wetenschappelijk karakter namelijk ook een activistisch karakter aangenomen in hun publicaties en activiteiten. Dat activistisch karakter zorgde voor een grotere betrokkenheid van een bredere groep mensen.
Die betrokkenheid zorgde uiteraard voor meningsverschillen tussen de verschillende groepen stadsplanners, het stadsbestuur en de publieke opinie. Het stadsbestuur luisterde echter maar gedeeltelijk naar kritiek van andere groepen. Een voorbeeld daarvan was te zien in de Vleeshuiswijk. Zoals gevraagd door de stadsbewoners en de nieuwe generatie stadsplanners, werd die grotendeels verkeersvrij gemaakt. Maar door de bouw van nieuwe sociale woningen vernielde het stadsbestuur toch een groot gedeelte van de historische wijk. De afbraak oogstte kritiek van de publieke opinie die meer en meer de kant koos van de nieuwe generatie stadsplanners.
Zou je na het lezen van deze tekst nog altijd het verkeer in Antwerpen omschrijven met de woorden: file, hinder, opstoppingen en verkeerswerken? Of is het toch complexer dan dat? Doorheen de jaren 1940 tot 1973 hadden de opkomst van een totaalvisie, exacte wetenschappen, internationale ideeën, zachte waarden en een nieuwe generaties stadsplanners invloed op hoe men dacht over de verkeerssituatie in Antwerpen.
Bibliografie
Bronnen
Uitgegeven
Cinematek
L. Van Cant, Verkeersvraagstukken in Antwerpen. M.I.V.A en Smalfilm-studio, 1953. https://www.youtube.com/watch?v=RgOEvgqMxaY.
Felixarchief
Belgische Staat. ‘Belgisch Staatsblad - Besluit tot bekrachtiging van het besluit dd. 12 September 1940, betreffende de stedebouwkundige ordening van bepaalde gemeenten met het oog op ’s lands wederopbouw.’, 14 december 1944. Ma#70039. Felixarchief.
G. L. ‘Kleine ring van Antwerpen verwierf prioriteit in het Wegenfonds’. Gazet van Antwerpen, 21 januari 1958. 1701#8486. Felixarchief.
Gazet van Antwerpen. ‘Antwerpen Linkeroever een stad die niet groeien wil?’ 20 april 1950. 285#531. Felixarchief.
Handelsblad. ‘De miserie van bebouwing op de Linker-oever’. 4 april 1948. 285#531. Felixarchief.
Het bouwbedrijf. ‘Antwerpen krijgt een hangbrug over de Schelde’. 2 juli 1960. 2232#1828. Felixarchief.
Richard Declerck. ‘Antwerpen en de K.M.B.A’, 1948. 1701#9782. Felixarchief.
Stad Antwerpen - Bestuur der Stadswerken - Stedebouw. ‘Infobrochure - Gemeenschappelijk Algemeen Plan van de Aanleg voor de Antwerpse Agglomeratie 1957’, 1957. 285#531. Felixarchief.
KU Leuven
Amand De Lattin. ‘Straatbeplanting een hoofdzakelijk verfraaiingselement’. Maandschrift der Vereeniging voor Natuur- en Stedeschoon, december 1941. Y1510. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Antwerpen: tijdschrift der stad Antwerpen. Antwerpen tijdschrift der stad Antwerpen. Antwerpen: Dienst voor toerisme., 1955. Y17134. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Antwerps lid van de Vlaamse Automobilistenbond. ‘Verkeersproblemen te Antwerpen’. De Autotoerist, november 1950. Y12189. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Auto-Touring. ‘Parkeerperikelen ...’ oktober 1963. Y17809. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Auto-Touring. ‘Parkeren’. 15 april 1952. Y17809. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Auto-Touring: maandelijks tijdschrift van de automobielafdeling van de Touring Club van België. Auto-Touring maandelijks tijdschrift van de automobielafdeling van de Touring Club van België. Brussel: Koninklijke touring club van België., 1949.
Barend Van Ingen. ‘Moeten de bomen langs de wegen verdwijnen?’ De Autotoerist, 16 januari 1952. Y12189. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Bouwkunst en wederopbouw: maandschrift gewijd aan architectuur, urbanisme, bouwtechniek, decoratieve kunst, binnenhuiskunst. Bouwkunst en wederopbouw : maandschrift gewijd aan architectuur, urbanisme, bouwtechniek, decoratieve kunst, binnenhuiskunst. Brussel: Bouwkroniek, 1941. Z3436. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Centrum voor natuurbeschermingsedukatie Antwerpen en Bond Beter Leefmilieu Vlaanderen. Land in zicht. Land in zicht. Antwerpen: Koninklijke vereniging voor natuur- en stedenschoon, 1922. Y1510. KU Leuven Libraries Artes University Library.
De autotoerist. De autotoerist. Antwerpen: Vlaamse automobilistenbond., 1948. Y12189. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Delwaide, Leo. Mijne houding en mijn beleid als burgemeester van Antwerpen tijdens de bezettingsjaren 1940-1944, 1945. 5B14955. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Edouard Taveirne. ‘Het Vraagstuk van de Verkeersveiligheid’. Auto-Touring, 15 januari 1952. Y17809. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Eduard Van Steenbergen. ‘ons urbanistisch standpunt inzake de groene gordel’. Maandschrift der Vereeniging voor Natuur- en Stedeschoon, september 1951. Y1510. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Fédération routière belge. Routes et circulation. Routes et circulation. Brussel: Van Buggenhoudt., z.d. P4444. KU Leuven Libraries 2Bergen - Campus Arenberg
Frans Tijsmans. ‘Het behoud van de historische gebouwen van Antwerpen’. Antwerpen : tijdschrift der stad Antwerpen, 1958. Y17134. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Gaston Wollaert. ‘De Verkeersvraagstukken een oplossing’. Auto-Touring, 15 juni 1955. Y17809. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Gazet van Antwerpen. ‘Het geval Delwaide’. 18 november 1946. 5B14955. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Ignaas Van Den Brande. ‘De tunnel onder de Schelde en het verkeer tussen rechter en linker Scheldeoever te Antwerpen’. De Autotoerist, 1 maart 1957. Y12189. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Jean Canneel-Claes. ‘Beplanting en open ruimte als stedebouwkundig probleem’. Bouwkunst en Wederopbouw, februari 1944. Z3436. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Jos Ritzen. ‘Stedebouwkundige ordening in de provincie Antwerpen’. Bouwkunst en Wederopbouw, mei 1942. Z3436. KU Leuven Libraries Artes University Library.
K. ‘Het tweede argument’. Maandschrift der Vereeniging voor Natuur- en Stedeschoon, april 1948. Y1510. KU Leuven Libraries Artes University Library.
K. ‘Onze wandelende standbeelden en het verkeersprobleem’. Maandschrift der Vereeniging voor Natuur- en Stedeschoon, april 1947. Y1510. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Leo Michiels. ‘De Antwerpse medaille heeft twee zijden’. Tijdschrift van de Koninklijke Vereniging voor Natuur- en Stedeschoon, mei 1970. Y1510. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Leo Michiels. ‘Het pieter pot plan’. Tijdschrift van de Koninklijke Vereniging voor Natuur- en Stedeschoon, juni 1973. Y1510. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Lic Wit. ‘Verkeersproblemen’. Auto-Touring, 15 maart 1952. Y17809. KU Leuven Libraries Artes University Library.
M. J. L. Van Coillie. ‘Volkshuisvestiging en Stedebouw’. Bouwkunst en Wederopbouw, april 1944. Z3436. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Marcel Callens. ‘Naar een gedeeltelijke gelijkgrondse ringlaan te Antwerpen?’ De Autotoerist, 1 april 1955. Y12189. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Marcel Callens. ‘Voor een behoorlijke ring-autoweg om Antwerpen’. De Autotoerist, 16 september 1951. Y12189. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Marcel Callens. ‘Wegenfondsgeld overwegend voor Brussel!’ De Autotoerist, 1 september 1956. Y12189. KU Leuven Libraries Artes University Library.
P. K. ‘Parkeermiserie in het Antwerpse centrum’. De Autotoerist, 16 december 1958. Y12189. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Paul Smekens. ‘Parkeermiserie’. Auto-Touring, 15 oktober 1962. Y17809. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Pessimist. ‘Traffic engineering ... een nieuwe wetenschap’. Auto-Touring, januari 1956. Y17809. KU Leuven Libraries Artes University Library.
R. Thijs. ‘Te Antwerpen zal het Noordkasteel verdwijnen!’ Auto-Touring, november 1969. Y17809. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Tijdschrift van de Koninklijke Vereniging voor Natuur- en Stedeschoon. ‘Bomen leven staande’. januari 1970. Y1510. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Tijdschrift van de Koninklijke Vereniging voor Natuur- en Stedeschoon. ‘Koncentratie om Antwerpens oude stadskern’. januari 1970. Y1510. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Tijdschrift van de Koninklijke Vereniging voor Natuur- en Stedeschoon. ‘Verloren Bedreigd Gered!’ januari 1970. Y1510. KU Leuven Libraries Artes University Library.
W. A. Dewitte. ‘Een vijand van de auto’. Auto-Touring, februari 1957. Y17809. KU Leuven Libraries Artes University Library.
W. J. A. Rylant. ‘Het parkeervraagstuk in Antwerpen’. Het Ingenieursblad, 1964. P3386. KU Leuven Libraries 2Bergen - Campus Arenberg.
Walter Cogge en Walter Toubhans. ‘Revalorizatie van de Antwerpse historische stadskern’. Tijdschrift van de Koninklijke Vereniging voor Natuur- en Stedeschoon, juni 1966. Y1510. KU Leuven Libraries Artes University Library.
Rijksarchief Antwerpen
Gazet van Antwerpen. ‘Het probleem van den Linkeroever’. 26 februari 1947. Archief van de Intercommunale Maatschappij van de Linker Scheldeoever (IMALSO) 1851. Rijksarchief Antwerpen.
VAI
Aktiegroep Oude Stad (AGOS). ‘Alweer verkeerd: AGOS-zwartboek over verkeer in de stad en over de metro-tijdbom V3 voor Antwerpen’, 1975. Archief Aktiegroep Oude Stad (AGOS) Bibliotheek. VAI.
Aktiegroep Oude Stad (AGOS). ‘Metropoel expansie: tentoonstelling sociaal Antwerpen’. J.W. Baudouin, 1970. EB00414. KU Leuven Libraries Special Collections.
Aktiegroep Oude Stad (AGOS). ‘Pieter Pot Plan’, 1972. Archief Aktiegroep Oude Stad (AGOS) Bibliotheek. VAI.
Maatschappij voor toegepaste economische en wiskundige studien en Schelde-Dijle. ‘Algemene verkeersstudie in de Antwerpse agglomeratie (1964-1969)’, 14 november 1964. Vereniging voor het streekplan Schelde-Dijle - 3.2. Eigen studies. VAI.
Schelde-Dijle. ‘Studie 8 infrastructuur (1964-1966)’, oktober 1966. Vereniging voor het streekplan Schelde-Dijle - 3.2. Eigen studies. VAI.
Onuitgegeven
Felixarchief
4de directie. ‘Beknopt verslag - Bijzondere plannen van aanleg nrs. 2 en 68. Bebouwing deel gronden eerste wijk - besprekingen 27 juli 1970’, 27 juli 1970. MA#70052. Felixarchief.
A. Jageneau en A. Vermeyen. ‘Ontwerp voor een nieuwe buurt in de oude stadskom gezicht 2’. Stad Antwerpen - Werken - Stedebouw, 27 mei 1965. MA#70051. Felixarchief.
A. Vermeyen en A. Jageneau. ‘Ontwerp voor een nieuwe buurt in de oude stadskom ondergrondse garage’. Stad Antwerpen - Werken - Stedebouw, 27 mei 1965. MA#70051. Felixarchief.
Afdeling Stedebouw-dienst stadswerken - stad Antwerpen. ‘Gemeenschappelijk algemeen plan van aanleg voor de Antwerpse agglomeratie - technische toelichting’, 1951. 1701#9182. Felixarchief.
‘Antwerpen Linkeroever Voorontwerp algemeen plan van aanleg’. 1:5000. Antwerpen, 2 juli 1965. 285#416. Felixarchief.
‘Antwerpen onder de vliegende bommen (oktober 1944 - 30 maart 1945)’, 2003. 100#2739. Felixarchief.
‘Antwerpen-West Voorontwerp van algemeen plan van aanleg’. 1:10000. Antwerpen, 4 december 1959. 285#52. Felixarchief.
College van Burgemeester en Schepenen. ‘Beraadslaging nr 12-B’, 23 februari 1951. MA#70040. Felixarchief.
College van Burgemeester en Schepenen. ‘Gemeenschappelijk algemeen plan van aanleg voor de Antwerpse agglomeratie - vertoog van het college’, augustus 1951. MA#70040. Felixarchief.
Emiel Van Averbeke en P. De Heem. ‘Antwerpen West Linkeroever voorontwerp aanlegplan’. 1:5000. Antwerpen: W. Seghers, 19 april 1924. 387#112. Felixarchief.
Gemeente Borgerhout - 5de Bureel - openbare werken, onteigeningen en gemeente eigendommen. ‘Nota ten behoeve van de heer Gemeentesecretaris’, 25 januari 1949. 2232#1828. Felixarchief.
Gemeente Borgerhout - 5de Bureel - openbare werken, onteigeningen en gemeente eigendommen. ‘Notulen van de collegezitting van maandag, 7 februari 1949, uiteenzetting van de heer ir. Aug. Mennes’, 7 februari 1949. 1701#9182. Felixarchief.
H. Cooreman. ‘Gemeenschappelijk algemeen plan van aanleg voor de Antwerpse agglomeratie - nota van toelichting’, 3 september 1952. 1701#9182. Felixarchief.
IMALSO. ‘Bijzonder plan van aanleg Linkeroever - Memorie van toelichting’, 13 mei 1949. 285#531. Felixarchief.
J. Van Ghyseghem. ‘Bijzondere plannen van aanleg Nr. 2 (wijziging) en nr. 68’, 1966 tot 1967. MA#70051. Felixarchief.
‘KEMO (+ foto)’, 1963 tot 1970. Ma#70044. Felixarchief.
Koninklijke Maatschappij der Bouwmeesters van Antwerpen. ‘Ontwerp voor urbanisatie van Antwerpen en agglomeratie met betrek op de verkeerswegen’, 7 september 1951. 2232#1828. Felixarchief.
‘Ontwerp voor een nieuwe buurt in de oude stadskom’, 1969. MA#70053. Felixarchief.
Stad Antwerpen. ‘Ideeënprijskamp voor de urbanisatie van drie stadsgedeelten’, 13 mei 1947. Ma#70045. Felixarchief.
Stad Antwerpen - Bestuur der Stadswerken. ‘Linkeroever Voorontwerp zicht B’. 1948. 387#112. Felixarchief.
Stad Antwerpen - Bestuur der Stadswerken - Stedebouw. ‘Gemeenschappelijk algemeen plan van aanleg’, 26 april 1951. MA#70040. Felixarchief.
Stad Antwerpen - Bestuur der Stadswerken - Stedebouw. ‘Gemeenschappelijk algemeen plan van aanleg voor de Antwerpse agglomeratie’, 1957. MA#70043. Felixarchief.
Stad Antwerpen - Dienst voor werken - afdeling Stedebouw. ‘Bijzonder plan van aanleg nr 2 en nr 68 - memorie van toelichting’, 23 november 1967. MA#70051. Felixarchief.
Stad Antwerpen - Dienst voor werken - afdeling Stedebouw. ‘Bijzonder plan van aanleg nr 68’, 3 november 1966. 285#74. Felixarchief.
Stad Antwerpen - Planeologie. ‘Binnenstad Antwerpen - stedebouwkundig onderzoek structuurschets’, december 1973. 285#48. Felixarchief.
Rijksarchief Antwerpen
Intercommunale Maatschappij van de Linker Scheldeoever (IMALSO). ‘Aansluiting wegennet Linkeroever met de E3 tunnel. Chronologisch overzicht der besprekingen’, 15 januari 1965. Archief van de Intercommunale Maatschappij van de Linker Scheldeoever (IMALSO) 287. Rijksarchief Antwerpen.
Intercommunale Maatschappij van de Linker Scheldeoever (IMALSO). ‘Plan Antwerpen - L.O. Bestaande Toestand’. 1/5000. Antwerpen, 8 september 1964. Archief van de Intercommunale Maatschappij van de Linker Scheldeoever (IMALSO) 287. Rijksarchief Antwerpen.
‘Voorschriften stad Antwerpen - Sector Galgenweel’, 17 april 1969. Archief van de Intercommunale Maatschappij van de Linker Scheldeoever (IMALSO) 265. Rijksarchief Antwerpen.
Universiteitsarchief KU Leuven
Werner Schürmann en Walter Delius. ‘Gross-Antwerpen: ein Eingemeindungs- und Stadtbauproblem’. s.n., 1940. PP/VERWILGHEN/BIB 315. Universiteitsarchief KULeuven.
VAI
‘Dossiers, plannen en documentatie over de “Oude Stad” in Bokrijk’. 0028-LDB. VAI.
‘Openlucht museum “De Oude Stad” - Bestemming der gebouwen - Voorstel’, 1973. BE/653717/0028-LDB/0060. VAI.
Werken
Aernout, Karin, Jacques Aron, Piet Lombaerde, Dirk Martin, en Norbert Poulain. Planning en contingentie: aspecten van stedenbouw, planologie en architectuur tijdens de Tweede Wereldoorlog. Interbellum-cahiers 9-10. Gent: Interbellum, 1997.
Auwera, Fernand, Serge Migom, en Johan Veeckman. Rondom het Vleeshuis: geschiedenis van een verdwenen buurt. Museum aan de stroom. Antwerpen: Pandora, 2004.
Binnemans, Roger, en George Van Cauwenbergh. Atlas van Antwerpen: evolutie van een stedelijk landschap van 1850 tot heden. Antwerpen: Ontwikkeling, 1975.
Blom, Anita, Simone Vermaat, en Ben de Vries. Post-War Reconstruction the Netherlands 1945-1965: The Future of a Bright and Brutal Heritage. Rotterdam: nai010, 2016.
Broeck, Jef van den, Peter Vermeulen, Stijn Oosterlynck, en Ympkje Albeda. Antwerpen, herwonnen stad? 1940-2012: Maatschappij, ruimtelijk plannen en beleid. Brugge: Die Keure, 2015.
Burke, Peter. Eyewitnessing: The Uses of Images as Historical Evidence. Picturing History. Londen: Reaktion, 2011.
Catsoulis, Elektra. ‘De erfenis van de harde stadsvernieuwing na WOII: analyse van de wet op krotopruiming in Antwerpen’. UGent, 2016.
Choay, Françoise. L’urbanisme: utopies et réalités : une anthologie. Parijs: Seuil, 1965.
Clapson, Mark, en Peter J. Larkham. The Blitz and Its Legacy: Wartime Destruction to Post-War Reconstruction. Farnham: Ashgate, 2013.
Clark, Peter. The European City and Green Space: London, Stockholm, Helsinki and St Petersburg, 1850 - 2000. Historical Urban Studies. Aldershot: Ashgate, 2006.
Cohen, Jean-Louis. Architecture in Uniform: Designing and Building for the Second World War. Montréal: Canadian centre for architecture, 2011.
Crawford, Margaret, en Martin Wachs. The Car and the City: The Automobile, the Built Environment, and Daily Urban Life. Ann Arbor: University of Michigan press, 1992.
De Beule, Michel en Brussel stedenbouw en erfgoed. Brussel: geplande geschiedenis : stedenbouw in de 19e en 20e eeuw. Brussel: Meert, 2017.
De Bruyn, Joeri, en Maarten Van Acker. Groene Singel: geschiedenis van de Antwerpse ringruimte: plannen, verhalen, dromen 1906-2009. Antwerpen: Ludion, 2009.
De Meulder, Bruno. De kampen van Kongo: arbeid, kapitaal en rasveredeling in de koloniale planning. Amsterdam: Meulenhoff, 1996.
De Naeyer, André. Monumentale Baudenkmaeler von der Burg zum Bahnhof ; Monumentale Baudenkmäler an der Hauptstrassen Achse Antwerpens. Arbeitskreis Theorie und Lehre der Denkmalpflege. Dokumentation der Jahrestagungen. Antwerpen: Stad Antwerpen. Hoger architectuurinstituut van het Rijk, 1990.
De Rynck, Korneel. De golden Sixties: Hoe het dagelijks leven in België veranderde tussen 1958-1973. Antwerpen: Manteau, 2022.
De Rynck, Korneel. Vroeger was alles anders: het dagelijks leven in België vlak voor de golden sixties. Zevende dr. Antwerpen: Angèle/Standaard Uitgeverij, 2023.
De Vos, Els, en Piet Lombaerde. Van academie tot universiteit: 350 jaar architectuur in Antwerpen. Antwerpen: UPA, 2013.
Diefendorf, Jeffry M. ‘Artery: Urban Reconstruction and Traffic Planning in Postwar Germany’. Journal of Urban History 15, nr. 2 (1 februari 1989): 131-58.
Diefendorf, Jeffry M. In the Wake of War: The Reconstruction of German Cities after World War II. Oxford University Press, 1993.
Dubois, Marc. Vernieling en wederopbouw Oostende 1944-1958. Oostende: Stad Oostende, 2019.
Düwel, Jörn, en Niels Gutschow. A Blessing in Disguise: War and Town Planning in Europe 1940 - 1945. Berlijn: Dom, 2013.
Düwel, Jörn, en Niels Gutschow. Verkehr in Not: Das Automobil Im Städtebau. 1st ed. Berlijn: Lukas Verlag fur Kunst- und Geistesgeschichte, 2024.
Erik Bruinning. ‘Tussen vogels en mensen’. Het Vogeljaar, 63-1 2015.
Garritzen, Elise. ‘Framing and Reframing Meanings in History Books: The Original and Posthumous Paratexts in J. R. Green’s Short History of the English People’. History of Humanities 3, nr. 1 (maart 2018): 177-97.
Gartman, David. From Autos to Architecture: Fordism and Architectural Aesthetics in the Twentieth Century. New York: Princeton architectural press, 2009.
Genootschap voor Antwerpse geschiedenis. Antwerpen in de 20ste eeuw: van Belle Epoque tot Golden Sixties. Brasschaat: Pandora, 2008.
Goethals, Katrien. ‘Eduard van Steenbergen (1889-1952): een stille voorvechter van de moderne meubelkunst : een analyse van de binnenhuisarchitectuur van het woningcomplex in de Volhardingstraat te Antwerpen’. Diss. Lic., 1994.
Grafe, Christoph, Bart Decroos, Bernard Colenbrander, Bram van Kaathoven, en Jannah Loontjens. Linkeroever: sprong over de Schelde, = Linkeroever: across the river. Antwerpen: Vlaams Architectuurinstituut, 2017.
Gunn, Simon, en Susan C. Townsend. Automobility and the City in Twentieth-Century Britain and Japan. Londen: Bloomsbury Publishing Plc, 2019.
Hague, Cliff. The Development of Planning Thought: A Critical Perspective. Built Environment Series. Londen: Hutchinson, 1984.
Hancké, Lode. De Antwerpse burgemeesters van 1831 tot 2000: van Le Grelle tot Detiège. Antwerpen: De Vries-Brouwers, 2000.
Haselsberger, Beatrix. Encounters in Planning Thought: 16 Autobiographical Essays from Key Thinkers in Spatial Planning. Taylor & Francis, 2017.
Herbert Jensen. ‘Der Wettlauf zwischen Verkehr und Städtebau’. Deutsche Akademie für Städtebau und Landesplanung: Jahresversammlung, 1953.
Imbert, Dorothée. Between Garden and City: Jean Canneel-Claes and Landscape Modernism. Pittsburgh, Pa: University of Pittsburgh Press, 2009.
Jonathan Manns, ‘Park-and-Ride - Politics, Policy and Planning’, Town & Country Planning 79, nr. 3 (2010).
Jordanova, Ludmilla. The Look of the Past: Visual and Material Evidence in Historical Practice. Cambridge: university press, 2012.
Julie Verhelst. ‘Een hart voor de stad: De evolutie van het Antwerpse stadsbeeld onder Lode De Barsée (1950-1990)’. Genootschap voor Antwerpse Geschiedenis, HistoriANT 2 (2014), 2014.
Lewis, Alan. ‘Planning through conflict: competing approaches in the preparation of Sheffield’s post-war reconstruction plan’. Planning Perspectives 28, nr. 1 (1 januari 2013): 27-49.
Leysen, Christian. Antwerpen: onvoltooide stad : ontwikkeling tussen droom en daad.Tielt: Lannoo, 2003.
Lijewski, Teofil. ‘The Transport System in a Reconstructed City : The Case of Warsaw’. Bollettino Della Società Geografica Italiana, 31 december 1986, 27-36.
Maele, Jens van de. Architectures of Bureaucracy: The Politics of Government Office Buildings in Interwar Belgium. De Gruyter Oldenbourg, 2025.
Mieke Nagels. ‘De Antwerpse Fortengordel - de Brialmontforten als onzichtbare potentie van de periferie’. UGent, 2012.
Pendlebury, John, Erdem Erten, en Peter J. Larkham. Alternative Visions of Post-War Reconstruction: Creating the Modern Townscape. Londen: Routledge, 2015.
Rose, Gillian. Visual Methodologies: An Introduction to Researching with Visual Materials. 4th ed. Londen: Sage, 2016.
Rose, Gillian. Visual Methodologies: An Introduction to Researching with Visual Materials. 5th edition. Londen: SAGE, 2023.
Ryckewaert, Michael. Building the Economic Backbone of the Belgian Welfare State: Infrastructure, Planning and Architecture 1945-1973. Rotterdam: 010 Publishers, 2011.
Schoofs, Dirk. ‘Licht, lucht en ruimte: van ideaalbeeld tot pragmatisme : een eeuw stedenbouwkundig denken toegepast op de Antwerpse linker Schelde-oever’. Diss. Lic. Geschiedenis, 2004.
Seberechts, Frank. ‘“De Antwerpsche Haven in Het Stormgetij.” Jan Timmermans En de Haven van Antwerpen’. WT. Tijdschrift over de Geschiedenis van de Vlaamse Beweging 70, nr. 3 (2011): 215-29.
Sheller, Mimi, en John Urry. ‘The New Mobilities Paradigm’. Environment and Planning A: Economy and Space 38, nr. 2 (1 februari 2006): 207-26.
Taverne, Ed, en Irmin Visser. Stedebouw: de geschiedenis van de stad in de Nederlanden van 1500 tot heden. Nijmegen: SUN, 1993.
Tijs, Rutger. Tot Cieraet deser Stadt: bouwtrant en bouwbeleid te Antwerpen van de middeleeuwen tot heden : een cultuurhistorische studie over de bouwtrant en de ontwikkeling van het stedebouwkundig beleid te Antwerpen van de 13de tot de 20ste eeuw. Antwerpen: Mercatorfonds, 1993.
Tittillion, Lieven. ‘De Koninklijke vereniging voor natuur- en stedenschoon (1910-1999)’. KULeuven Diss. Lic. Geschiedenis, 1999.
Tritsmans, Bart. Bomen zijn waardevolle bijkomstigheden: stedelijk groen in Antwerpen, 1859-1973. Leuven: Universitaire pers Leuven, 2016.
Universiteit Antwerpen Centrum voor Stadsgeschiedenis en Vitaly Volkov. ‘Mobiliteit in Antwerpen tussen functionaliteit en leefbaarheid: visies en beleid’. Stadsgeschiedenis 2 (2019): 19.
Uyttenhove, Pieter. Stadland België: hoofdstukken uit de geschiedenis van de stedenbouw. A&S/essays. Gent: A&S/Books, 2011.
Van Damme, Ilja, Hilde Greefs, Iason Jongepier, en Tim Soens. Historische atlas van Antwerpen: Stad van droom en daad. Historische atlassen. Bussum: Thoth, 2022.
Van Isacker, Karel, en Raymond van Uytven. Antwerpen: twaalf eeuwen geschiedenis en cultuur. Antwerpen: Mercatorfonds, 1986.
Van Loo, Anne. Repertorium van de architectuur in België van 1830 tot heden. Antwerpen: Mercatorfonds, 2003.
Vitaly Volkov. ‘Mobiliteitsbeleid in Antwerpen 1965-1985’. Vrije Universiteit Brussel, 2016.
Online werken
‘Algoet Daniel’. Geraadpleegd 15 maart 2025. https://www.schoonselhof.be/schoonselhofac/algoet%20daniel.html.
Bernhardt, Christoph en Zentrum Für Zeithistorische Forschung Potsdam. ‘Längst beerdigt und doch quicklebendig. Zur widersprüchlichen Geschichte der »autogerechten Stadt«’. Zeithistorische Forschungen, 2017. http://zeitgeschichte-digital.de/doks/1076.
‘Cogge, Walter’. Geraadpleegd 20 april 2025. https://inventaris.onroerenderfgoed.be/personen/811.
De Wever, Bruno. ‘Timmermans, Jan | De digitale Encyclopedie van de Vlaamse beweging’. Geraadpleegd 26 februari 2025. https://encyclopedievlaamsebeweging.be/nl/timmermans-jan.
‘Grootstedelijke agglomeraties’. Geraadpleegd 9 maart 2025. https://www.belgiumwwii.be/nl/belgie-in-oorlog/artikels/grootstedelijke….
GVA. ‘Groot Antwerpen in cijfers’, 28 februari 2015. https://www.gva.be/regio/antwerpen/regio-antwerpen/antwerpen/merksem/gr….
Harry Van Velthoven. ‘Huysmans, Camille | De digitale Encyclopedie van de Vlaamse beweging’. Geraadpleegd 26 februari 2025. https://encyclopedievlaamsebeweging.be/nl/huysmans-camille.
‘Het project | De Oosterweelverbinding’, geraadpleegd 21 mei 2025, https://www.oosterweelverbinding.be/het-project.
Liebisch-Gümüş, Carolin. ‘Mobilities and the History of Mobility’. Application/pdf, 2024, 5913 KB. https://doi.org/10.14765/ZZF.DOK-2830.
Meurs, Wim van, Laura Brinkhorst, en Marieke Oprel. ‘Citizens’ Sentiments or Governmental Rationales? Post-War Reconstruction of Bombed Cities in the Netherlands’, 17 april 2024. https://brill.com/view/journals/hcm/12/1/article-p83_004.xml.
Ohrvik, Ane. ‘What is close reading? An exploration of a methodology’. Rethinking History 28, nr. 2 (2 april 2024): 238-60. https://doi.org/10.1080/13642529.2024.2345001.
Paalman, Floris. ‘Visions of Reconstruction: Layers of Moving Images’, 30 december 2015. https://mediarep.org/handle/doc/15100.
‘Paul Smekens | VAi Archiefhub’. Geraadpleegd 17 april 2025. https://collectie.vai.be/agent/6.
‘Raphaël Verwilghen - Archiefpunt’. Geraadpleegd 6 maart 2025. https://archiefpunt.be/archief-in-de-kijker/het-archief-van-rapha%C3%AB….
Reynebeau, Marc. ‘Het selectieve geheugen van Leo Delwaide’. De Standaard. Geraadpleegd 20 maart 2025. https://www.standaard.be/cnt/dmf20190211_04169655.
Ruys, Manu. ‘De Saeger, Jos | De digitale Encyclopedie van de Vlaamse beweging’. Geraadpleegd 2 mei 2025. https://encyclopedievlaamsebeweging.be/nl/de-saeger-jos.
Serrien, Pieter. ‘Overzicht V-inslagen op België’, 8 september 2016, https://pieterserrien.be/boeken/elke-dag-angst/overzicht-v-inslagen-op-….
‘Toubhans, Walter’. Geraadpleegd 20 april 2025. https://inventaris.onroerenderfgoed.be/personen/4803.
VAi. ‘Actoren | Vijftig jaar wet op de stedenbouw’. Geraadpleegd 14 mei 2025. https://www.vai.be/advies/actoren-vijftig-jaar-wet-op-de-stedenbouw.
VAI. ‘inventaris vereniging voor het streekplan schelde dijle’, 2019. https://collectie.vai.be/sites/default/files/remote-apa-files/20190710-….
Vandeweghe, Evert. ‘Vleeshuiswijk’, 2016. https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/302509.
‘Verbruggen, Renaat | Studiecentrum Vlaamse Muziek’. Geraadpleegd 20 april 2025. https://www.svm.be/componisten/verbruggen-renaat.
